ءبىر جىل بۇرىن، اbai.kz سايتىندا «الماتىنىڭ مەتروسى ادام الالايدى» (http://m.abai.kz/post/view?id=3319) اتتى سىن ماقالام جارىق كوردى. وسىنداي اقپارات جاريالانعاننان كەيىن زاڭسىز تەكسەرىستەر ۋاقىتشا توقتالعان بولاتىن. بىراق، «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەمەكشى، وزبىر پوليتسەيلەر رەتسىز ارەكەتتەرىنە قايتادان كىرىستى. امالسىز، جاسىرىن كامەرامدى پايدالانىپ كەزەكتى سەبەپسىز تەكسەرۋدى جازىپ الدىم:

www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia5002.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20160317%2F204200.mp4 قوعامدىق كولىكتەگى وسى جولسىزدىقتىڭ ءتۇپ-تامىرىن انىقتاۋ ءۇشىن تاريحقا كوز جۇگىرتەيىك.  

ءاۋ باستان، الماتى مەتروسىنىڭ قۇرىلىسى لاعىپ كەتتى. حالىقارالىق تاجىريبەگە سايكەس، جەر استىنداعى كولىك ەڭ الدىمەن تەمىر جول ۆوكزالىنىڭ جانىندا ءوز بەكەتىن ورنالاستىرادى. مىسالى، لوندونداعى «ليۆەرپۋل كوشەسىنىڭ ۆوكزالىنا» (Liverpool Street station) كەلسەڭىز، بىردەن اتتاس مەترو بەكەتىنە كىرە الاسىز. ميلانداعى «ورتالىق ۆوكزالى»-نىڭ (Stazione di Milano Centrale) جانىندا دا مەترو بەكەتى ورىن تەپتى. دەمەك، ءىرى قالالاردىڭ تەمىر جول ۆوكزالىنا كەلگەن قوناقتارعا بىردەن مەتروعا مىنە الاتىنداي وڭاي جاعداي جاسالىنعان. سونىمەن قاتار، سىرتقا كەتەتىن جولاۋشىلار دا مەتروسىمەن كەلىپ، بىردەن تەمىر جول پلاتفورماسىنا شىعادى. ەكونوميكالىق تۇرعىدان الىپ قاراعاندا دا، بۇل وتە ءتيىمدى جوسپار. سەبەبى، بۇنداي جاعداي مەترو جولاۋشىلارى اينالىمىنىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كەپىلدىك بولماق. بىراق، الماتى مەتروسىنىڭ يكەمسىز جوسپارلاۋشىلارى ونىڭ باستاپقى بەكەتىن فۋرمانوۆ كوشەسى مەن رايىمبەك باتىر داڭعىلىنىڭ قيىلىسىندا ورنالاستىردى. وسى جول تورابىنىڭ ماڭىزدىلىعى شامالى، جولاۋشىلاردىڭ اينالىمى تومەندەۋ. كەرىسىنشە، «الماتى ءىى تەمىرجول ۆوكزالى – «سامال» ىقشام اۋدانى» نەمەسە «سايران» اۆتوۆوكزالى – «وربيتا» ىقشام اۋدانى» مەترومىزدىڭ ءتيىمدى باعىتتارى بولار ەدى. 

نەگە الماتى مەتروسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەگى جولاۋشىلارعا تاپشىلاۋ، ءتيىمسىز باعىتىمەن سالىندى؟ سەبەبى، ونىڭ كۇرەتامىرى، فۋرمانوۆ كوشەسى، ماڭىزدى مەملەكەتتىك ۇيىمدارعا تولى داڭعىل جول بولىپ ەسەپتەلەدى. سونىمەن قاتار، كوپتەگەن اتقامىنەر، باي-باعلاندار وسى كوشەدە ءومىر سۇرەدى. اقسۇيەكتەردىڭ اسا ماڭىزدى كەڭسەلەرى مەن ۇيلەرى قوسىمشا قاۋىپسىزدىك شارالارىن تالاپ ەتەدى. ال، اباي داڭعىلىنداعى مەترو بەكەتتەرى مىڭداعان كورەرمەندەردى توپتاستىراتىن ويىن-ساۋىق وشاقتارىنىڭ جانىندا سالىنعان: رەسپۋبليكا سارايى، بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت جانە مادەنيەت سارايى، ورتالىق ستاديون. قايرات نۇرتاستىڭ 2013 جىلعى كونتسەرتىندە پايدا بولعان تارتىپسىزدىك سەكىلدى، سپورت دودالارىن نەمەسە مادەني قويىلىمدارىن تاماشالاۋعا كەلگەن جۇمىسسىز، اش-جالاڭاش كيرگيز-كايساكتارى وپپوزيتسيا ۇگىت-ناسيحاتىنا ەرۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق، قالانىڭ وسى ورتالىق اۋدانىنداعى جول ءجۇرىسى تىعىز، ءجيى بوگەلىستەر ورىن الادى. سوندىقتان، بۇل جەردە ءتۇرلى ساياسي نارازىلىق وقيعاسى بولا قالسا، ونى باسۋى ءۇشىن جاساقتالعان ساربازداردى جەتكىزۋى قيىنعا سوقپاق. ساربازداردىڭ جاسىرىن ءارى جىلدام قوزعالۋىن الماتى مەتروسى ساپالى تۇردە قامتاماسىز ەتپەك. قالانىڭ باسقا اۋداندارى پوليتسەي مەن تىڭشىلاردىڭ ەركىن قوزعالۋى ءۇشىن الدەقايدا قولايلى. مىسالى، ءال-فارابي داڭعىلى الماتىنىڭ جوعارى تۇسىنداعى قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن جول، ال تومەنگى تۇسىنداعى قاۋىپسىزدىگىن ءسۇيىنباي داڭعىلى قامتاماسىز ەتپەك. سونىمەن، الماتى مەتروسىنىڭ قازىرگى جەلىسى قالامىزدىڭ «قىزىل زوناعا» تولىعىمەن اينالۋىن اياقتادى. جەر استىنداعى كولىك جۇيەسىن ودان ءارى دامىتۋعا قاجەتى جوق. سوندىقتان، الماتى مەتروسى جولاۋشىلاردىڭ تالاپتارىنا سەلقوستاۋ قارايدى. ماسەلەن، ونىڭ جۇمىس كەستەسى تاڭەرتەڭ ساعات 06:20 باستاپ، كەشكىسىن ساعات 23:30 ءوز قوزعالىسىن دوعارادى. ال، حالىق سانى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى الماتىعا ۇقسايتىن مينسك قالاسىنداعى مەتروسى ءوز جۇمىس كەستەسىن ساعات 5:30 باستاپ، تۇنگى ساعات 1:00 ءوز قوزعالىسىن دوعارادى. مىنە، ەڭبەكقور بەلورۋس تەمىرجولشىلارى وسىنداي!    

الماتى مەتروسىنداعى جولاۋشى الالاۋى (ديسكريميناتسيا) قاشان باستالدى؟ 2013 جىلدىڭ باسىنا دەيىن، ونىڭ قىزمەتكەرلەرى ءوز-ءوزىن سىپايى ۇستادى. پوليتسەيلەرى ءتىپتى توبەسىن كورسەتپەدى. قاي سەبەپتەن بۇنداي دەموكراتيالىق ءتارتىپ كۇرت وزگەرگەن؟ 2012 جىلدىڭ كۇزىندە استاناعا ۇلكەن كىسى كەلدى – رەسەيلىك تەلەجۋرناليست يرادا زەينالوۆا. جەرگىلىكتى ساياساتكەر نۇرسۇلتان نازارباەۆ ورتالىقتان كەلگەن يرادا حانىممەن تەرەزەسى تەڭ دالا جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى. ولاردىڭ اڭگىمەسىنىڭ بارىسىندا ماسكەۋلىك بيكەش ءوز ءامىرىن تۇسپالداپ جۇرگىزدى:

«يرادا زەينالوۆا: ەسلي مى تاكيە گلوبالنىە، تو ۋ ناس ي ۋگروزى گلوبالنىە. مى سەيچاس گوۆوريم وب يسلامسكوي راديكاليزاتسي. ەتو وچەن ۆولنۋەت روسسيۋ. ەتو وچەن ۆولنۋەت ەۆروپۋ، بليجني ۆوستوك. گوۆوريات، ۆ الماتى زامەچەنى ۋجە ليۋدي حاراكتەرنوي ۆنەشنوستي. كاك ۆى ك ەتومۋ وتنوسيتەس؟

نۋرسۋلتان نازارباەۆ: نادو گوۆوريت وب ەكسترەميستاح، كوتورىە سەيچاس پوياۆيليس. سموتريتە، ۆ يسلامسكوم ميرە سەۆەرنايا افريكا، نەستابيلنوست ۆ افگانيستانە، ي ۆووبششە نا بليجنەم ۆوستوكە، ون پيتاەت ەتوت ەكسترەميزم، ي پروستو نام پريحوديتسيا س ەتيم بوروتسيا. مولودەج پودپاداەت پود ۆليانيە پرەستۋپنيكوۆ. ەتو ۆ روسسي ەست، ەتو ۋ ناس ەست، ۋ سوسەدەي ناشيح ەست. ي زدەس توجە نادو وبەدينيت سيلى، چتوبى س نيمي بوروتسيا» (بەينە ءۇزىندىسى: www.dropshots.com/video.php?u=http%3A%2F%2Fmedia4001.dropshots.com%2Fphotos%2F1294339%2F20151102%2F050923.mp4).

البەتتە، ماسكەۋلىكتەر ءۇشىن قازاقي نەمەسە شىعىس حالىقتارىنىڭ كەلبەتى سەزىكتى بوپ كورىنەدى. قىراعى يرادا حانىم سوناۋ وستانكينو تەلەورتالىعىنان كۇماندى كورىنەتىن قازاقتاردى بايقاپ، ءوز بازىناسىن ەلباسىمىزعا ايتتى. لاجسىز، جەرگىلىكتى ساياساتكەر مارتەبەلى مەيماننىڭ تىلەگىن ورىندادى. مىنە، الماتى مەتروسىنا دەيىنگى ىقپال تيگىزەتىن ماسكەۋلىك اپامىزدىڭ اۋزى دۋالى ەكەن!

ۇلتشىلدىق، ناسىلشىلدىكتىڭ تاعى ءبىر قىرى بارشىلىق. كەزىندە، دەڭگەلباي تولەباەۆ ەسىمدى مۇعالىم-قانداسىمىز پەتەربۋرگتە ءومىر ءسۇردى. قازىر، الماتىعا ورالدى. قاي سەبەپتەن؟ ويتكەنى، رەسەيلىك پوليتسەيلەر دەڭگەلبايدى ءجيى توقتاتاتىن، سەبەپسىز قۇجات سۇرايتىن. پەتەربۋرگتا ونىڭ ەۋروپالىق تۇستەس شەڭگەلباي اتتى تۋعان ءىنىسى قالدى. ءىنىسىن ورىس ء«تارتىپ» ساقشىلارى ەشقاشان توقتاتپايدى. سوندا، نە؟ الماتى مەتروسىنىڭ پوليتسەيلەرى ۇلتشىل رەسەيلىك ارىپتەستەرىنەن ۇلگى الا ما؟ جالپى العاندا، قازاقستان مەن رەسەي مەترولارى ازيات، قاپقازدىقتار ءۇشىن وراسان زور زيانىن تيگىزدى. مىسالى، 2006 جىلدىڭ 22 ساۋىرىندە ماسكەۋ مەتروسىنىڭ «پۋشكينسكايا» بەكەتىندە فسب-نىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرىنىڭ بالاسى، 18-جاسار سكينحەد نيكيتا سەنيۋكوۆ، 17-جاسار ارميان ستۋدەنتى ۆيگەن ءابراميانتستى پىشاقتاپ، ءولتىردى. ارينە، بۇرىنعى كسرو-نىڭ مەترولارىندا سلاۆياندار دا قىلمىس ارەكەتتەرىنە دۋشار بولادى. بىراق، كوبىنەسە ازيات، كاپقازدىقتار ادىلەتسىزدىككە تاپ بولادى. كەيبىر تانىستارىم سىبىردە ءومىر سۇرەدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، نوۆوسيبيرسك مەتروسىنىڭ پوليتسەيلەرى ازيات، قاپقازدىق جولاۋشىلارىن ءتۇرلى سىلتاۋى بويىنشا ءجيى توقتاتادى. كەيدە، اتى-ءجونىن انىقتاۋ سىلتاۋىمەن بۇراتانا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى قاماۋعا الىنادى. قازاقستان مەن رەسەي مەترو پوليتسەيلەرىنىڭ ۇندەستىگىن باسقا دەرەكتەردەن دە پايىمداۋعا بولار. مىسالى، 2014 جىلدىڭ 9 قاراشاسىندا، الماتى مەتروسىنىڭ «الاتاۋ» بەكەتىندە يتىمەن سەرۋەندەگەن كينولوگ «بومبا» جازۋى بار پاكەتتى تاۋىپ الدى. ارينە، ونىڭ ىشىندە ەشقانداي بومبا بولعان جوق. ءبىرازدان سوڭ، 2014 جىلدىڭ 28 قاراشاسىندا ەكاتەرينبۋرگ مەتروسىنىڭ «گەولوگيچەسكايا» بەكەتىندە بومبا جونىندەگى جالعان حاباردىڭ سالدارىنان جولاۋشىلار دالاعا قۋىلعان. وسىنداي كۇماندى شارالار قانشاما جولاۋشىلاردىڭ ىسكەرلى، جەكە ماسەلەلەرىنە زيان كەلتىردى! ولاردىڭ ۋاقىتىن ۇرلادى...   

الماتىعا ورالايىق. جاسىراتىنى جوق، مەترو پوليتسەيلەرى نەشە ءتۇرلى سىلتاۋ ەتىپ ءىرى دەنەلى ءارى ساقالدى قازاق جىگىتتەرىن توقتاتادى. سونداي كوزگە تۇسەتىن الاش الىپتارى سەزىكتى ادامداردىڭ ساناتىنا جاتادى. الايدا، مەترو پوليتسەيلەرى ءىرى دەنەلى ءارى ساقالدى ورىس جىگىتتەرىن ادەتتەگىدەي توقتاتپايدى، ءتيىستى قۇرمەتىمەن قارسى الادى. سەنىمدى دەرەك كوزىنىڭ حابارلاۋىنشا، جۋرناليست سىرىم مۇراتقاليەۆتى ولتىرگەن سودىر الەكساندر كۋزنەتسوۆ مەترودا ەشقاشان توقتاتىلماعان. ويتكەنى، ونىڭ سارى ساقالدى ورىس بەت-ءپىشىنى سەزىكتى ادامداردىڭ قاتارىنا جاتپايدى. مەتروسىندا توقتاتىلعان ءار ادامنىڭ اتى-ءجونى ارنايى جۋرنالعا تىركەلەدى. ونى وقىساڭىز، شاشىڭىز تىك تۇرادى. الگى تىزىمدە كىلەڭ قازاق جىگىتتەرىنىڭ فاميليالارى. كەيدە، قىرعىز نەمەسە تاجىك سياقتى شىعىس ەر ادامدارىنىڭ اتى-جوندەرى كەزدەسەدى. ەۋروپالىق فاميليالاردى كوزىڭىز وتە-موتە سيرەك شالادى. ايەلدەردىڭ ەسىمدەرى – جوقتىڭ قاسى. دەمەك، ءىس جۇزىندە الماتى مەتروسىندا ءناسىل مەن جىنىس بويىنشا ديسكريميناتسيا اتقارىلادى. ارينە، جەر استىنداعى پوليتسەيلەر اندا-ساندا ەۋروپالىق جىگىتتەردى دە توقتاتادى. بىراق، ولار كوبىنەسە سارى ورىستار ەمەس. مىسالى، پالۋان يۋري مەلنيچەنكو نەمەسە فۋتبولشى الەكساندر شوۆكوۆسكي قاپقازدىقتاردان اينىمايتىن ەۋروپالىقتار. مىنە، مەترو پوليتسەيلەرى سونداي تيپتەس ورىستاردى ۇستاۋى ابدەن مۇمكىن.     

كەيبىر زيالى قاۋىمىنىڭ وكىلدەرى ارماندايدى: «شىركىن-اي، باتىس ەۋروپا، سولتۇستىك امەريكا مەن جاپونيا دەموكراتيا دەڭگەيىنە جەتسەك. دامىعان ەلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەسى بولعاي، قازاقستان!». قايداعى وركەنيەتتى ەلدەردى ايتىپ تۇرسىز؟ قوعامدىق كولىكتىڭ سالاسىندا سولتۇستىك كورەيانىڭ دەڭگەيىنە جەتسەك، وعان دا ءتاۋبا. بولگاريادا ءومىر سۇرەتىن اعىلشىن ءتىلدى جۋرناليست پەن ساياحاتشى دارمون ريحتەر، پحەنيان مەتروسى تۋرالى A Ride on North Korea’s Pyongyang Metro («سولتۇستىك كورەيانىڭ پحەنيان مەتروسىنداعى ساپار») اتتى كولەمدى ماقالاسىن 2013 جىلى جاريالادى. ونىڭ حابارلاۋىنشا، پحەنيان مەتروسى بيلەتىنىڭ قۇنى نەبارى بەس سولتۇستىك كورەيالىق ۆونا، شامامەن ەكى تەڭگە عانا! سەبەبى، سولتۇستىك كورەيانىڭ ۇكىمەتى الگى مەترونى پايدا تابۋى ءۇشىن ەمەس، استانانىڭ تۇرعىندارى مەن قوناقتارىنا قىزمەت ەتۋى ءۇشىن سالدى. مەن دارمونعا حات جازدىم. سۇراعانىم: پحەنيان مەتروسىندا مەتالل دەتەكتورلار بار ما؟ ۆاگوندارىنىڭ ىشىندە بەينەباقىلاۋ جۇرگىزىلە مە؟ ميليتسيونەرلەرى جولاۋشىلاردى سەبەپسىز تەكسەرە مە؟ دارمون بەرگەن جاۋابىندا، ونداي قۇبىلىستاردىڭ جوق ەكەندىگىن باياندالعان. سولتۇستىك كورەيا رەسمي تۇردە وڭتۇستىك كورەيامەن سوعىس جاعدايىندا بولسا دا، جاپونيامەن قىرعي-قاباق قاتىناستارىن ۇستاسا دا، سوعان بولا تا پحەنيان مەتروسى جولاۋشىلارىن مازالامايدى.       

ەسەسىنە، الماتى مەترو پوليتسەيلەرى بەينەباقىلاۋدى ءپىر تۇتادى. بەيبىت جولاۋشىلاردى ۇنەمى قاداعالاۋ استىندا ۇستاعانىنىڭ ماقتانىش ەتەدى. ارينە، بەينەباقىلاۋ جۇيەسى قاراپايىم ادامداردىڭ ءار قادامىن ءمۇلت جىبەرمەيدى. بىراق، قىلمىسكەرلەرگە قارسى ونىڭ پايداسى شامالى. مىسالى، 2008 جىلدىڭ شىلدە ايىندا گەنەرال ماجرەنوۆ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ تەرگەۋ يزولياتورىندا ولتىرىلگەن. رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، الگى جوعارى دارەجەدەگى وفيتسەر وزىنە قول جۇمسادى. الايدا، ونىڭ تۋىس-دوستارى بەلگىسىز جەندەتتەردىڭ قاستاندىعىن زار قاعىپ تىلگە تيەك ەتەدى. ايتا كەتەتىن ءجايت، تەرگەۋ يزولياتورىندا ءار تۇتقىن تاۋلىك بويى بەينەباقىلاۋ استىندا تىرشىلىك ەتەدى. سوندىقتان، ونىڭ كۇزەتشىلەرى سۋيتسيد ارەكەتىن توقتاتۋعا ۇلگەرمەسە دە، بەينەكامەرالارى ءوز-وزىنە قول جۇمساعانىڭ مىندەتتى تۇردە تاسپاسىنا جازار ەدى. بىراق، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن گەنەرال ماجرەنوۆتىڭ سوڭعى مەزەتتەرىن پاش ەتەتىن بەينەجازبالارى ونىڭ تۋىس-دوستارىنا كورسەتىلمەگەن. دەمەك، ولاردىڭ كۇمانى زاڭدى دەپ ەسەپتەۋمىز كەرەك. مەترو  بەينەباقىلاۋى دا كوپتەگەن جاعدايلاردا ءونىمسىز شىعادى. ماسەلەن، 2006 جىلدىڭ 8 قاراشاسىندا ماسكەۋ مەتروسىنىڭ «رەچنوي ۆوكزال» بەكەتىنەن شىققاندا ءبىر توپ ەرەسەك سكينحەدتەر 17-جاسار شەشەن ستۋدەنتى كازبەك داداحانوۆتى پىشاقتاپ، ءولتىردى. ناسىلشىلدەر مەن شەشەن جىگىتتەرىنىڭ اراسىنداعى جانجال مەتروسىنىڭ ىشىندە باستالدى. قىلمىسكەرلەردىڭ كەلبەتىن بەينەكامەرالارى جازىپ الدى. بىراق، ونعا جۋىق جىل وتسە دە، الگى جان العىشتار انىقتالعان جوق. بايعۇس شەشەندەردى ماسكەۋ مەتروسىنداعى جارىلىستار ءۇشىن سەبەپسىز ايىپتادى. بارلاۋشى الەكساندر ليتۆينەنكو مەن تاريحشى يۋري فەلشتينسكي جازعان «فسب ۆزرىۆاەت روسسيۋ» دەرەكتى كىتابىندا، ماسكەۋ مەتروسىنداعى جارىلىستار شەشەندەرمەن كەزەكتى سوعىستى سىلتاۋراتاتىن رەسەيلىك تىڭشىلاردىڭ قىلمىسى رەتىندە كورسەتىلگەن. الگى اۆتورلاردىڭ ايتۋىنشا، شەشەن مافياسىنىڭ سۇيىكتى قىلمىسى – بوپسالاۋ ءۇشىن ادامدى ۇرلاۋى، جالعان بانك قۇجاتىن (اۆيزو) جاساۋى.  بىراق، مەترو جارىلىسى سياقتى كوممەرتسيالىق ەمەس قىلمىسى شەشەن سودىرلارى ءۇشىن جات دۇنيە. كوردىڭىز بە، بەينەباقىلاۋعا ءۇمىت ارتاتىنداردىڭ ءۋاجى نەگىزسىز بوپ شىعادى. ايتپاقشى، الماتى مەتروسىنىڭ بەينەباقىلاۋىن قامتاماسىز ەتەتىن «Multimedia Service» كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى دميتري كوكا دەگەن «قازاقستاندىق» ازامات بولىپ تابىلادى. وسى كەيىپكەردىڭ قاي مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىنىن ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. 

حالىقارالىق تاجىريبەدەن ءبىراز اقپاراتتى تىلگە تيەك ەتەيىك. 1995 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا، توكيو مەتروسىنداعى زارين شابۋىلىنان وننان استام ادام قازا تاپتى. تەررورلىق ارەكەتتى ورىنداعان «اۋم سينريكە» جاپون سەكتاسى رەسەي جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، رف قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ حاتشىسى ولەگ لوبوۆپەن دوستاس بولدى. russian7.ru/post/7-faktov-o-syoko-asaxare/full/ سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا: «پو ينفورماتسي «كوممەرسانتا» نا سۋدەبنوم پروتسەسسە پو دەلۋ «اۋم سينريكە» يكۋو حاياسي، سچيتاۆشيسيا «پراۆوي رۋكوي» سيوكو اساحارى،  زاياۆيل، چتو دوكۋمەنتاتسيا پو پرويزۆودستۆۋ زارينا بىلا كۋپلەنا چلەنامي سەكتى ۆ 1993 گودۋ ۋ ولەگا لوبوۆا». وعان قوسا، ارنايى قىزمەتتەردىڭ رەسەيلىك زەرتتەۋشىسى ولەگ گرەچەنەۆسكي «يستوكي ناشەگو «دەموكراتيچەسكوگو» رەجيما» كىتابىندا، بىرنەشە رەت قايتالاپ ايتادى: الەم تەرروريزمنىڭ نەگىزگى ورتالىعى – كرەمل. وسىنداي پىكىردىڭ تاعى ءبىر دالەلى – قازىرگى رەسەي مەن تۇركيانىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباق قاتىناستارى. ەندى، روسسيا-ماتۋشكامەن ارپالىسۋدان تايسالمايتىن تۇرىكتەر تەررورلىق اكتىلەردەن كوز اشا الماي وتىر.   

ەلىمىزگە ورالايىق. 2013 جىلدىڭ 11 ماۋسىمىندا، الماتى قالاسىنىڭ ماڭايىندا ورنالاسقان «الاتاۋ» قىستاعىندا 63-جاسار ۆلاديمير ريابتسەۆ پوليتسيا كاپيتانى ەرجان احمەتوۆتى اڭشى مىلتىعىنان اتىپ تاستادى. وققا ۇشىراعان «ارلان» ارنايى جاساعىنىڭ ساربازى قايتىس بولدى. كوپ ۇزاماي، ونىڭ ارىپتەسى قارىمتا وق اتىپ، پايعامبار جاسىنا جەتكەن زەينەتكەردى ءولتىردى. وسى وقيعادان ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن، الماتى مەتروسىنىڭ «الاتاۋ» بەكەتىندەگى پوليتسەي تاعى دا سەبەپسىز جەكە كۋالىگىمدى كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. «يت اشۋىن تىرنادان الادى» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاسا كەرەك. ايتەۋىر، جەرگىلىكتى مەتروسىندا ۆلاديمير ريابتسەۆ سەكىلدى كەلىمسەك قاريالاردىڭ سەبەپسىز توقتاتىلعانىن ءوز باسىم كورگەن ەمەسپىن. وعان قوسا، قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى دالباسا دابىل قاعۋى بەيبىت جولاۋشىلاردىڭ جۇيكەسىن توزدىرۋىمەن قاتار، ەلىمىزدىڭ بيۋدجەتىنە دە ەلەۋلى نۇقسان كەلتىرۋدە. مىسالى، forbes.kz/finances/finance/vo_skolko_kazahstanu_obhoditsya_borba_s_terrorizmom  حابارلاۋىنشا، 2013-2017 جىلداردىڭ ارالىعىندا ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزممەن كۇرەسۋگە ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا شامامەن 103 ميلليارد تەڭگە جۇمسالدى. ال، ru.government.kz/docs/p070102_20070213.htm سايتىنا سايكەس، 2007-2009 جىلداردىڭ ارالاعىندا كارديولوگيالىق پەن كارديوحيرۋرگيالىق كومەكتىڭ دامىتۋى باعدارلاماسىنا نەبارى 25 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. پاراقور، جالقاۋ، داۋشىل قازاقتاردىڭ اراسىندا تەرروريستەردىڭ سانى – جوقتىڭ قاسى. كوردىڭىز بە، تەرروريزممەن كۇرەسۋ جەلەۋىمەن قوماقتى قارجى تۇراقتى تۇردە ۇرلانادى. بىراق، www.dari.kz/pages/870 سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، ەلىمىزدە جۇرەك اۋرۋلارىنا شالدىققانداردىڭ سانى – ەكى ميلليون ادامعا جۋىق. وسىنداي ۇرەيلى كورسەتكىشتىڭ ازايتۋىنا ارنالعان باعدارلاماعا جەتكىلىكسىز قاراجات جۇمسالادى.

ارينە، الماتى مەتروسى دا ءبىزدى كەرەك ەمەس شىعىندارمەن جۇكتەدى. مىسالى، بەيبىت جولاۋشىلاردى تەكسەرەتىن نەمىس «تايفۋن» قۇرال-جابدىقتارىنا 150 ميلليون تەڭگە جۇمسالعان. ونىڭ اتى دا جامان: گيتلەرشىل كونتسلاگەرلەرىندە تۇتقىنداردىڭ تۇنشىقتىرۋىنا ارنالعان «تسيكلون-ب» گازدىڭ اتاۋىنا ۇقسايدى. شىن ماعىناسىندا، جەر استىندا كومىلگەن اقشا. باسپاناسىز ساندالعان قازاقتار ءۇشىن قانشاما ۇيلەر سالۋعا بولار ەدى. قازىرگى ادام بالاسىن شوشىتاتىن دەۆالۆاتسيا، كەدەيشىلىكتىڭ جاعدايىندا وسىنداي ارتىق شىعىنداردى جويۋ كەرەك. Gallup زەرتتەۋ كومپانياسىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازاقستانداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 40 پايىزعا جۋىق. www.u-s-history.com/pages/h1528.html سايتىنا سايكەس، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارداعى اقش-تىڭ ۇلى دەپرەسسياسىنىڭ بارىسىندا جۇمىسسىزدىقتىڭ دەڭگەيى 25 پايىزدان اسپادى. وسىنداي قايىرشى جاعدايىندا، الماتى مەترو پوليتسەيلەرىن تولىعىمەن قىسقارتۋ قاجەت. ولاردىڭ قىزمەتىن قر ءىىم-ءنىڭ ىشكى اسكەرى تياناقتى تۇردە ورىنداي الادى. مىسالى، ىشكى اسكەرىنىڭ قاراۋىلدارى (پاترۋلدەرى) مەترو بەكەتتەرىنىڭ جانىندا وتكەندە، جەر استىنداعى قوعامدىق كولىك جۇيەسىنە ەكى-ءۇش مينۋتكە ءتارتىپتى تەكسەرۋ ءۇشىن كىرە الادى. ولار نەگىزىنەن ساپالى قىزمەت ەتەدى. مىسالى، بىلتىر مەنىڭ كوزىمشە ىشكى اسكەرى قاراۋىلى كوشەدە سىرا ىشەتىن ادامداردى توقتاتىپ، زاڭ بۇزاقىلارىنا ايىپپۇل سالدى. ال، مەترو پوليتسەيلەرىنىڭ ىڭعايلى عيماراتىن بالالاردىڭ سپورت پەن ونەر ۇيىرمەلەرىنە بەرگەنى دۇرىس بولار ەدى. ويتكەنى، ءدال سول توڭىرەگىندەگى قالالىق وقۋشىلار سارايى قيراتىلعان، «دينامو» سپورت كەشەنى جويىلعان.

الەم بويىنشا، الماتى جەراستى كولىگى – ۇزىندىعى مەن جولاۋشىلار اينالىمى بويىنشا ەڭ كىشىگىرىم مەترولارىنىڭ ءبىرى. مىسالى، web.mta.info/nyct/facts/ridership/ سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، نيۋ-يورك مەتروسىنىڭ 469 بەكەتتەرىن كۇنىنە بەس جارىم ميلليون جولاۋشىلار پايدالانادى. ءبىزدىڭ بولماشى 9 بەكەتتەرىن كۇنىنە نەبارى قىرىق مىڭ جولاۋشىلار پايدالانادى. ارينە، امەريكاندىق مەتروسى – جەر استىنداعى قالاعا پارا-پار كەلەتىن ءىرى قۇرىلىم. وعان مىندەتتى تۇردە ارنايى ءتارتىپ ساقشىلاردىڭ ءبولىمى كەرەك. بىراق، ۇزىندىعى 11.6 شاقىرىم رەسەيدىڭ قيىر شىعىسىنداعى سۆوبودنەنسك بالالار تەمىر جولىنان كەم تۇسەتىن ۇزىندىعى 11.3 شاقىرىم الماتى مەتروسى ازىرشە پوليتسەي بولىمشەسىن تالاپ ەتپەيدى. مەتروپوليتەن دەگەنىمىز – قوعامدىق كولىكتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول ارنايى تەكسەرىستەردى، شەكتەلگەن كىرە-بەرىستى تالاپ ەتەتىن اتوم ەلەكتروستانتسياسى نەمەسە التىن-الماس قويماسى سەكىلدى ستراتەگيالىق نىشان ەمەس. الماتى مەتروسىن سوراقى رەنتگەن قۇرىلعىلاردان، ادام نامىسىن كەمسىتەتىن مەتالل دەتەكتورلاردان بوساتۋعا ءتيىسپىز. پوگون كيگەن ماسىلداردى دا الاستاتۋ قاجەت!

دانيار ناۋرىز

Abai.kz