ساعاديەۆ دەگەن ەسىم-سوي قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ كەڭىستىگىنە ءھام باسشىلىعىنا ەتەنە تانىس. راس، قازىرگى «مەكتەپكە ۇشتىلدىلىك جۇيە ەنگىزەمىن» دەپ الاشاپقىن بولىپ جۇرگەن ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتىڭ اكەسى كەنجەعالي ساعاديۇلىن دا ء(بىر سۇحباتىندا ابەن اكەمنىڭ ءىنىسى بولعان دەيدى – رەد.) ءدۇيىم جۇرت جاقسى تانيدى. كەنجەعالي ساعاديۇلى ءبىر كەزدەرى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن باسقارعان.  

داڭقى وقىمىستىلىعىمەن شىققان كەنجەعالي ساعاديۇلى زامانىندا قازاقستاننىڭ عىلىمى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى تاريحىندا ءبىر ادامداي-اق ءىز قالدىردى. ول كىسىنىڭ سول ەرەن ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ ويىمىزدا جوق. بۇگىنگى ءبىلىم ءمينيسترىمىزدىڭ اكەسى رەسپۋبليكامىزعا اسا تانىمال تسەلينوگراد اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى، قازاق مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى، قازاق مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى، حالىقارالىق بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى سياقتى ءتورت بىردەي جوعارى وقۋ ورىندارىن جانە ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تىزگىنىن قولىنا ۇستاعان ەدى. قازاقستاننىڭ تومەنگى زاڭ شىعارۋشى بۋىنى پارلامەنت ماجىلىسىنە ەكى مارتە دەپۋتات بولىپ سايلاندى.

كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى. وسىلايشا قازاق عىلىمىنىڭ دامۋىنا ءبىر ادامداي-اق ۇلەس قوستى. وسى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر ۇعا اكادەميگى اتاندى. سونداي-اق، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ەرەكشە ىقىلاسىنا بولەنىپ، ۇلكەن ساياساتقا دا ارالاستى.

تۇپكى تەگى الاشتىڭ ايتۋلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىننان اتالاس بولىپ تارايتىن كەنجەعالي ساعاديەۆتىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان تۇستا ءبىرشاما لاۋازىمدى قىزمەتتەردە بولدى. بىراق، اتالعان ازاماتتىڭ ەسىمى ەل ەسىندە اتقارعان ىزگى قىزمەتىمەن ەمەس، ءبىر عانا قاتەلىگى ارقىلى جاتتالىپ قالعان ەدى. ول قاتەلىك، قانىش ساتباەۆتاي قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىم ۇلى قۇرعان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن تاراتۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولداپ، پرەزيدەنتكە العىس جولداۋى بولاتىن.

 مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، ابايتانۋشى:

– كەنجەعالي ساعاديەۆتىڭ ۇلتتىق اكادەميانىڭ باسشىسى بولىپ تۇرعان كەزىندەگى وسى ءبىر وقيعا تۋرالى مەن ەش جاسقانباستان ايتىپ بەرە الار ەدىم. بىراق، مەن ول كەزدە سول جەردە بولمادىم. ناقتى دەتالداردى بىلمەيمىن عوي. «كەنجەعالي ۇلتتىق اكادەميانى جابۋ تۋرالى باستامانى قوس قولمەن قولداپ، نازارباەۆقا العىس ايتىپتى» دەگەندى ەستىگەنىممەن، ءوز كوزىممەن كورگەن جوقپىن. سوندىقتان بالەن-تۇگەن دەسەم، شىندىققا جاناسپاي قالۋى مۇمكىن عوي.

كەنجەعالي ساعاديەۆ ۇلتتىق اكادەميانى باسقارىپ تۇرعان كەزدە شيكى ماسەلەلەر كوپ بولدى. ونى بارلىعى بىلەدى. اكادەميكتەردىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تا وسى كەزدە ۋشىعىپ تۇردى. ول راس اڭگىمە.

جالپى العاندا قانىش ساتپاەۆ نەگىزىن قالاپ، الاعاي دا، بۇلاعاي كەزەڭدە اشقان وسى عىلىم ورداسىن جابۋ دەگەنگە مۇلدە قارسىمىن. ساعاديەۆ بولسىن، باسقا بولسىن، بۇل قادامعا بارعان ازاماتتاردى كەشىرە المايمىن.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين، ساياساتكەر:

– مەن بۇل كەنجەعالي ساعاديەۆ دەگەن ازاماتتى وتە جاقسى تانيمىن. كەنجەعالي اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزدە مەن جوعارعى بيلىكتە بولدىم. سول تۇستاردا ءبىز ءبىراز شارۋانى بىرلەسىپ تە اتقارىپ وتىردىق. كەيىن كەنجەعالي ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنا باسشى بولىپ تاعايىندالدى. بۇل تۇستا اكادەميك ومىربەك جولداسبەكوۆ بۇل قىزمەتكە ازىرلەنىپ جۇرگەن ەدى. ءتىپتى،  نۇرسۇلتان نازارباەۆ ومىربەككە ۋادە بەرىپتى. مۇنى ماعان مارقۇم ومىربەكتىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەن. سول كەزدەگى اكادەميكتەردىڭ بارلىعى ومىربەكتى اكادەميا پرەزيدەنتى بولاتىنىن ءبىلىپ ءجۇردى. بىراق، ەشكىم كۇتپەگەن جەردەن بۇل قىزمەتكە كەنجەعالي ساعاديەۆ تاعايىندالىپ كەتتى.

مەن كەنجەعاليدان ءبىر جاس قانا ۇلكەن بولسام دا، ول ماعان «سەراعا» دەپ ءىلتيپات ءبىلدىرىپ جۇرەدى. ارامىزدا ەشقانداي تۇسىنىسپەۋشىلىك دەگەن بولعان ەمەس. دەسەك تە، مەن قيىن-قىستاۋ كەزدە قانىش ساتپاەۆ قۇرعان وسىناۋ ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازىرگى مۇشكىل حالىنە قاراپ، جانىم تۇرشىگەدى. سوندىقتان مەن شىندىقتى اشىق ايتامىن.

كەنجەعالي اكادەمياعا باسشى بولىپ تاعايىندالعان سوڭ، ىلە-شالا پرەزيدەنت نازارباەۆقا «اكادەميك» اتاعىن بەرۋدى ۇسىندى. بۇل ۇسىنىسقا وزگە تۇگىلى نازارباەۆتىڭ ءوزى ۇركىپ قاراعان-تىن. ويتكەنى، نازارباەۆ ەشقانداي دا اكادەميك ەمەس قوي. سوندىقتان، كەنجەعاليدىڭ بۇل ۇسىنىسى اكادەميكتەردىڭ ىشىنە ىرىتكى سالدى. اكادەميكتەردىڭ  جارتىسى قارسى بولدى. ءدال سول كەزدە، بيلىك اكادەميكتەردىڭ اۋزىن مايلاۋعا كىرىسكەن ەدى. اكادەمياداعى ازاماتتارعا پرەزيدەنت ستەپەنديا تاعايىندادى. ۇمىتپاسام، ول كەزدەگى ولشەممەن، 500 دوللاردان بولدى-اۋ. وسىدان كەيىن-اق، اكادەميكتەردىڭ كوبى جۇمعان اۋىزدارىن اشقان جوق. اۋىزباستىرىقتارىن الىپ، تىپ-تىنىش جاتتى. ال كەنجەعالي كەرۋەنىن سۇيرەپ جۇرە بەردى. وتىرىك ەمەس، ساعاديەۆتىڭ وسى باستاماسىنان كەيىن-اق، اكادەميكتەر جالپاقشەشەيلەنىپ، بيلىكتى ماقتاۋدان ءارى اسا العان جوق. قازىر دە سولاي.

وسى تۇستا قولىندا بيلىگى بار، اقشاسى بار قانشاما ادام كولدەنەڭ كەلىپ، اكادەميك اتانىپ جاتتى. بۇنىڭ سوڭى ۇلتتىق اكادەميانىڭ ىدىراپ، تاراۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. ول كەزدە ەكى ءىرى اكادەميا بار ەدى. ءبىرى – وسى قانىش ساتپاەۆ اشقان ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى بولسا، ەكىنشىسى – اۋىلشارۋاشىلىعى اكادەمياسى ەدى. سوڭعى 20 جىلدا عىلىم اكادەمياسى نە بولدى؟ قازىرگى عىلىم جۇيەسى – وكىنىشكە وراي كوممەرتسياعا اينالىپ ءبىتتى. بۇعان كىنالى ەكى ادام بولسا، سونى ءبىرى – كەنجەعالي ساعاديەۆ. بۇل مەنىڭ عانا پىكىرىم ەمەس، كوپشىلىك كوزدىڭ ايتىپ جۇرگەنى.

تاعى ءبىر ماسەلە، سول كەزدەگى ءىرىتۋدىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى اكادەميا مۇشكىل حالگە جەتكەنى وتىرىك ەمەس. مىسالى، سوڭعى جيىرما جىلدا اكادەميكتەرگە دۇرىستاپ ەڭبەكاقى دا تولەنبەيدى. كەڭەس كەزىندە يوسيف ستالين عالىمدارعا جاعداي جاساپ، ولاردىڭ ەڭبەكاقىلارىن ءمينيستردىڭ ايلىعىمەن تەڭەستىرگەن ەدى. قازىر ەلىمىزدەگى عالىمداردىڭ ايلىقتارى ءمينيستردىڭ شوپىرىنىڭ ايلىعىنان دا از. ءتىپتى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە كولدەنەڭ كوك اتتىلار كەلىپ-كەتىپ جاتىر. ولار ءوز ىستەرىنىڭ مامانى بولماعاندىقتان دا، قازىرگى ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ جۇلما-جۇلماسىن شىعارىپ ءبىتتى.

ال وتكەن جولى كەنجەعاليدىڭ بالاسى ءبىلىم ءمينيسترى بولاتىن كەزدە، كەنجەعالي پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا بولدى. مەن ونى جاقسى بىلەمىن...

ۇلتتىق اكادەميانى جابۋ – ۇلتتىڭ بولاشاعىنا بالتا شابۋ. وكىنىشكە وراي كەنجەعاليدىڭ سول كەزدەگى قادامى وتە قاۋىپتى ەدى.

ءتۇيىن

ارينە، ءبىز بۇكىل اكادەميانىڭ كۇيرەۋىنە ءبىر ازاماتتى كىنالاۋدان اۋلاقپىز. دەسەك تە، ءار ازاماتتىڭ ەلى ءۇشىن جاساعان ۇشان-تەڭىز ەڭبەگىن وسىنداي ءبىر ساتتىك ارەكەتى جۋىپ-شايىپ كەتەتىنىن ەسكەرتۋدى عانا ءجون سانايمىز. بىزدىكى اكە جولىمەن ساتىلاپ وسكەن ەرلان ساعاديەۆ اكەلەر قاتەلىگىن قايتالاماسا دەگەن تىلەك قانا. سەبەبى، ءار ىسكە ۋاقىت قانا تورەلىك ايتا الادى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz