نەگىزگى ەلىكتەپ اۋەستەنگەن كاسىبى – عىلىم،ال قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماعاناسى – ءبىلىم بولعان حان جاڭگىر اعارتۋشىلىق سالاسىندا قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆتان 34 جىلعا، ءبىرىنشى قازاق ۇستازى ىبىراي التىنساريننان 40 جىلعا جانە ۇلى قازاق ويشىلى اباي قۇنانباەۆتان 44 جىلعا وزىق تۇرعانى تاريحي اقيقات.

بىراق، بەلگىسىز ءبىر سەبەپتەرمەن وسى كۇنگە دەيىن قالىڭ بۇقارانىڭ وسىنشاما ءىرى تاريحي تۇلعانىڭ ءومىرى مەن يگى ىستەرى جايلى مالىمەتتەردەن مۇلدەم بەيحابار بولىپ كەلگەنى ءارى تۇسىنىكسىز، ءارى وتە وكىنىشتى جاعداي.

وتكەن جىلى ءبىر كەزدەيسوق جۇمىس جاعدايىمەن قازان قالاسىندا ىسساپارمەن بولعانىمدا وسى جايتكە كوزىم جەتتى. سول جولى تاتارستان ۇلتتىق كىتاپحاناسىنىڭ ديرەكتورى مەنىڭ ن.ي.لوباچەۆسكي اتىنداعى قازان ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا كەلگەنىمدى، ال ءوزىم الماتىداعى قر بعم «عىلىم ورداسى» رمك-نىڭ قازاقستان عىلىمى تاريحىنىڭ مۇراجايىندا جۇمىس ىستەيتىنىمدى بىلگەننەن كەيىن ماعان قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحى مۇراجايىن جانە تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇراجايىن كورگەنىڭىز ابزال بولار ەدى – دەپ قولقا سالدى.

سوناۋ 1804 جىلى قۇرىلعان قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە 10 مۇراجاي (مۋزەي) جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ولار: ارحەولوگيا، گەولوگيا، وسىمدىكتانۋ، زوولوگيا، ەتنوگرافيا، پەداگوگيكا تاريحى، ۋنيۆەرسيتەت تاريحى، كازان حيميالىق مەكتەبى، ەسكى زاتتار مۇراجايى مەن مۇراجاي-زەرتحانا.

قازان ۋنيۆەرسيتەتى تاريحىنىڭ مۇراجايىندا كورىنىستى جەردە وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قۇرمەتتى مۇشەلەرىنىڭ پورترەتتىك گالەرەياسى جاسالىنعان ەكەن. وتكەن عاسىرلارداعى رەسەيدىڭ عىلىمى مەن اعارتۋشىلىق سالاسىنداعى اسا كورنەكتى قايراتكەرلەرىنىڭ پورترەتتەرى اراسىندا مەن بوكەي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى جاڭگىردىڭ پورترەتىن كورىپ تاڭ قالادىم. قازاقستاننان وسىنشاما شالعاي جەردە عىلىم مەن اعارتۋ سالاسىنداعى قازاق حانىنىڭ ەڭبەگىنە لايىقتى تۇردە ءادىل جانە جوعارى باعا بەرىلگەندىگى مەنى قاتتى قۋانتتى!

قالاي ماساتتانباسقا، ەگەر ءبىرتۋار تۇلعامىزعا ءوز حالقى 169 جىلدان بەرى كورسەتە الماي كەلە جاتقان قوشەمەتتى باۋىرلاس تاتار حالقى كورسەتىپ جاتسا. سول جەردە ەسىمە جاڭگىرلەر ءىزباسارى – كوسەمسوز ۇستاسى قادىردىڭ ء«بىزدىڭ تاريح بۇل دا ءبىر قالىڭ تاريح، وقۋلىعى جۇپ-جۇقا بىراق تاعى!» – دەگەن قاناتتى ءسوزى ەرىكسىز ءتۇستى.

وسى كورىنىستىڭ اسەرىمەن بىزدەردە كەزىندە ولارمەن ورتاق تاريح، ورتاق مەملەكەتتىلىك بولعانى، قازاق جانە تاتار حالىقتارى اراسىندا ارقاشان ساياسي، ەكونوميكالىق جانە مادەني بايلانىس بولعانى، VI–VIII عاسىرلاردا قازاقتار مەن تاتارلار تۇركى قاعاناتى قۇرامىنا ەنگەن كەزدەرى، تاعى باسقا-دا ارعى تاريحىمىز تۋرالى ويلاردى ەسىمە الدىم.

سونىمەن قاتار، XIII–XIV عاسىرلاردا پوۆولجە مەن قازاقستان جەرلەرى – تاريحتا التىن وردا اتاۋىمەن ايگىلى – جوشى ۇلىسى قۇرامىنا كىردى. ال، XVII–XVIII عاسىرلاردا باشقۇرت كوتەرىلىسىنە تاتارلارمەن بىرگە قازاقتار دا قاتىستى.

سوناۋ 1730-1750 جىلداردا تاتار مىرزاسى الەكسەي تەۆكەلەۆ قازاقتاردىڭ كىشى ءجۇزىنىڭ رۋ باستاۋشىلارىمەن ولاردىڭ رەسەيلىك ازاماتتىقتى قابىلداۋى تۋرالى كەلىسسوزدەردى جۇرگىزدى. XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى كەزەڭدە تاتار مولدالارى مەن كوپەستەرى قازاقتاردىڭ وقۋ-اعارتۋشىلىق تاراپىندا دامۋىنا، قازاقستان قالالارىندا نارىقتىق ينفراقۇرىلىمدىقتىڭ بولۋىنا جانە ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەستەرىن قوستى.

1803 جىل مەن 1917 جىلدار ارالىعىندا قازان قالاسى سول وڭىردەگى وقۋ وكرۋگىنىڭ ورتالىعى بولعانى ءمالىم. قازان وكرۋگىنىڭ ينسپەكتورلارى قازاق وقۋ-اعارتۋ مەكەمەلەرىنە دە جەتەكشىلىك ەتتى. ءحىح-حح عاسىرلاردا قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە قازان ۆەتەرينارلىق ينستيتۋتىندا كوپتەگەن قازاقتار وقىپ، ناتيجەسىندە ولار عالىم، مەملەكەت جانەقوعام قايراتكەرلەرى بولا الدى.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركىتانۋشى پروفەسسورلارى ن.ي.يلمينسكي مەن ن.ف.كاتانوۆتىڭ جەكە قورلارىندا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافياسى مەن فولكلورى بويىنشا قۇجاتتار ساقتالۋدا. بۇل زاتتار ولاردى تاڭ قالدىرعان زەردەلى قازاق حانى جاڭگىردەن الىنعان ەكەن.

بوكەي ورداسىنىڭ 1823-1845 جىلدار ارالىعىنداعى سوڭعى حانى – جاڭگىر (1801-1845جج.). ول بوكەي حاننىڭ بالاسى، ابىلحايىر حاننىڭ شوبەرەسى. تولىق اتى جيھانگەر – «الەم بيلەۋشىسى» ماعىناسىن بىلدىرەدى. بىلەسىزدەر، ادام ەسىمى كوپ ماعىنانى بىلدىرەتىنىن جانە كوپ نارسەگە مىندەتتەيتىنىن: «قايىقتى قالاي اتاساڭ، ول سولاي جۇزەدى».

بوكەي ورداسى سول ۋاقىتتا جايىق جانە ەدىل وزەندەرىنىڭىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى اۋماققا يە بولدى. جاس كەزىندە جاڭگىر باستاۋىش ءبىلىمدى ۇيدەگى مۇعالىم-موللادان الدى. سودان كەيىن ول اكەسىنىڭ شەشىمىمەن استراحان گۋبەرناتورىنىڭ وتباسىندا تاربيەلەندى. سول جەردە حاندىقتى باسقارۋدىڭ اكىمشىلىك ادىستەرى تاراپىنان ءبىلىم الدى.

ول ءوز زامانىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىلىم يەگەرىنە اينالدى: ورىس، پارسى، اراب، تاتار تىلدەرىن ءبىلدى جانە ءىشىنارا نەمىس ءتىلىن دە يگەردى. جاڭگىرگە بىلىمىنەن العان پايداسى جاس كەزىندە سەزىلە باستادى. سوندىقتان ول وردادا بىردە دە ءبىر ءۇي بولماعان كەزدىڭ وزىندە مەكتەپ اشۋ تۋرالى پيعىلى مەن نيەتىن جاسىرعان جوق. ول كەزدە وردادا حان سارايى دا جوق بولىتان.

جاڭگىر حالقىنىڭ داستۇرلەرى مەن سالتتارىن قاتاڭ ۇستانعانى تۋرالى زامانداستارى اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ول ءوز ورتاسىندا – كوشپەندى، ساۋاتتىلار ورتاسىندا – عالىم. ونىڭ پىكىرىن باسقا ادامدار ەرەكشە قىزىعۋشىلىقپەن جانە زەيىنىمەن تىڭداعان. ول قۇلدارشا باس يگەن تاۋەلدى قوعامنان، شەكتەۋسىز قىسى-جازى كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كەزدەردە ايانىشتى ولەڭدەر سارىنى بويدى بيلەگەن ورتادان ەۋروپا ءداستۇرى قالىپتاسقان ويشىلدار الەمىنە، مەملەكەتتىك قايراتكەرلىكتەردى قۇرايتىن الەۋەتتى عالىمدار قوعامىنا باتىل قادام باستى.

جاڭگىر ەۋرازيالىق عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرىمەن تىعىز ارالاستى. حاندى ءبىلىمدى بيلەۋشى رەتىندە ەنتسيكلوپەديست الەكساندر گۋمبولت، وسىمدىكتانۋشى كارل كلاۋس، حيميك ا.بەرگمان، تارتۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ف.گەبەل، ا.س.پۋشكيننىڭ دوسى س.ا.راەۆسكي، ەتنوگراف جانە ءوزىنىڭ سەرىكتەسى گ.كارەلين اسا اسا جوعارى قۇرمەتتەدى.

اتاقتى لينگۆيست، ءارى ورىس ءتىلىنىڭ «تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ» قۇراستىرۋشىسى ۆ.ي.دال، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى كارل فۋكس، مەملەكەتتىك قايراتكەر ن.مۋسين-پۋشكين، عالىم-ساياحاتتانۋشىسى ە.كوۆالەۆسكي، اتاقتى شىعىس زەرتتەۋشىسى ۆ.گريگورەۆ پەن پ.نەبولسين، گەوگرافتار يا.ۆ. جانە ن.ۆ. حانىكوۆتار، انتروپولوگ ا.حارۋزين جانە تاعى باسقالار جاڭگىر حانمەن قارىم-قاتىناستا بولدى.

جاڭگىر بىلىمگە، اعارتۋشىلىق پەن مادەنيەتكە بوي ۇرماي حالىق مۇددەسىن ءتيىمدى تۇردە قورعاۋ الداعى ۋاقىتتا مۇمكىن ەمەس ەكەندىگىن قازاق حاندىرىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشىسى بولىپ ءتۇسىندى. ول باستاۋىش مەكتەپتەرى بار مەشىتتەردى سالۋ ءۇشىن قارجى جيناۋعا ارنالعان رۋ بيلەۋشىلەرى مەن ءىرى رۋ بولىمدەرىن مىندەتتەيتىن ارنايى جارلىق تا شىعاردى. بۇل جارلىق قازاق حالقى تاراپىنان لايىقتى تۇسىنىستىك تاپتى.

جاڭگىر ءحىح عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنىڭ ورتاسىندا حان ورداسىندا ورتالىق مەكتەپ ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىگىن ويلاستىرا باستايدى. ونىڭ بولجامى بويىنشا بۇل مەكتەپ بالالاردى رەسەيلىك ارنايى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ ءۇشىن دايىنداۋعا كەرەك بولاتىن. بۇل مەكتەپتىڭ اشىلۋى 1841 جىلى حان ورداسىندا ءوتتى. مەكتەپتى ۇستاۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن شىعىنداردى حان ءوز مىندەتىنە الدى. ءومىردىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن، ياعني 1845 جىلعا دەيىن حان ءوز تابىستارىنىڭ ارقاسىندا مەكتەپتى ۇستادى، وقۋشىلاردان ءوزى ەمتيحانداردى الدى. ول ءىس جۇزىندە مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى مۇعالىمى ەدى، ال مەكتەپ ىسىندە ونىڭ كومەكشىسى – سادريددين امين دەگەن تاتار ازاماتى بولعان.

بۇل مەكتەپ سول داۋىردە بۇكىل قازاق دالاسىنداعى جالعىز مەكتەپ بولاتىن، ياعني بۇگىن جاڭگىردى قازاقتىڭ العاشقى اعارتۋشىسى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. حان مەكتەبى قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ساۋاتتىلىققا اۋەستىگىن، ءبىلىم جانە مادەنيەتپەن بايلانىسىن وياتۋعا مۇمكىندىك بەردى. 

ورىنبور كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن جاڭگىر مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى بىلىممەن قاتار وفيتسەرلىك شەندەر الىپ وتىردى. مەكتەپ قازاقستاندا جالپى مادەنيەتتىڭ دامۋى قوزعالىسىندا ايتارلىقتاي ماڭىزدى ءرول اتقاردى. بۇعان جاڭگىردىن ءوزى بىلاي دەپ جازعان پىكىرى دالەل: ء«بىزدىڭ بالالار قوعامعا ىزگىلىكتى تۇردە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن ءبىلىم الا وتىرىپ، بارلىق عىلىمدى بىلە الادى دەپ جار سالامىن. وسىنىڭ ءبارى مەنى قاتتى قۋانتادى، سەبەبى بىلىمگە قولى جەتۋى – مەنىڭ حالقىم ءۇشىن ەڭ ۇلكەن باقىت».

جاڭگىر حان قازاق حالىنىڭ الداعى تاريحي كەزەڭدە كوشەپەندىلىك داۋىردەن وتىرىقشى ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىنە ءوتۋىن قولدادى، جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ شارالارىن جۇرگىزدى. تاۋار اينالىمىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋ ماقساتىمەن جانە كوپەستەردىڭ سانىن ارتتىرۋ ءۇشىن ونىڭ ساۋدا ساياساتى جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالعان بولاتىن. 1832 جىلى ول بوكەي ورداسىندا ساۋدا جارمەڭكەسىن وتكىزدى، مەديتسينالىق بولىمدەر مەن ءدارىحانا اشتى (1838), مۇراعات پەن حاندىقتىڭ كارتاسىن قۇراستىردى.

جاڭگىر سول كەزدەگى قازاقتارتاردىڭ تۇرمىستىق زاتتارىنىڭ مۇراجايلىق توپتاماسى مەن مادەنيەتىنىڭ تاريحىن جاسادى. بوكەي ورداسىنىڭ مادەني ومىرىندە ەڭ بەدەلدى ورىندى «قارۋ-جاراق بولمەسى» الدى. قازاقستانداعى مۇراجايلىق ءىسىتىڭ العاشقا قادامى دا وسىدان باستالادى. «قارۋ-جاراق بولمەسى» وتباسى-ديناستيالىق قارۋ-جاراق توپتاماسىنان، سونىمەن قاتار قۇندى قۇجاتتاردان تۇرعان بولاتىن.

ءحىح عاسىردا قازان ۋنيۆەرسيتەتى رەسەي عىلىمىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. ول كەزدە بوكەي ورداسى اۋماقتىق تۇرعىدان قازان وقۋ وڭىرىنە جاتاتىن. قازان – ۋنيۆەرسيتەت قالاسى مەن وقى وكرۋگىنىڭ ورتالىعى بولعان. سوندىقتان، جاڭگىردىڭ نازارى قازان قالاسىنا اۋدى.

1826 جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر رەسەيدىڭ نيكولاي ءى پاتشاسىنىڭ ءتاج كيگىزۋ جوراسىنا ماسكەۋ قالاسىنا شاقىرىلدى. قايتار جولىندا ول قازانعا ات باسىن تىرەدى. جاڭگىر قازانداعى ءوز ساپارىن ۋنيۆەرسيتەتتەن باستادى.  جاڭگىر قازان ۋنيۆەرسيتەتىن ارالاعان كەزدە ءوزىنىڭ سۇراقتارىن سىپايى جانە ابايلاپ قويدى – دەپ پروفەسسور كارل فۋكس ايتقان بولاتىن. ول اراب جانە تاتار مونەتالارىنا، اراب جانە تاتار مانۋسكريپتەرىن ەرەكشە كوڭىل كوڭىل اۋدارعان، ادەمى جازىلعان الكارونداردى جانە جازبا كىتاپتارىن قىزىعا قاراعان. سودان كەيىن حانعا گلوبۋستىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىلدى. زوولوگيا كابينەتىندە جاڭگىر قۇستاردىڭ تۇلىپتارىن قارادى جانە قازاقتار اڭ اۋلاعان كەزدە پايدالاناتىن جانە جاقسى كورەتىن سۇڭقۇرلاردى ىزدەدى. جاڭگىر كارل فۋكسپەن اڭگىمەلەسكەن كەزدە وعان ءوزىنىنڭ ەكى بالاسىنىڭ وسكەننەن كەيىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە تاربيە السا يگى بولار ەدى دەگەن تىلەگىن ايتتى. سول جولى ول: ء«بىزدىڭ قازاقتار دا ءوزدىرىنىڭ جەكە مەكتەبىندە ءبىلىم الاتىن ۋاقىتى ءالى كەلەدى!» – دەپ ايتقان بولاتىن.

حاندى ۋنيۆەرسيتەتتە وزىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن پروفەسسوۆ كارل فۋكس «قىرعىز حانى جاڭگىردىڭ قازاندا بولۋى» اتتى ماقالا جازىپ، ونى جاريالاعان سوڭ بوكەي ورداسىنا جىبەردى.

جاڭگىر حان قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ءبىرىنشى رەكتورلارى كارل فۋكس جانە ن.ي.لوباچەۆسكيمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولدى. ولارمەن حات جازىستى، جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ جەبەۋشىسى بولدى. قازاق جاستارى سول مەكەمەدە ءبىلىم الۋى ءۇشىن ول وتە كوپ ىستەردى جۇزەگە اسىردى. ول قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبي شىعارماشىلىعىن زەرتتەدى جانە قازاقتىڭ شەجىرە كىتاپتارىن جينادى، ءوزى بىرنەشە ەپيكالىق شىعارمالار جازدى. 

حان ۋنيۆەرسيتەتپەن بايلانىستى ەشقاشان ۇزگەن ەمەس. جاڭگىر 1839 جانە 1844 جىلدارى قازانعا قايتا باردى جانە ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىندە 6 قۇندى ەجەلگى جازبالاردى سىيعا تارتتى. سولاي ول شىعىس فاكۋلتەتىنىڭ كىتاپ قورىن تولتىرۋعا ات سالىستى. جاڭگىر قايتىس بولار الدىندا ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا پارسى تىلىندەگى ءۇش سيرەك كەزدەسەتىن قولجازبانى سىيعا تارتتى. ءوزىنىڭ 1844 جىلعى قازانعا بارعان سوڭعى ساپارى كەزىندە ول كوپتەگەن ارنايى قوناق استارىندا، بي راسىمدەرىندە بولىپ، كارل فۋكستىڭ ادەبيەت كەشىنە قاتىستى.

قازاندا بولعان كەزدە جاڭگىر حان قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، اتاقتى شىعىستانۋشى قازىم بەكتەن مۇسىلماندار ءۇشىن اسا ماڭىزدى كىتاپتى باسپادان شىعارۋعا كومەك بەرۋىن ءوتىندى. ول وسى «ميۋحتەسەريۋل-ۆيكگاەت» («قىسقارتىلعان زاڭتانۋ») اتتى ەجەلگى اراب شىعارماسىن دايىندادى جانە باسپادان باسىپ شىعاردى. بۇل كىتاپتى بارلىق مۇسىلماندىق مەكتەپتەردە كلاسسيكالىق شىعارما دەپ ەسەپتەيدى. قازىم بەك جاڭگىر حاندى اعارتۋشىلىقتىڭ قورعاۋشىسى رەتىندە قۇرمەتتەپ، حاننىڭ تىلەگىن بۇلجىتپاي ورىندادى. سول ءۇشىن 1844 جىلى 18 قاراشادا جاڭگىر حان ونىڭ ءوتىنىشىن وتە جاقسى ورىندالعانىن اتاپ ءوتىپ، عالىمعا العىس حاتىن جىبەردى. كىتاپ جاڭگىر حاننىڭ قارجىلىق كومەگىمەن ەۋرازيا اۋماعىندا العاشقى رەت دۇنيەگە كەلدى. كازەم بەكپەن تانىستىق دوستىققا اينالدى. ولار حات جازىزىپ تۇردى. قارىم-قاتىناستارىنىڭ سونشاما جاقىن بالعاندىعىنا ولاردىڭ قۇرداس بولعاندىعى دا ىقپال ەتتى.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى 1844 جىلى جاڭگىر حاننىڭ جان-جاقتىلى ءبىلىمىنىن، ويلارى مەن پىكىرلەرىن جوعارى باعالالدى. حاننىڭ اعارتۋشىلىققا كوپ كوڭىل بولەتىنىن، شىعىس تاريحى بويىنشا زەرتتەۋلەرگە بەلسەندى قاتىساتىنىن ەسكەرىپ، ونىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا تيگىزگەن كومەگىن باعالاي وتىرا عالىمدار ونى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى ەتىپ تاعايىنداۋىن بىرداۋىسپەن قولدادى. جاڭگىر ءوزىنىڭ وسىنداي قۇرمەتتى اتاعىن ماقتان ەتتى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ماتەريالدىق بازاسىنا كومەك بەرگەنى ءۇشىن حان وسىنداي ابىرويعا يە بولدى. جاڭگىر قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىنا VIII-XI عاسىرلاردىڭ التى سيرەك قولجازباسىن سىيعا تارتتى. ول وسى كونە ءداۋىر راريتەتتەرىنىڭ اۋەسقويى، ىزدەۋشىسى جانە ءبىلىمپاز بىلگىرى بولدى. حان بەرگەن ماتەريالداردا قازاق حالىقىنىڭ عاسىرلار بويى اۋىزدان-اۋىزعا بەرىلىپ كەلگەن ەپيكالىق پوەمالارىنىڭ نۇسقالارى بولدى.

وعان بەرىلگەن پاتەنت-ماداقتامانى ول ءوزىنىڭ قوناق بولمەسىندە قۇرمەت جيەكتەمەسىندە ساقتادى. س-پەتەربۋرگتىڭ «سولتۇستىك ارا» (1844) گازەتىنىڭ كوررەسپوندەنتى جاڭگىر حان تۋرالى ءوز پىكىرىن كەلەسى سوزدەرمەن دايەكتەدى: «جاڭگىر سياقتى ادۋىن قۇپياسىنىڭ يەسىن، وسىشامام ءبىلىمى بار ادامدى دالا مەكەندەۋشىسىنەن تاپقان كەزدە، وعان تاڭ قالماۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭ پىكىرلەرى جانە جالپى وي-ورىستىك جولداۋلارى ەۋروپا وركەنيەتتىلىگىنىڭ كوبىن ول ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ العاندىعىن اڭعارتتىرادى.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە ستۋدەنت لەۆ تولستوي، ۆ.ۋليانوۆ (لەنين), ا.رىكوۆتار لەكتسيا تىڭداعان اكت زالى مەن زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ اۋديتورياسى بۇگىنگى كۇنى دە جۇمىس ىستەيدى. مۇراجايدىڭ كورىنەتىن جەرىندە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكى تۇلەگى – قازان ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورلارىنىڭ پورترەتتەرى ورنالاسقان. ولار: ماتەماتيك، ەۆكليدتىك ەمەس گەومەتريانىڭ قۇراستىرۋشىسى ن.ي.لوباچەۆسكي جانە حيميك، ورگانيكالىق زاتتاردىڭ حيميالىق قۇرىلىس تەورياسىن قۇراستىرۋشىسى ا.م.بۋتلەروۆ.

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەكتەرى قاتارىندا س.اكساكوۆ، ۆ.حلەبنيكوۆ، ا.ۆ. ۆيشنەۆسكي، ا.ە. اربۋزوۆ جانە تاعى باسقالار ەدى. ا.م.گوركي قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ابيتۋرەنتى بولعان. ۋنيۆەرسيتەتكە جاس كەزىندە فەدور شالياپين ءجيى كەلىپ ءجۇردى. وسىندا كورنەكتى فيزيولوگ، پسيحياتر جانە پسيحولوگ ۆ.م.بەحتەرەۆتىڭ كەشەندى ەكسپوناتتارى بار. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحى مۇراجايىندا وتكەننىڭ سيرەك كەزدەسەتىن جادىگەرلەرى ساقتالعان: نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ل.لانداۋدىڭ قويىن داپتەرى، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى ۆ.گينزبەرگ جانە ي.تاممنىڭ قولتاڭبالارى جانە كوپتەگەن باسقا ەرەكشە ەكسپوناتتار.

XIX عاسىردا قازاق-ورىس مادەني بايلانىستارى قالىپتاسقان كەزدە رەسەيدە عىلىم جانە ءبىلىم گۇلدەندى. وسى كەزدەگى وقۋ ورىندارى سانىنىڭ كوبەيۋى ءبىلىمنىڭ وركەندەۋىنە رەسەيدىڭ وزىندە عانا ەمەس، سونمەن بىرگە ۇلتتىق ايماقتاردى دا وسى پروتسەسكە تارتۋىنا كومەكتەستى

XIX عاسىردا قازاق قوعامىنىڭ ىشىندە ساۋاتتى ادامداردىڭ قاجەتتىلىگى پايدا بولدى. وسىنداي قاجەتتىلىك حاندىقتىڭ سولتۇستىك كورشىمەن سىرتقى بايلانىسىن نىعايتۋىنا ىقپال ەتتى. جاڭگىر حان بۇل باعىتتا بەلسەندى تۇردە جۇمىس ىستەدى. ول س.-پەتەربۋرگ پەن ماسكەۋگە بىرنەشە رەت ساپار جاسادى، يمپەراتوردىڭ ءتاج كيگىزۋ جوراسىنا قاتىستى، قازان، ورىنبور، استراحانعا بارىپ ءجۇردى.

اعارتۋشىلىق ءومىر سالتىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىمەن جاڭگىر وردادا اقسۇيەكتەر جينالىستارىن وتكىزدى، بالالاردى وقۋعا بەرۋگە شاقىردى. ءحىح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنىڭ سوڭىندا قازاق بالالارى مەن جاسوسپىرىمدەرىن رەسەي وقۋ ورىندارىندا وقىتۋى بوكەي حاندىعىندا قوعامدىق قولداۋ الدى. رەسەي وقۋ ورىندارىندا بالالاردى وقىتۋعا ارنالعان ۇگىت-ناسيحاتى جاڭگىر حان ساياساتىنىڭ نەگىزگى بولىگىنە اينالدى. حان ءوزىنىڭ بارلىق بالالارىن، سونىڭ ىشىندە قىزدارىن دا، ورىس وقۋ ورىندارىنا بەرگەنى وردا تۇرعىندارىنا ۇلكەن اسەر ەتتى.

جاڭگىردىڭ س.-پەتەربۋرگ، استراحان، ورىنبور، قازان وقۋ ورىندارىنا قازاق جاستارىن قابىلداۋعا ۆاكانتتى اشىق بوس ورىنداردىڭ رۇقساتىن الۋىنا قولى جەتتى. كەزىندە ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان جانە وسى قوعامنىڭ كۇمىس مەدالىمەن ماراپاتتالعان (ش.ءۋاليحانوۆتان كەيىنگى ورىس گەوگرافيالىق قوعامى مۇشەسىنە سايلانعان ەكىنشى قازاق جانە عىلىمي جۇمىستارى ءۇشىن كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالعان ءبىرىنشى قازاق) – حىح عاسىردىڭ ورتاسىنداعى ءبىلىمدى قازاقتاردىڭ ءبىرى جانە ورداداعى جاڭگىر مەكتەبى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى مۇحامبەت-سالىق باباجانوۆ بىلاي دەپ جازعان: «1801 جىلعا دەيىن ءبىزدىڭ قازاقتارعا «حات» دەگەن ءسوز تۇسىنىكسىز بولدى. ول اڭىز ارەكەت سياقتى كوزگە ەلەستەتىلدى، مىسالى اۋادا سامعاپ قالقۋ سياقتى. وسى ۋاقىتتان باستاپ، ياعني حالىقىمىز ورال وزەنىگىڭ وڭ جاعىنا كوشكەن كەزدەن باستاپ بىزدە حاتتىڭ اڭىز ەمەس ەكەندىگى مويىندالدى. ونىڭ بولەك جاعدايلاردا تىلەكتى اۋىزشا بىلدىرۋدەن كۇشتى ەكەنىن ەل تۇسىنە باستادى».

حاننىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى باعدارلاماسى مەن مەكتەپتى اشۋ ماقساتى ونىڭ ش.نۇراليەۆكە جازعان حاتىندا انىق كورىنەدى. 1841 جىلى جاڭگىر بىلاي دەپ جازعان بولاتىن: «سىزدەردى ءتيىستى ىجداعاتتارىن جانە جاقىندارى مەن دوستارىن، سونىمەن بىرگە بارلىق كەرەك ادامداردىڭ اقىلدارىن تيىسىنشە قولداناسىزدار دەگەن سەنىمدىمىن. ەگەر عىلىم قازىرگى ۋاقىتتىڭ وزىندە قوعامعا وسىنشاما ۇلكەن پايدانى اكەلسە، بولاشاقتا ءبىزدىڭ نەمەرەلەرىمىز عىلىم مەن ءبىلىمسىز جاقسى ءومىر سۇرە المايدى. بۇدان بىلاي ساۋاتسىز جانە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ادامداردى جۋاپتى جۇمىستارعا بەلگىلەمەيدى. قازاقتار اراسىندا ەمشىلەردىڭ بولۋى بىزگە وتە پايدالى جانە ءتيىمدى. ءار ءبىر ىنتا، اقاشالاي قاراجاتتىڭ ءار ءبىر شىعىنى جاسوسپرىمدەردى وقىتۋعا كەتەتىن بولسا، وندا ول بولاشاقتا ءجۇز ەسە ارتىق تابىس اكەلەدى. قاراجاتتى عىلىمنىڭ دامۋىنا، يگى يدەيالارعا جانە حالىققا ادال قىزمەت ەتۋىگە جۇمساعانىمىز دۇرىس بولار ەدى».

جاڭگىردىڭ اتقارعان ىستەرى دالاعا كەتكەن جوق. ورداداعى حان مەكتەبى مەن بوكەي حاندىعىنداعى باسقا مەكتەپتەردە وقۋ وقۋعا تىلەك بىلدىرۋشىلەر سانى جىلدان جىلعا كوبەيە باستادى. جاڭگىر حان بيلەك ەتكەن كەزەڭدەگى بوكەي حاندىعىندا اعارتۋشىلىق مادەنيەتىنىڭ قىزمەتىندەگى جەتىستىكتەر قازاقستاننىڭ باسقا اۋماقتارىنا دا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى.

ورال قالاسىنداعى جاڭگىر حان ەسكەرتكىشى

رەسەي مادەنيەتىنىڭ بوكەي حاندىعىنا تيگىزگەن اسەرى قازاق بالالارىنىڭ ورىس ءبىلىمىن الۋى بويىنشا ءساتتى ءجۇردى. حاننىڭ اعارتۋشىلىقتى وركەندەتۋ سالاسى بويىنشا جۇمساعان كۇشى تەككە كەتپەدى. ونىڭ قازاق جاسوسپىرىمدەرىن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ورنالاسۋىنا قولى جەتتى. 1877 جىلدان باستاپ قازان ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاق جاستارى ءبىلىم الا باستادى. وسى ۋاقىتتان باستاپ 1917 جىلعا دەيىن اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتە 33 ادام كۋرستان ءوتتى، ونىڭ ىشىندە 20-سى وقۋدى ءساتتى اياقتادى.

قازاق قوعامىنىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرى وزدەرىندە باستاۋىش مەكتەپتەرىن اشتى. ول مەكتەپتەردە قازان جانە ۋفادان شاقىرىلعان ءدىني مۇعالىمدەر ساباق جۇرگىزدى. قازاننىڭ ءدىني ادامدارى قازاق قوعامىنىڭ يسلامدانۋىندا بەلگىلى دارەجەدە قولداۋ كورسەتتى. ورداعا قازاننىڭ موللالارى شاقىرىلدى، ال قازاق بالالارى قازانداعى ءدىني مەكتەپ-مەدرەسەگە وقۋعا باردى. بوكەي ورداسىندا 20 جىل بيلىك ەتكەن جاڭگىر حان ءوز ماقساتىنا جەتتى – «...كيىز ءۇي جانە باستى مەشىتتەگى موللالاردىڭ ورنىن تابيعي قازاقتار باستى».

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقستاندىق تاريحشىلار جاڭگىر حاندى ەستەرىنە وتە سيرەك الادى. ونىڭ سەبەبى: كەڭەستىك يدەولوگيا تاپتىق قاراما-قايشىلىق تاقىرىبىن 70 جىلدان استام پايدالاندى جانە قازاق حالقىنىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسىن قانقۇمار، پايدالانۋشىسى، مەنمەنسىنگەن، ماسايراعان، وي-ءورىسى شەكتەلگەن زەردەسى تايىز قارادۇرسىن ەسەر ادام ەتىپ بەينەلەگەن. جانە بۇنداي جالعان سۋرەتتەمەنى حالىقتىڭ ساناسىنا ابدەن قۇيىپ تاستاعان. 

جاڭگىر حاندىقتى باسقارۋعا كىرىسكەن كەزدە، قازاق دالالارىنداعى ساياسي جاعدايى تىم شيەلەنىسىپ كەتكەنى بارىمىزگە بەلگىلى. جەر بولگەن كەزدە جىبەرلىگەن جەتىسپەۋشىلىكتەرگە بايلانىستى، ول قولايسىز شارالار جاساۋعا ءماجبۇر بولدى.

جاڭگىر جۇرگىزگەن ساياساتتىڭ ناتيجەسى 1836-1837 جىلدارداعى ايگىلى يساتاي تايمانوۆ جانە ماحامبەت وتەمىسوۆ باستاعان حالىق تولقۋىنا اكەلدى. كوتەرىلىس قازاق فەودالدارى مەن رەسەي ساياساتىنا قارسى باعىتتالدى. جاڭگىر رەسەيلىك اسكەر كومەگىمەن  ونى باستى. بۇل حاننىڭ قاتەلىگى ەمەس ەدى. ول كەرەسىنشە جاس بيلەۋشى ءۇشىن اۋىر قاسىرەت جانە جازىلمايتىن جان جاراسى بولدى. سەبەبى جاڭگىر تەكتى جاراتىلىسىنان، ۇلگىلى تاربيەسى مەن ادال پەيىلى تۇرعىسىنان ءوزىنىڭ سانالى ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن ءوز حالقىنىڭ سولقارالى وقيعاسىن قابىرعاسى قايىسىپ قايعىرا بىلگەن اسىل تۇلعا. ءدال شوقان ءۋاليحانوۆ سياقتى.

بىلتىر تاتارستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن مادەنيەت مينيسترلىگى، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىلىعى مەن باتىر كەنجەتاەۆ باستاعان قازان قالاسىنداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ «قازاقستان» قوعامى، جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس-قازاقستان اگروتەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى جاڭگىر حان مۋزەيىنىڭ ديرەكتورى نۇرجان تولەپوۆ پەن ورالدىق زەرتتەۋشى-پۋبليتسيست جايسان اقبايلاردىڭ سانالى تۇردە جاڭگىردى قۇرمەتپەن ەسكە العاندارى تەك حاننىڭ تۋىستارى مەن جەرلەستەرىن عانا قاتتى قۋانتتى.

وسى مەكەمەلەر مەن جەكە تۇلعالاردىڭ زەيىنى مەن جىگەرلەرىنىڭ ارقاسىندا ءحىح عاسىردىڭ كورنەكتى قازاق اعارتۋشىسى جانە بيلەۋشىسى، قازان ۋنيۆەرسيتەتى جەبەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى – جاڭگىر حانعا 2013 جىلدىڭ 12 ناۋرىزىندا قازان فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىندە مەموريالدىق تاقتاسىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋى ءوتتى. راسىمگە قازاقستاننان كەلگەن دەلەگاتسيا باتىس-قازاقستان وبلىسى اكىمى ن.نوعاەۆتىڭ باستاماسىمەن، قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى گ.ورازباقوۆ، قازان فەدەرالدىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى م. سالاحوۆ جانە شىعىستانۋ مەن حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ل.لاتىپوۆ قاتىستى.

كەزىندە «اناۋ قىردا تاتار تۇر، باسقالارمەن قاتار تۇر» -–دەپ ايتقانى ءۇشىن س.تورايعىروۆقا دا كىنا تاعىلان. ال، وتكەن جىلى «ەندى بۇگىن ۇستارالى، مۇرتى اۋزىنا تۇسپەگەن» 22-دەگى ەگەمەن «قالىڭ ەلى – قازاعى، قايران جۇرتى» جاڭگىر حانداي تاريحي ءتول تۇلعاسىنا 169 جىلدان بەرى الاۋىزدىق پەن ىشتارلىقتان قيماي كەلە جاتقان قۇرمەت-قوشامەتتى سىلدىر ءسوز ەمەس، ءىس جۇزىندە وركەنيەتتى تاتار اعايىندارىمىز ەڭ جوعارى دارەجەدە كورسەتىپ بەردى. بىلتىرعى جىلى قاتار تۇرعىندىقتان بولار، «ەگەۋلى نايزا قولعا الماي-اق»ء تۇبىمىز ءبىر تاتار حالقى ءوز ەلىندە قۇبىجىق بولىپ جۇرگەن قاسيەتتى قازاق حانىنىڭ اتىن تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىپ، ونى بارشا الەمگە پاش ەتتى!

ال، ءبىز شە: "مىنا ويدا قازاق تۇر..؟ ء«بىز «باياعى جارتاس، ءبىر جارتاس» بولىپ ماحامبەتكە دەيىن ەل اۋزىندا كەڭ تاراپ ابدەن جاۋىر بولعان جالپىلاما جانايعاي: «حان ەمەسسىڭ - قاسقىرسىڭنىڭ» شىرماۋىنان شىعا الماي ءجۇرمىز. اقيىق اقىن بۇل شۋماقتاردى حاننىڭ وزىنە ارناسا، ول تاقپاعىن ء«اي، جاڭگىر...; ەي، جاڭگىر...» دەپ باستار ەدى. مىسالى: «ەسكەندىر زۇلقارنايىن ەردىڭ ەرى»، «قارا قاتىن دەگەندە، قارا قاتىن»، ء«بىر قىز بار مارالدىدا قورلان»، «بالاسى قوجاعۇلدىڭ ءبىرجان سالمىن»، «ەسەن-امان ءجۇرمىسىڭ ءلايلىم شىراق»، «قىزى ەدىڭ ىبىرايدىڭ بالقاديشا»، «وزگە ەمەس، ءوزىم ايتام ءوز جايىمدى» سياقتى جەلىسپەن.

سوندا قالاي، قارسىلاسىنىڭ اتىن ايتپاي ىمداپ سىناسا حاس باتىر ماحامبەت ۇيالشاق نەمەسە قورقاق بولعانى ما؟ الدە داۋىلپاز ءسوز زەرگەرىنىڭ اقىندىق شەبەرلىگى شەڭبەرلى بولعان با؟ بۇل لوگيكالىق تۇرعىدان دا، جانرلىق تۇرعىدان دا ۇلكەن كۇمان تۋعىزاتىن دۇنيە، سوندىقتان ولەڭنىڭ جاڭگىرگە تىكەلەي قاتىسى جوق دەۋگە تولىق نەگىز بار.

تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جاعداي: جاڭگىر - اقسۇيەك، اعارتۋشى، كوشباسى.ماحامبەت - حاننىڭ ءىنىسى، قىزمەتكەرى، حالىق وكىلى. اقىننىڭ ەرەكشە دارىنى مەن تەڭدەسسىز ادامگەرشىلىگىنە ەش كۇمان جوق! دەگەنمەن، ءتوردى ەسىكپەن، باستى اياق-قولمەن شاتىستىرعانىمىز دۇرىس پا؟ سوندىقتان، ارىستاردىڭ ارۋاقتارى ريزا بولۋى ءۇشىن ەندى ەكى جاقتى دا الالاماي نارىننىڭ قوس جانارىنىڭ قاراشىعىنداي ەستە ساقتاعانىمىز ابزال بولار. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەل تاريحىندا ءوز ورنىن الۋى، وزىندىك ءتيىستى تۇعىرىنا شارىقتاپ شىعۋى زامانا تالابى. اسىرەسە جاڭگىر ماسەلەسى تەز ارادا «تاريح تولقىنىندا» شەشىلۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

ەگەر 1801 جىلى بوكەي حان، ال 1822 جىلى – ونىڭ ۇلى جاڭگىر بولماعاندا ەگەمەندى قازاقستاننىڭ بۇگىنگى باتىس شەكاراسى جايىق وزەنىنىڭ قاق ورتاسىنىن وتەر ەدى دە،رەسپۋبليكامىز 1991 جىلى ترانسكونتينەنتالدى ەۋرازيالىق مەمەلەكەت بولىپ قاپيادا شىعا كەلە  الماس ەدى.

بوكەي مەن جاڭگىر وسىنداي – قازاققا ءتيىمدى، ورىستار جاعىنا ءتيىمسىز – كۇردەلى ماسەلەنى مەتروپوليامەن نايزانىڭ ەمەس قالامنىڭ ۇشىمەن، ديپلوماتيانىڭ قۇدىرەتتى كۇشىمەن شەشە الدى. جەرى كوپ، حالقى از ءبىز سياقتى ەل ءۇشىن بۇل ءتاسىل – جەمىستى سىرتقى ساياساتتىڭ سارا جولى. ول، بوكەي مەن جاڭگىر جولى. ءسال كەيىنىرەك ىبىراي مەن اباي، اليحان مەن احمەت جولى. ونىڭ نەگىزگى قارۋى: «اقىل، ەڭبەك، تەرەڭ وي».

تەك ءبىر عانا تۇلعانىڭ – بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىردىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا ەۋروپالىق ۇلگىدەگى العاشقى مەكتەپ، العاشقى ارحيۆ(مۇراعات) پەن العاشقى قازىناشىلىق قىزمەتى، العاشقى مۋزەي (مۇراجاي), العاشقى ءدارىحانااشىلىنۋىنا، اۋرۋحانا مەن مەشىت سالىنىنۋىنا،پوشتا قىزمەتىنىڭ دايەكتى مەكەمەسى، ءىس جۇرگىزۋ ءداستۇرى ەنگىزىلىنۋىنە، ءشول دالادا «جاسىل وازيس» - قاراعايلى قارا ورمان پايدا بولۋىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان مۇمكىندىك تۋدى.

قازاق دالاسىندا مەديتسينانىڭ، سوت ءىسىنىڭ، ساۋدانىڭ دامۋى جاڭگىردىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستا.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعا تۇرا بوكەي ورداسى ءوزىنىڭ ىشىكى باسقارۋشىلىق ماسەلەرى مەن شارۋاشىلىق قۇرىلىمىنداعى دەربەستىگىن ساقتاي الدى. بۇنداي جەتىستىكتەر جاڭگىردىڭ كورەگەندىگى مەن ديمپلوماتيالىق دارىندىلىعىنىڭ ارقاسىندا ىسكە استى.

باتىس-قازاقستان وبلىسىنىڭ شەڭبەرىندە 2001 جىلى بوكەي ورداسى 200 جىلدىعى مەن جاڭگىر حاننىڭ 200 جىلدىق مەرەيتويى اتالىپ وتكەن بولاتىن. وندا بۇگىنگى قازاقستاندىق ەگەمەندىكتىڭ نەگىزى وسىدان ەكى عاسىر بۇرىن بوكەي ورداسىندا قالانعانى تۋرالى العاش رەت ايتىلعان بولاتىن.

جاڭگىردىڭ تەك وبلىستىق دەڭگەيىدەگى ەمەس ۇلتتىق دارەجەدەگى ساياسي تۇلعا ەكەندىگى سول تويدا 2001 جىلى ايتىلعانىمەن، ودان ءتيىستى قورىتىندى، وكىنىشكە وراي، جاسالىنعان جوق. سوندىقتان، جاڭگىر حان تۋرالى اڭگىمەنى پەسسەميستىك سارىنمەن ءتامامداۋدىڭ سەبەبى وسىندا جاتىر.

احمەت دۇيسەنباەۆ، قر بعم عق، «عىلىم ورداسى» رمك، قازاقستان عىلىمىنىڭ تاريحى مۇراجايىنىڭ قور ساقتاۋشى-عىلىمي قىزمەتكەرى 

Abai.kz