ساياسي ءھام ەكونوميكالىق ەمبارگو

ەۋرازيالىق كەڭىستەگى ەڭ قاۋقارلى رەسەيگە باتىس ەلدەرىنىڭ سالعان سانكتسياسى* ەبرازوداق پەن ونىمەن ەكونوميكالىق تىعىز قاتىناستاعى تمد ەلدەرىنىڭ بىرقاتارىنا دا اسەرى مەن قاتىسى بولىپ وتىرعانى ءمالىم. سول سەبەپتى بۇل كەڭىستە بۇگىنگى تاڭدا ەكونوميكالىق سانكتسيا تاقىرىبى ءبىرشاما وزەكتى. بۇل جولى مۇنداي تۇرپاتتاعى ساياسي-ەكونوميكالىق شارانىڭ يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا قاتىستى جاعىن اشپاقپىز.

يرانعا مۇنداي سانكتسيا 1995 جىلى ەنگىزىلدى. بۇعان سەبەپ – ەل بيلىگىنىڭ امەريكالىق كوزقاراسپەن ساناسپاي كىرىسكەن ساياسي ارەكەتتەرى ەدى. يران الەمدىك ىقپالعا يە بولارلىق يادرولىق قارۋلانۋعا ۇمتىلعانى ءمالىم. باتىستىق ساياسي-ەكونوميكالىق قالىپتاسقان ۇردىسكە قارسى يران ەلىنىڭ ەركىنسي كىرىسكەن ەلارالىق ساياسي-ەكونوميكالىق قيمىلدارى اقش تاراپىنان قارسىلىققا ۇشىراپ، الەمدىك الپاۋىت ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ مارتەبەسى مەن ەكونوميكاسىنا، الەمدىك قاۋسىزدىككە قاتەر ءتوندىرۋ ارەكەتى ەسەبىندە مويىندالدى. ءسويتىپ، اقش باستاماسىن ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى قولداپ، كەيىنىرەك بۇل سانكتسيا اقش وداقتاستارى مەن ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى باستى سيپاتتىڭ بىرىنە اينالدى.

اتالمىش سانكتسيانىڭ ءمانى – يراننىڭ وتىن-قۋاتتىق جانە قارجىلىق  سەكتورىنا قاتىستى باتىستاعى باستى تۇتىنۋ ورتاسى قۋسىرىلىپ، قارجى اينالىمىنا كەدەرگى قويىلىپ، ەلدىڭ نەگىزگى تابىس كوزى سانالاتىن سالاسىن قىلعىندىرۋ ەدى. اتالمىش ساياسي-ەكونوميكالىق تىيىم 2013 جىلى تاعى ءبىر جىلعا ۇزارتىلىپ، ىقپالدى 87 يراندىق تۇلعانى باتىس ەلدەرىنە اياق باستىرمايتىنداي قوسىمشا شەكتەۋگە ۇلاستى. قىسقاسى، بۇل ەمبارگونىڭ** ءمانى بويىنشا يران باتىسقا مۇنايىن ساتا المايدى، قارجىسىن شىعارىپ،الىم-بەرىم ساۋدا جاساۋ دا تىيىلدى. باتىس ەلدەرىندەگى بانك شوتتارىندا قوردالانعان قاراجاتتىڭ قانى ۇيىپ، قامالدى. سونىمەن بولار ءىس – بولدى، ال سالدارى شە؟

*ەكونوميكالىق سانكتسيا – حالىقارالىق ساۋداعا قاتىساتىن ءبىر نەمەسە بىرنەشە ەل تاراپىنان باسقا ءبىر ەلارالىق ساۋداعا قاتىسۋشى ەلگە ساياسي باعىتتى وزگەرتۋگە ماجبۇرلەيتىن تىيىمدىق سيپاتتاعى ەكونوميكالىق شاراسى.

**ەمبارگو (يسپانشا embargo)   — ماتەريالدىق، قارجىلىق، تاۋارلىق قاماققا الۋ، تىيىم سالۋ، كەدەرگى قويۋ،لاتىنشا imbarricare — بوگەۋ،كەدەرگى جاساۋ، جول بايلاۋ.

سالدار

سانكتسيا سالدارىنان يراندىق مۇناي ەكسپورتى كۇنىگە 1,2 ملن باررەلگە دەيىن ازايدى.2011 جىلمەن سالىستىرساق، ەكسپورت ەسەبىنەن جىلىنا 100 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە تابىس تاپسا، 2013 جىلى بۇل تابىس بار بولعانى 35 ملرد بولىپ،ەلگە ايتارلىقتاي شىعىن كەلتىردى.

سانكتسيانىڭ العاشقى جىلدارى يراندىق رەسمي دەرەك بويىنشا ينفلياتسيا 45%، بۇنى شەتەلدىك ساراپشىلار 50% مەن 80% اراسىندا تەربەلدى دەيدى. 2013 جىلعا قاراي قاتاڭ فيسكالدىق ءارى مونەتارلىق ءتارتىپتىڭ ارقاسىندا ەكونوميكانىڭ قۇنسىزدانۋ قۇنى 25%-عا تومەندەگەن. الەمدىك  اقشا بازارداعى يراندىق ريالدىڭ باعامى 3-5% تۇرىندە تولقىمالى بولا كەلىپ، 2013 جىلى عانا بۇل ايىرما تەربەلىسى  0,2-0,7% دەڭگەيىنە دەيىن كەميدى دە، يران اقشاسىنىڭ دەڭگەيى تۇراقتى كۇيىن ساقتاۋعا شاماسى كەلدى.

ارينە ەلارالىق بۇل تىيىم حالىقتىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىنا اسەر ەتتى. بۇل جونىندەگى كورسەتكىشتە يراندىق دەرەككوز بەن الەمدىك ساراپشىلار كەلتىرەتىن تسيفردىڭ ايىرماسى بارشىلىق. يراندىق دەرەك جۇمىسسىزدىقتى 13% دەسە، ەكىنشى تاراپ 20% دەڭگەيدە، ياعني ءاربىر بەسىنشى يران ازاماتى جۇمىسسىزداندى دەيدى.

يران جاڭا كەن ورىندارىن قوسا العاندا، مۇناي مەن گاز قورى جونىنەن الەمدىك ۇلەستىڭ سايكەسىنشە - 18% بەن 9,4%-عا يە. قارا التىندى وڭدەۋ بويىنشا مۇنايحيميا بازارىنداعى يراندىق ۇلەس - 2,4% بولدى.

بۇۇ مەن حالىقارالىق قارجى قورىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2013 جىلعى يراننىڭ ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى بويىنشا 2013 جىلى ىجو/ىشكى جالپى ءونىم كولەمىنەن الەمدەگى 27-ەكونوميكا بولعان دا، ول 437 ملرد. اقش دوللارىن قۇراعان. بۇنى جان باسىنا شاققانداعى ۇلەسپەن ەسەپتەسەك – 5607 دوللار. ارينە سونشالىقتى سورلى ەمەس. بىراق... بۇل ارادا تاپتىق تابىس ايىرماسىن ايتا كەتكەن ءجون. بارىنشا اۋقاتتى 10 % جۇرتتىڭ تابىسى ەڭ كەدەي 10 %-دىڭ تابىسىنان 11 ەسە ارتىق بولعان.

يراننىڭ الەمدىك ءىجو-دەگى ۇلەسى نەبارى - 0,74%. بۇل كورسەتكىشتى تىيىمنان تيتىقتاعان ەل 2014 جىلدان باستاپ - 0,76%،  2015 جىلى - 0,8% ال 2016 جىلعا -  0,85% كولەمىنە ۇلعايتۋعا نيەت ەتىپ كەلدى.

ال يراننىڭ 2013 جىلعى سىرتقى قارىزى - 8 ملرد. دوللاردى قۇرادى، بۇل ءىجو-ءنىڭ 2%-ى بولىپ تابىلادى. جوعارىداعى ءىجو بويىنشا 0,74 پايىزدىق ۇلەس پەن مۇنى سالىستىرساق، ءبىرشاما جايدى اڭعارامىز.

ەكونوميكالىق ءوسىم العاش رەت 20 جىل ىشىندە كەرى قۇلدىرادى. 2012-2013 جىلدارى ءىجو مينۋس 5,8%-دى،ال مۇناي سەكتورى مينۋس 34%-عا شىقتى. وڭدەۋ ونەركاسىبى بولسا، 8,1%-عا كەرى كەتتى. ءىجو ەكى ەسەگە قىسقاردى.

جالپى يران بيۋدجەتىندەگى كىرىستىڭ  60% مۇنايدى شەتكە ساتۋدان ءتۇسىپ، تەك قانا 40%-ىن الىم-سالىق قۇراپ كەلگەن ەدى. بۇل دەگەنىمىز - سونشا كولەمدە يران ەلى مۇنايعا تاۋەلدى بولعاندىعىن بىلدىرەدى. مۇنى ەكونوميستەر «قارا التىننىڭ قارعىسى» اتايدى.

ەل باسشىلىعىنا 2013/14 جىلدارى كەلگەن ح.روۋحاني تۇسىندا دا ءىجو (-1,9%) تومەندەۋ قارقىنى باسەڭدەمەدى، مۇناي سالاسى  (- 8,9%) مەن وڭدەۋ ونەركاسىبى (-3,6%) كەرى كەتە بەردى. ءىجو قۇلدىراۋ تەك قانا 2014 جىلدىڭ قاڭتارىنا قاراي باياۋلادى. بۇل  الگى سانكتسيانى جۇمسارتۋ كەزىندە ساتىلعان مۇناي (+3,6%) ەسەبىنەن، ياعني  باتىستىق قامسىزداندىرۋ كومپانيالارى جول اشقان تانكەرلىك ساۋدانىڭ ناتيجەسىنەن بولعان ەدى.

قارسىلاسۋ ەكونوميكاسى...

القيسسا، وسىنداي «جەتى اعايىندى جۇت» جاعدايىندا ەلدىڭ باسشىلارى ەس جيناپ، «قارسىلاسۋ ەكونوميكاسىن» قۇرۋعا بەت بۇردى. بۇل تەرمين بولعانمەن، سوعىس جاعدايىن ەسكەرتەتىن، سىرتقى قىسىمعا توتەپ بەرەرلىك ىشكى قاۋقاردى ىسكە قوسۋعا ماجبۇرلەگەن ساياساتقا ۇلاستى. ەلدىڭ اقىلماندارى مەن عالىمدارىنىڭ دارمەنى بىرىگىپ،ىزدەنىستەر مەن ساۋالدارعا جابىلا جاۋاپ ىزدەگەن عىلىمي ماسليقاتتارعا جول بەرىلدى.

يران پارلامەنتىنىڭ ءوزى جاڭا ەكونوميكالىق باعىتتى تالقىلاۋعا، ماقسات پەن كورسەتكىشتەردى ايقىنداۋعا بىرنەشە رەت وتىرىس جاساپ باس قاتىردى. شىن مانىندە 2012 جىلعا دەيىن ەل الدىندا ءسوز العان پرەزيدەنت تە، راحبار (ەلباسشى) دا سانكتسيانىڭ ەكونوميكاعا كەرى ىقپالىن اشىق ايتا قويماسا، ەندى مۇنى اشىق مويىنداپ، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە ەلدى اشىقتان اشىق ۇندەدى.  بىراق «جوق قول بايلايدى» دەمەكشى، وتاندىق كاپيتال ءبارىبىر دە ەبروكومپانيالاردىڭ ينۆەستيتسياسىنىڭ ورنىن باسا المادى. قارجى تاپشىلىعى سەزىلدى. ءوندىرىس سالالارىنا قاجەتتى جابدىق الۋعا ەمبارگو كەسىرىن تيگىزىپ، قول جەتكىزبەدى.

يران باسشىلىعى باتىسپەن ىمىراعا كەلۋدىڭ جولىنا ءتۇستى، بىراق 2013-ءتىڭ باسى مەن 2014 جىلى سانكتسيانى تويتارۋ كەلىسىمى اۋىر ءجۇردى. سانكتسيا دوعارىلا قويمادى.

وسىنداي اۋىر جاعداي باسشىلىقتى ناقتى قادامدارعا بارىپ، ەلدىڭ 2025 جىلعا دەيىنگى ۇزاقمەرزىمدى دامۋ جوسپارىن جاساۋىنا يتەرمەلەدى. قۇجات بارلىق بيلىك سالالارىنان ءسۇزىلىپ ءوتىپ، ماقۇلداندى. ءسويتىپ، 2014 جىلعى 11 ناۋرىزدا ەلباسشى – راحبار حوسەيني حامەنەي اقساقال سانكتسيالىق رەجيمدى ەكونوميكالىق سوعىس رەتىندە اتاپ، ەلگە باعدارلامالىق قۇجاتتى جاريا ەتتى. وسىلاي يرانشا جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى 2014 جىلدىڭ 21 ناۋرىزىنان  باستاپ،   «قارسىلاسۋ ەكونوميكاسى» ىسكە كىرىستى. يران اياتوللاسىنىڭ ءوز اۋىزىنان جاريا بولعان ايتۋلى باعدارلاما 10 باستى شارتتى اتاپ وتسەك:

• ەكونوميكا جۇمىسباستىلىقتى قامتيتىن، ەڭبەك ءونىمىن مولايتاتىنداي، ينفلياتسيانى اۋىزدىقتارداي  وڭدى دا قارقىندى بولۋى شارت. باستى شارتى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىڭ بولۋى.
• قارسىلاسۋ ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر قىرى  - الەمدىك داعدارىس پەن تابيعي اپاتتارعا ءتوزىمدى بولۋى. «2011 جىلدىڭ قىسىنان باستالعان ەكونوميكالىق سوعىسقا قارسى تۇرارلىق قاۋقارلى ەكونوميكا بولۋى باستى شارت».
• ىشكى مۇمكىندىكتەردى (عىلىمي، تابيعي، قارجىلاي، گەوگرافيالىق) تىرەك ەتۋ.
• ەل باسشىلىعى بۇل باعدارلاماعا جيحاتقا، ياعني قاسيەتتى سوعىسقا كىرىسكەندەي كىرىسۋى كەرەك.
• حالىقتىڭ ەكونوميكالىق دامۋعا قاتىسۋى. راحبار ەلدە بولعان رەۆوليۋتسيا مەن سوعىستىڭ جۇرتشىلىقتى ەكونوميكاعا تىكەلەي قاتىستىرۋعا نازار اۋدارتپاعانىن مويىندادى. 2000 جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋ ءوز مىندەتىن ورىنداماعانىن اتاپ ءوتتى.
• ازىق پەن ستراتەگيالىق تاۋارلاردىڭ اسىرەسە، مەديكامەنتتەردىڭ قورىن جاساقتاۋ.
• مۇنايعا دەگەن تاۋەلدىلىكتى قىسقارتۋ. راحباردىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «بۇل – اتقارىلاتىن باستى دا، ماڭىزدى شارۋا».
• ۇنەمدى دە ءتيىمدى تۇتىنۋشىلىق. «بۇل جەردە ادامي يگىلىكتەن باز كەشۋ يدەولوگياسى كوزدەلىپ وتىرعان جوق،  سۋدى، ناندى،ازىقتى،مەديكامەنتتى،ومىرگە قاجەتتى نارسەلەردى ۇنەمدەي ءبىلۋ جولعا قويىلسىن ت.ب.».
• سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس قارسىلاسۋ ەكونوميكاسىن قۇرايتىن باستى شارتتاردىڭ ءبىرى بولۋعا ءتيىس. راحباردىڭ ايتۋىنشا، «جەمقورلىقپەن كۇرەستەگى باستى شارت - مولدىرلىك بولۋعا ءتيىس».
• ءدىني ەلباسشى كورسەتكەندەي «قارسىلاسۋ ەكونوميكاسىنىڭ» باستى قىرى رەتىندە عىلىمي جەتىستىكتەردى، يننوۆاتسيالىق ەكونوميكانى جاساقتايتىن باعىت بولۋى كەرەك دەگەنى ەل ءۇشىن ەشبىر كۇتىلمەگەن يدەيالىق جاڭالىق ەدى.  

يران حالقىنىڭ سانى 2007/08 جىلدارى شەگىنە جەتىپ كوبەيگەنىمەن، ودان ءارى دەموگرافيالىق ءوسىم توقتادى. يراندىقتار سانى - 2013 جىلى 77,8  ملن. ادام بولدى. دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعى ەسكەرىلىپ، 2012 جىلى تۋدى باقىلاۋ باعدارلاماسى دوعارىلىپ، ونىڭ ورنىنا «تۋىلىس پەن دەنساۋلىق» باعدارلاماسى قابىلدانىپ، انا مەن بالا ساۋلىعى قولعا الىندى. بۇعان قوسا كوپبالالىلىقتى كوتەرمەلەيتىن الەۋمەتتىك قورجىننىڭ دا باۋى شەشىلدى.

ناتيجە

ارينە، مۇنداي ەكونوميكالىق دۇلەي تىيىمعا توتەپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، يران بيلىگى يادرولىق باعدارلامانى جىيىپ، ساياسي امبيتسيانى تىيىۋىنا ءماجبۇر بولدى. بۇل شەگىنىس ساياسي جىلىمىققا ۇلاستى دا، باتىستاعى بانكتاردا «مۇزداتىلعان» 7 ملرد. اقش دوللارىن «ەرىتىپ»، ەۋروپالىق قامسىزداندىرۋ كومپانيالارى تانكەرلىك مۇناي تاسىمالىن قولداۋعا كەلىستى. بۇل ەكى ارادا ەۋرووداق پەن اقش  بۇدان ءارى قوسالقى سانكتسيا ەنگىزبەۋگە ۋاعدالاستى. يران سانكتسيالىق 20 جىلدى تەككە وتكىزگەن جوق، ەل ساياساتىنداعى ارتىق امبيتسيادان ارىلىپ، حالىق ازاماتتىق ساپاعا كوتەرىلدى. ونىڭ ءبىر كورسەتكىشى – جەمقورلىقتىڭ تومەندەۋى. 2014 جىلى جەمقورلىق يندەكسى بويىنشا يران 152-ورىننان 136-عا ءبىر كوتەرىلدى.

ءسويتىپ 2013 ج. جەلتوقساننان باستاپ 2014 جىلدىڭ قاڭتار-اقپانىنا دەيىن تەگەرانعا فرانتسۋز، يتاليان، نەمىس، اۆستريا جانە باسقا باتىسەبروپالىق كاسىپكەرلەر اعىلا باستادى.

ناتيجەسىندە تاۋ-كەن سالاسىنا ەبروپالىق تەحنولوگيا ەنۋگە مۇمكىندىك الدى. «رەنو-نيسسان» مەن «پەجو-سيتروەن» سەكىلدى اۆتوموبيل كونتسەرندەرى قاجەتتى بولشەكتەردى ۇسىنۋعا كىرىسىپ، يراندىق ماشينا جاساۋ سەكتورىن جانداندىرۋ قولعا الىندى. مۇناي-حيميا سالاسىنا قان جۇرەرلىك قوزعالىس باستالدى...

يراننىڭ كەدەندىك اكىمشىلىگىنىڭ مالىمەتىنە قاراساق، 1392 ج. (2013 ج. 21 ناۋرىز - 2014 ج. 20 ناۋرىز) ەكسپورت 41,6 ملرد. دوللاردى، ال يمپورت – 49,4 ملرد. دوللاردى (مۇناي مەن گازدى قوسپاعانداعى ەسەپتى) قۇراعان.

2013 جىلى تەمىر ءوندىرۋ 28 ملن. توننا بولسا، ونى 2015 جىلعا قاراي 43 ملن. توننعا جەتكىزۋ ماقساتى تۋدى. يران الەۋمەن وندىرىسىنەن الەمدە 22 ورىندا بولسا، ەندى 14-ورىنعا ۇمتىلدى.

بارىنەن بۇرىن باتىس ازيالىق يران قۋات وندىرۋدە الدىڭعى قاتارعا شىعا باستاۋدا. ەلدەگى گەنەرلەنۋشى ء(بىر بەكەتتەن ءوندىرۋ شاماسى) قۋات كوزى بۇرىن-سوڭدى بولماعان 67,8 گۆت-قا جەتىپ، وڭىردەگى قۋات ءوندىرۋشى الدىڭعى ورىنعا جايعاسىپ، ال الەم بويىنشا 14-ورىنعا شىقتى.تاياۋ مەن ورتا شىعىستاعى مۇنايحيميا بازارىنداعى يراندىق ۇلەس بۇرىن 23,4% بولسا، ەندى 2020 جىلعا قاراي بۇنى 41% جەتكىزۋ كوزدەلدى.

2014 جىلعى قورىتىندى بويىنشا ازيالىق مۇنايسىز ەكسپورتتىڭ 92%-ى يرانعا تيەسىلى. بۇل يران ءۇشىن قىتاي سەكىلدى ەكونوميكالىق الپاۋىتتىڭ قۇشاعىن ايقارا اشۋىنا مۇمكىندىك بولىپ وتىر.

يراندا پايدالى قازبانىڭ الەمدىك قورىنىڭ 2 پايىزى بار، 12 مەتالدىق، 36 مەتالدىق ەمەس كەن ورنى اشىلعان. يران ەلى بۇگىندە مىرىش قورى بويىنشا الەمدە ەكىنشى، ال مىس بويىنشا – جەتىنشى ورىندا. بىراق جەر وڭدەۋ يراندا جۇتاڭ دامىعان، ويتكەنى، جەر اۋماعىنىڭ 20% عانا جارامدى. سانكتسيا تۇسىندا يمپورتتىق ازىقتى تەز ارادا وتاندىق ونىمگە اۋىستىرۋ ماسەلەسى تۋىنداعاندا، اۋىلشارۋاشىلىق ءوندىرىسىن ىنتالاندىرۋدا يراندىق مەمباسقارۋ جۇيەسى اسا ءتيىمدى ءىس اتقاردى. شارۋالار ءۇشىن تۇقىمنىڭ قۇنىن وتەۋدى تولىعىمەن مەملەكەت ءوز موينىنا الىپ، سۋلاندىرۋ مەن تىڭ جەرلەردى وڭدەۋگە جاعداي جاسالدى. بۇنىڭ ءبارى اقىرىندا ەلدى ازىقتىق تاۋەلسىزدىككە قىسقا مەرزىمدە قول جەتكىزىپ وتىر.

يراندىق قودىرو/ Khodro كونتسەرنى جىلىنا 1 ملن-نان اسا جەڭىل اۆتوكولىك شىعارىپ، سالا بويىنشا باتىس ازياداعى ءبىرىنشى ورىنعا شىقتى.  بۇنىمەن قوسا بۇل كونتسەرن ازەربايجان مەن بەلارۋستا ءوزىنىڭ قۇراستىرۋ ءوندىرىسىن ىسكە قوسقان.

اسكەري-ونەركاسىپ كەشەنى دە قاراپ قالعان جوق، اسكەردى جاڭعىرتا قارۋلاندىرۋعا ەل ەشتەڭەسىن ايامادى، اقىرىندا  باتىستىڭ از عانا ارتتا قالعان سياعىنان/انالوگ/ قالىسپايتىن  ەلدىڭ زاماناۋي ءتول قارۋلانۋ جۇيەسىن جاساقتادى.

زىمىران-عارىشتىق يندۋستريا مەن وربيتاعا ءوز جەرسەرىكتەرىن ۇشىرۋدىڭ ءبارى – يراندىق ينجەنەرلەر مەن يسپاحان مەن تەگەرانداعى عىلىمي ورتالىقتاردىڭ دارمەنىن بايقاتسا كەرەك.

بيىلعى جىل باسىندا اقىرى يرانعا قارسى باعىتتالعان 20 جىلدىق سانكتسيا تويتارىلدى دا، ەلگە باتىستاعى بانكتەردەن  $150 ملرد  دوللار قارجىعا قاتىستى قۇرساۋ بوساتىلدى. ەكونوميكالىق قاۋقارى «قارا التىننىڭ قارعىسىنا» ۇشىراعان ەل، بۇگىندە مۇنايسىز ەڭبەكتىڭ العىسىنا بولەنەتىن بەلگىنى بەرە باستادى. ەندى باتىس ازياداعى الىپقا اينالعالى وتىرعان يران باسقا ەلدەر ءۇشىن داعدارىس جاعدايىندا ينۆەستور بولۋعا تولىق مۇددەلى دە قاۋقارلى ءارى قۇقىلى.

سەرىك ابدىرەشۇلى

abai.kz