ورىس جانە سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ءىرى تۇلعالارى:س.ەسەنيننىڭ، ۆ.ماياكوۆسكيدىڭ، م.تسۆەتاەۆانىڭ، و.ماندەلشتامنىڭ، م.گوركيدىڭ...و دۇنيەلىك بولۋلارى تۋرالى رەسەيدە عانا ەمەس، شەت ەلدەردە دە كوپتەگەن ماقالا شىقتى، ءالى دە شىعىپ جاتار. 

بۇل ماسەلەدە، ارينە، سوۆەت-ورىستىق ادەبيەتشى-زەرتتەۋشى عالىمدار ءاۋ دەگەننەن بەلسەندىلىك تانىتتى. الايدا الىگە دەيىن بارشاسى باتۋالاسقان ورتاق تۇجىرىم جوق، ارقايسىسى ءوزىنىڭ ءسوزىن وڭ ەتىپ كەلەدى. اسىرەسە ي.ءستاليننىڭ ارۋاعىمەن الىسقان الاياق ن.حرۋششەۆتىڭ: «ستالين زيالىلاردان قورىقتى، ولاردى قۋعىندادى» دەگەن سۋحيت ءسوزىن مالدانا ورشىتۋشىلەر، مىنا اتالعانداردى، ءيا، اقىن سەرگەي ەسەنيندى دە «ستاليندىك قۇربانداردىڭ» توبىنا قوسىپ قويدى. ال شىندىق قالاي ەدى؟ بۇل تۇرعىدا اقىن قازاسى جايىنداعى ماعلۇماتتاردا ەكى نۇسقا ەلەۋلى. ءبىرى – اقىن ي.لىستسوۆتىڭ پايىمى. «مولودايا گۆارديا» جۋرنالىندا 1990 جىلى جاريالاعان «سەرگەي ەسەنيننىڭ ءولىمى» ماقالاسىندا ول بىلاي دەدى:

«...اقىن دوستار: سەرگەي ەسەنين، الەك­سەي گرانين، پەتر ورەشين، سەرگەي كلىچكوۆ ماسكەۋدەگى ادەبي كەشتەردىڭ بىرىندە، 1923 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا، رەسەيدى ەۆرەي­لەر بيلەپ-توستەپ الدى، ورىس مادەنيەتىنە نۇقسان كەلتىرە باستادى دەگەندى باتىل، اشىق ايتادى. سوعان ىلە-شالا س.ەسەنين «جەكسۇرىندار ەلى» («سترانانە­گود­ياەۆ») دەگەن درامالىق داستان جازىپتى. زيا­لىلار قاۋىمى ونىڭ باس كەيىپكەرى – تەمىر­جولدار كۇزەتىنىڭ كوميسسارى چەكيسوۆتىڭ ءتۇر-ءتۇسى، ءسوز سويلەسى، ءجۇرىس-تۇرىسى، قيمىل-قارە­كەتتەرىنەن لەۆ داۆىدوۆيچتروتسكيدى (لەيب داۆيدوۆيچ برونشتەيندى) بىردەن تانىعان.
س.ەسەنين 1922-1923 جىلدارى ايەلى، امەريكاندىق اتاقتى ءبيشى ايسەدورا دۋنكانمەن بىرگە ەۋروپانىڭ بىرنەشە ەلىندە، اقش-تا بولىپ قايتقان. ول سول جاقتا دا انتيسەميتتىك وي-پىكىرلەرىن اشىق ايتىپ جۇرگەن. ماسكەۋ پوليتسياسى سونىسى ءۇشىن ونىڭ سوڭىنا تۇسكەن. سۋديا كوميس­ساروۆ 1924 جىلى اقپاندا اقىندى تۇتقىن­داۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى، بىراق، ونىڭ اتاق-داڭقىنان سەسكەنىپ، تيىسە المايدى. ايتكەنمەن، ەسەنين جاسىرىنىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولادى دا، 1924 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باكۋ قالاسىنا كەتىپ قالادى. ارادا ءبىر اي وتە بەرە باكۋ مەيمانحاناسىندا ماس­كەۋدەن گپۋ (مەملەكەتتىك ساياسي باس­قار­مانىڭ) قىزمەتكەرى ياكوۆ بليۋمكين پايدا بولا قالادى دا، اقىندى وڭاشالاپ الىپ، التى اتارىن كەزەنىپ تۇرىپ، بوقتاپ-بالاعات­تاپ: «اۋزىڭا يە بولا الماساڭ، گپۋ-دىڭ پودۆالىندا كەزدەسەمىز!» دەپ قوقان-لوققى جاساپ كەتەدى. سەرگەي سول كۇنى تيف­ليسكە قاشىپ، ونداعى دوس-جولداس­تارىندا بىرنەشە كۇن بولىپ، قورعانىسى ءۇشىن التى اتار ساتىپ الىپ قايتادى. 
ماسكەۋ پانا بولماسىن بىلگەن ەسەنين لەنينگرادقا كوشۋدى ويلاپ، 1925 جىلى جەلتوقساننىڭ 23-ءى كۇنى سوندا بارىپ، ادەبي كەشتەرگە قاتىسىپ، ساتىپ الۋعا ءۇي ىزدەي دە جۇرەدى. ول «انگلەتەر» مەيمانحاناسىنا ورنالاسقان ەكەن. 28-ىنە قاراعان تۇندە بليۋمكين ادامدارى ەسەنيننىڭ بولمەسىنە باسىپ كىرىپ، اقىندى ۇرىپ-سوعىپ، اسىپ كەتەدى. بليۋمكين جاساعان جاۋىزدىعىنا كۋا جاق­تاسىنا – جەرگىلىكتى ۆولف ەرليحكە: «ەسەنين وزىنە ءوزى قول جۇمساپ، اسىلىپ ءولدى» دەپ ءسوز تاراتۋدى تاپسىرادى.
سۇمدىقتى ءبىرىنشى بولىپ ەستىگەن جۋر­نالشى گەورگي ۋستينوۆ ايەلى ەليزاۆەتا ەكەۋى ەسەنين جاتقان بولمەگە تاڭەرتەڭ ءبىرىنشى بولىپ بارعان (ولار دا سول مەي­مان­حاناعا توقتاعان ەكەن). كورشى بولمەدەگىلەر دە كەلىپ، تۇندە تاسىر-تۇسىر بىردەڭە بولعا­نىن ەستىگەندەرىن ايتادى. نە بولعانىن اڭ­عار­عان ۋستينوۆ: «سەرگەيدىڭ كۇشتەپ ولتىرىل­گەنى ءسوزسىز، سابالعان، باسى جارىلعان، شىندىقتى ايتۋ كەرەك!» دەپتى. جينالعان­داردىڭ اراسىندا ەرليح تە بولعان. ال كەلەسى تۇندە ۋستينوۆتەر دە «اسىلىپ قالعان» كۇيلەرىندە تابىلىپتى...».
بليۋمكين ءبىر جىلدارى س. ەسەنيننىڭ جاقسى جولداستارىنىڭ ءبىرى بولعان، كەيىندە تروتسكيدىڭ سوتسيال-رەۆوليۋتسياشىلار پارتياسىنا مۇشە بولىپ، 1918 جىلى ماۋسىمنىڭ 6-سى كۇنى گەرمانيانىڭ ەلشىسى گراف ۆيلگەلم فون ميرباحتى ولتىرگەن. بليۋمكين ول قىلمىستى كسرو تاريحىنان ءمالىم برەست-ليتوۆسك كەلىسىمىن جاساتپاۋدى كوزدەگەن تروتسكيدىڭ تاپسىرماسىمەن جا­ساپ­تى. كەزىندە لەنيننىڭ ول كەلىسىمگە سىرت­قى ىستەر كوميسسارى تروتسكيدى جىبەر­گەنى، ال تروتسكيدىڭ قۇر سوزدەن قىرمان جاساپ، گەرمانياعا ءىشى بۇرعانى بەلگىلى. ول وقيعا دا، س. ەسەنيندى ءولتىرۋ دە، كەيىن، 1929-جىلى، بليۋمكينگە بولعان سوتتا جەتە اي­عاق­تالىپ، قىلمىسكەر اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
ەكىنشى. ۆيكتور كۋزنەتسوۆتىڭ نۇسقاسى («سەرگەي ەسەنين قازاسىنىڭ قۇپياسى»، 1998) باسقاشالاۋ. ول كىتابى شىققانىنا ءبىر اي شاماسى بولعان كەزدە ماسكەۋدىڭ «چۋدەسا ي پريكليۋچەنيا» جۋرنالىنان زاپاستاعى مايور ۆيكتور تيتارەنكونىڭ ەسەنيندى اتقان نيكولاي لەونتەۆ تۋرالى ماقالاسىن وقىپ، ەرىكسىز تاڭدانادى. ول، كۋزنەتسوۆ، كىتابىندا اقىندى بليۋمكيننىڭ اتقانىن ايتقان بولاتىن. ارينە، مەيلىنشە دالەلدەپ. ال تيتارەنكو بىلاي دەگەن: ...بۇدان جيىرما بىردەڭە جىل بۇرىن حاباروۆ ولكەسىندەگى ۋرگاۋ پوسەلكەسىنە ىسساپارمەن بارعانىمدا ۇزاق جىل لاگەردە تۇتقىن بولعان قارت، سىرقات لەونتەۆ باسىنان كەشكەن وقيعالاردى اڭگىمەلەپ وتىرىپ: «ۆيتەك، مەن اقىن سەرگەي ەسەنيندى مىنا قولىممەن اتتىم عوي...» دەپ نالىدى.
«...پالەنىڭ باسى تروتسكيدە جاتىر، – دەيدى ۆ. كۋزنەتسوۆ. – اقىن ەكەۋىنىڭ ارا قاتىناسى وتە كۇردەلى بولىپتى. بىردە لە­نين­گرادتا دوس-جولداستارىمەن ىردۋ-دىردۋ جاساپ وتىرعان ەسەنين: «رەسەيدى لەيبا برونشتەين بيلەپ-توستەپ تۇرعاندا مەن ماسكەۋگە بارمايمىن!» دەپتى. ساياسي باس­قار­مانىڭ قۇپيا قىزمەتكەرى گلەب الەكسەەۆ اقىننىڭ ول ءسوزىن تروتسكيگە دەرەۋ جەتكىز­ەدى. ەسەنيننىڭ «جەكسۇرىندار ەلى» داستانى­نا كەيىپكەر بولعانىن، ونداعى ءبىر كەيىپكەر چەكيستوۆتىڭ: «سەن جيد ەمەسسىڭ عوي؟ سەن – ۆەيماردان كەلگەن مىرزاسىڭ» دەگەنىندەگى «مىرزا» ۆەيماردا تۇرعان، وقىعان ءوزى ەكە­نىن بىلگەن تروتسكي قالايشا الاسۇرما­سىن! ەكەۋى­نىڭ اراسىندا باسقا دا قيام­پۇرىس­تىق­تار بولعان. تروتسكيگە بۇزاقى انتيسەميت ورىس ەسەنيننىڭ توڭىرەگىندە ۋ-شۋدىڭ كو­بەيە تۇسكەنى كەرەك تە ەدى.
اقىن داستانىنان ءۇزىندى:
زاماراشكين(سوچۋۆستۆۋيۋششي كوممۋ­نيس­تام دوبروۆولەتس):
سلۋشاي، چەكيستوۆ!..
س كاكيح ەتو پور
تى ستالينوسترانەتس؟
يا زنايۋ، چتو تى
ناستوياششي جيد.
فاميليا تۆويا لەيبمان،
ي چەرت س توبوي، چتو تى جيل
زاگرانيتسەي...
ۆسەراۆنو ۆ موگيلەۆە تۆوي دوم.

چەكيستوۆ (كوميسسار يز وحرانى ­جەلەزنو­دورو­جنىح ليني):
حا-حا!
تى وبوزۆال مەنيا جيدوم؟
نەت، زاماراشكين!
يا گراجدانين يز ۆەيمارا
ي پريەحال سيۋدا نە كاك ەۆرەي،
ا كاك وبلادايۋششي داروم
ۋكروششات دۋراكوۆ ي زۆەرەي. 
...تروتسكيدىڭ استىرتىن بۇيرىعىمەن تۇتقىندالعان ەسەنين قالانىڭ (لەنين­گرادتىڭ) مايوروۆ داڭعىلىنداعى №8/23 ۇيدە ءتورت كۇن تەرگەلەدى. ونى قورقىتىپ-ۇركىتىپ، ءتىپتى مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما­نىڭ قۇپيا اگەنتى بولۋعا كوندىرگىلەرى كە­لەدى. سول ارەكەتكە اشىنعان ەسەنين ءبىر ساتتە بليۋمكيندى يتەرىپ قالىپ، شالقاسى­نان تۇسىرەدى دە، وقىس قيمىلدان قاتتى شو­شىعان لەونتەۆ، بليۋمكيننىڭ سەرىگى، اقىن­دى اتىپ سالادى، ال قورلانعان بليۋمكين اتقىپ تۇرىپ بارىپ، سەرگەيدى پيستولەتىمەن ماڭ­دايىنا قويىپ كەپ قالادى. ءولى ەسە­نيننىڭ سول كۇنى تۇسىرىلگەن فوتو-سۋرەتىندە ونىڭ كەۋدەسىنە وق تيگەنى، ماڭدايى جارىل­عانى اپ-انىق كورىنەدى.
بليۋمكين ماسكەۋدەگى تروتسكيگە دەرەۋ تەلەفون سوعىپ، ەسەنيننىڭ ولىگىن قايتۋ كە­رە­گىن سۇرايدى. تروتسكي: ەرتەڭ گازەتتە مەنىڭ جەلوكپە، سارىۋايىمشىل اقىننىڭ ءوزىن-ءوزى ولتىرگەنى تۋرالى ماقالام جاريا­لا­نادى، ەشكىم باسقاشا ەشتەڭە دەي المايدى، دەپ جاۋاپ بەرەدى. ءيا، سولاي بولدى دا...».
سەرگەي ەسەنيندى «دەرەۆنيانىڭ اقىنى»، پارىقسىز، انتيسەميت دەپ اتاپ، وتە جەك كورىپ جۇرگەن تروتسكي 1926 جىلى قاڭتاردا «پراۆدا» گازەتىندە جاريالانعان ماقالا­سىندا بىلاي دەپ ءتىلىن بەزەپتى (تۇپنۇسقا­سى­نان ءۇزىندى):
 «...مى پوتەريالي ەسەنينا – تاكوگو پرەكراس­نوگو پوەتا، تاكوگو سۆەجەگو، تاكوگو ناستوياششەگو. ي تاك تراگيچەسكي پوتەريالي! ون ۋشەل سام، كروۆيۋ پوپروششاۆشيس س نەوبوزناچەننىم درۋگوم، – موجەت بىت، سو ۆسەمي نامي. پورازيتەلنى پونەجنوستي ي مياگكوستي ەتي ەگو پوسلەدنيە ستروكي. ون ۋشەل يز جيزني بەز كريكليۆوي وبيدى، بەز پوزى پروتەستا، – نە حلوپنۋۆ دۆەريۋ، ا تيحو پريكرىۆ ەە رۋكويۋ، يز كوتوروي سوچيلاس كروۆ. ۆ ەتوم جەستە پوەتيچەسكي ي چەلوۆە­چەسكي وبراز ەسەنينا ۆسپىحنۋل نەزابىۆاە­مىم پروششالنىم سۆەتوم...».
قۇبىلىپ ءتىلىن بەزەۋ، وتىرىك وكىنىپ جىلاۋ دەگەن وسىنداي-اق بولار. ورىستار ايتا­تىن­داي: «كروكوديلوۆى سلەزى».
«سويلەر سوزگە كەلگەندە تاعالاعان جور­عاداي» بولعان تروتسكي جانە ونىڭ ساياساتتا­عى شاكىرتتەرى وزدەرىنە قارسى شىققاندارعا تالاي تاسىرلىق جاساعان.

عابباس قابىشۇلى (ايقىن گازەتى)

Abai.kz