امەريكاندىق جاك ۋەتەرفورد دەگەن پروفەسسوردىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى تۋىندىسى ءتورت-بەس جىل بۇرىن  الەمنىڭ تاڭداۋلى كىتابى دەپ تانىلعان بولاتىن. اقش-تىڭ ونلاين-ساۋدا «امازون.كوم» كومپانياسى وتكىزگەن «وقىرمان تالعامىنا ساي كىتاپ» نوميناتسياسى بويىنشا اتالعان تۋىندى كىتاپقۇمارلاردان ەڭ كوپ داۋىس جيناعان كورىنەدى.

بۇل تۋرالى كەزىندە دۇنيەجۇزىنىڭ الدىڭعى قاتارلى مادەني باسىلىمدارى جارىسا جازعانى ءمالىم.

حان تۋى عيباداتحانامەن بىرگە ورتەنىپ كەتكەن

جاك ۋەتەرفوردتىڭ كىتابى كوشپەندى تايپالاردىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن، شىڭعىس حاننىڭ تاريحي تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىن شىنايى بايانداعاندىعىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر. تاريحقا جاڭاشا تۇرپاتپەن قاراعان عالىم شىڭعىس حان جايىندا تىڭ دەرەكتەر ۇسىنۋمەن قاتار، قازىرگى الەمنىڭ قالاي قالىپتاسقانىنا دا باسقاشا وي جۇگىرتۋدى وقىرمان قاۋىمعا ەسكەرتەدى. اۆتور ەڭ الدىمەن جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعىنان جاسالعان شىڭعىس حاننىڭ شاشاقتى بايراعى تۋرالى باياندايدى.

شىڭعىس حان اق ءتۇستى ايعىردىڭ جال-قۇيرىعىنان جاسالعان بايراقتى بەيبىت كەزدە كوتەرسە، قارا ءتۇستىسىن جاۋعا شاپقاندا ۇستاتقان. اق ءتۇستى بايراق ساقتالمادى، ال، قارا ءتۇستى شىڭعىس تۋىن ونىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى زانابازار XVI عاسىرعا دەيىن ارنايى عيباداتحانادا ساقتاعان كورىنەدى. الايدا، XX عاسىردىڭ 30-جىلدارىنىڭ سوڭىندا باستالعان ستاليندىك زۇلمات حان تۋىن عيباداتحاناسىمەن قوسا ورتەپ جىبەرگەنىن اۆتور ەسكە الادى.

شىڭعىس حاننىڭ تاعدىرى تۋرالى وي قاۋزاعان اۆتور، ونى پەشەنەسىنە جازىلعان جازمىشپەن ەمەس، ءوزى جاساعان جولمەن جۇرگەن ادام دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى. ونىڭ دۇنيەگە كەلگەن ورتاسىنىڭ ءوزى تايپالار مەن ۇلىستار اراسىنداعى جان الىسىپ، جان بەرىسكەن قىرقىستار، توناۋ مەن قاراقشىلىق، زورلىق-زومبىلىق پەن الىمجەتتىك جايلاعان كەزەڭمەن توعىسادى. ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپقان كەزىندە اكەدەن ايىرىلعانى ازداي بۇكىل اعايىن-تۋعاندارى ونىڭ وتباسىنان ات توندارىن الا قاشىپ، اناسى، باۋىرلارىمەن بىرگە قۇلا تۇزدە قاڭعىپ قالعان تەمۇجيننىڭ كوز اشقالى كورگەنى زۇلىمدىق بولعانىنا اۆتور نازار اۋدارادى. ءبىر اۋىز قاتتى ءسوزى ءۇشىن تۋعان باۋىرىن اتىپ سالعان ول، ءوزى دە ازاپتان كوز اشپادى. دۇشپاندارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، تۇتقىندالدى، جالشىلىققا جەگىلدى، قۇتىلۋ ءۇشىن قاشتى-پىستى دەگەندەي. قورقىنىش پەن ۇرەي قۇشاعىندا ءجۇرىپ، ءتىرى قالۋدىڭ قامىمەن عانا ارپالىسقان جاس جەتكىنشەكتىڭ ويىنا ول كەزدە بولاشاقتاعى ۇلى جەڭىس تۋرالى قيالدىڭ ءوزى كىرىپ-شىقپاعانى ايان. قاباعان يتتەردەن جانۇشىرا قاشىپ، جىلاپ-سىقتاپ جۇرگەن بالادا قاي ءبىر ەس بولۋشى ەدى. جاستايىنان كورگەنى، اش-جالاڭاشتىق، تاياق پەن تەپكى، توناۋ مەن قاراقشىلىق. الايدا، امەريكاندىق عالىم-پۋبليتسيست جاك ۋەتەرفورد ونىڭ ءدال وسى  بالالىق شاعىندا تانىسقان ەكى ادامى تەمۇجيننىڭ كەيىنگى ومىرىندە ەرەكشە ماڭىزدى ءرول اتقارعاندىعىنا اسا ءمان بەرەدى.  وزىنەن بار-جوعى بىرەر جاس قانا ۇلكەندىگى بار بالامەن تانىسىپ، ومىرلىك دوس-اندا بولۋعا  انت-سۋ ىشكەنى، جاس كەزىندە جولداستىق قارىم-قاتىناستارى بەرىك بولعانىمەن، كەيىن بىتىسپەس جاۋعا اينالعانىن جالايىر جامۋحامەن اراداعى بايلانىسىمەن ساباقتاستىرادى. ال، ومىرلىك سەرىگى، قوڭىرات تايپاسىنىڭ حاس سۇلۋى بورتەمەن تاعدىرلاس بولعاندىعى بولاشاقتا ەل باسقاراتىن داڭقتى تاريحي حانداردىڭ دۇنيە ەسىگىن اشۋىنا تۇرتكى بولعاندىعىن اۆتور جاراتۋشىنىڭ بەرگەن سىيى دەپ ەسەپتەيدى.

شىڭعىس حاننىڭ جاس شاعىندا قالىپتاسقان دوستاسۋ مەن قاستاسۋ قوسارلانعان قاراما-قايشى سيپاتى ءومىر باقي ونىڭ سوڭىنان قالماي ادامي بولمىسىن ايقىنداپ كەلدى، دەيدى اۆتور. شىن مانىندە، مۇنىڭ ءبارى ءار ادامدا كەزدەسەتىن ادەتتەگى جاعداي. دەگەنمەن، ونىڭ جەكە تۇلعا رەتىندەگى ماقساتى، ارمان-مۇددەسى، ۇرەيى، شالىس باسقان قادامدارىنىڭ ءوزى الەم تاعدىرىنا ىقپال ەتكەنى شىندىق.

جىلدار جىلجىپ وتكەن سايىن ول وزىنەن كۇشى باسىم كوپتەگەن تايپالاردى تىزە بۇكتىرىپ، سايىن دالانى كەڭ جايلاعان كوشپەندىلەردىڭ ءبارىن باعىندىردى. اتاعى ايداي الەمگە جايىلىپ، جاسى ەلۋدى ەڭسەرسە دە ول اتتان تۇسپەدى. شىڭعىس حاننىڭ شاشاقتى بايراعى، ءبىر كەزدەرى كوشپەندىلەردى الىمسىنباي مۇرىن شۇيىرە قاراعان وتىرىقشى ەلدەر ارمياسىنىڭ زارەسىن ۇشىرا باستادى. ات تۇياعىمەن الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، گوۆ دالاسىن كەسىپ ءوتىپ، سارى وزەننىڭ ارعى جاعاسىنا شىقتى. قىتاي جەرىندەگى حاندىقتاردى تالقانداپ، ورتا ازيا دالاسى ارقىلى تاۋلى اۋعان جەرىن باسىپ ءوتىپ، پارسىلارعا شابۋىلدادى، ءۇندى مۇحيتى ماڭىندا جەڭىسىن تويلاپ، اتاق داڭقىن دۇنيەگە پاش ەتتى.

ول الەمدى ءتاڭىردىڭ جارلىعىنا باعىنۋعا مىندەتتەدى

كوشپەندىلەردىڭ قولى، ۇلى جاساق ءار جورىعىندا سوعىس قيمىلدارىن قۇرلىق ارالىق ءىرى ساپارعا ۇلاستىرىپ، سان مىڭداعان شاقىرىمدىق كەڭىستىككە كەڭەيتە ءتۇستى. شىڭعىس حاننىڭ جاڭاشا تۇردەگى سوعىس تاسىلدەرى ورتا عاسىرداعى ەۋروپا ەلدەرىندەگى رىتسارلار ءداۋىرىنىڭ كەلمەسكە كەتكەنىن دالەلدەدى. ونداي ەسكى ءتاسىلدىڭ ەندىگى جەردە بىرنەشە توپتارعا بولىنگەن، تەمىردەي قاتال تارتىپكە باعىنعان اتتى اسكەردىڭ العا ۇمتىلاتىن شابۋىلدارمەن الماستىرىلعانىن الەمگە كورسەتتى. ول سونىمەن قاتار قورعانىس، بەكىنىستىڭ دە كۇنى بىتكەنىن دالەلدەپ، ۇرىس الاڭىندا ويعا كىرمەس توسىن ارەكەتتەردى جاساپ، جىلدامدىق پەن العىرلىقتىڭ تاڭداۋلى تاسىلدەرىن قالىپتاستىردى. شىڭعىس حان ءوز جاۋىنگەرلەرىن شالعايعا ساپارلاي ءجۇرىپ، ونداعان جىلدارعا سوزىلعان، ءتىپتى، ەكى-ءۇش بۋىن الماسقان ءۇزىلىسسىز شايقاستاردا كۇرەستەن قايتپاۋعا باۋلىدى. كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن وداعى-«مونعول» دەپ اتالعان ساربازدارىنىڭ 25 جىلعا سوزىلعان جورىقتارىندا جاۋلاپ العان ەلدەرى مەن حالىقتارىنىڭ سانى ريمدىكتەردىڭ 400 جىلداعى كورسەتكىشىنەن الدە نەشە ەسەگە اسىپ تۇسكەن ەدى. شىڭعىس حان بالالارى مەن نەمەرەلەرى، كەيىنگى مۇراگەرلەرى ءحىىى عاسىردا حالىق ءجيى ورنالاسقان، ەڭ كوپ تۇرعىندارى بار ەلدەردىڭ سانىمەن دە، جەر كولەمىمەن دە وزگە جورىقشىلار مەن جاۋلاپ الۋشىلاردى شاڭ قاپتىرىپ كەتتى.

تىنىق مۇحيتتان جەرورتا تەڭىزى ارالىعىنداعى بارلىق وزەن، سۋدان كوشپەندى ساربازدارى اتتارىن سۋاردى. كوشپەندىلەر جاۋلاپ الىپ بيلىك جۇرگىزگەن جەردىڭ كولەمىن  11-12 ميلليون شارشى مەتر دەپ مالىمدەگەن امەريكاندىق عالىم ونى قازىرگى  افريكا قۇرلىعىمەن سالىستىرادى دا،   كاريب تەڭىزى  ارالدارى ەلدەرى، ورتالىق امەريكا، كانادا، مەكسيكا، اقش-تى قوسقانداعى وڭتۇستىك امەريكا جەرىنىڭ كولەمىنەن دە اسىپ ءتۇستى دەپ مالىمدەيدى. قار توسەنىپ، مۇز جاستانعان سىبىردەن باستاپ اۋا رايى جۇمساق ءۇندى ءوڭىرى، پاكىستاننىڭ كۇرىش القابىنان ماجاردىڭ بيداي ەگىستىگىنە، كورەي جەرىنەن بالقان تۇبەگىنە دەيىنگى ولكەنى مەكەندەيتىن ءۇش ميللياردقا جۋىق ادامنان تۇراتىن 30-دان استام  ەلدى كوشپەندىلەر يمپەرياسى باعىندىردى. راسىندا، تاڭدانارلىق ءبىر جايت بار ەكەن. سول تۇستا كوشپەندى تايپالاردان تۇراتىن مونعول اتتى مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىنىڭ سانى ءبىر ميلليونعا جەتەر جەتپەس قانا بولعان كورىنەدى. قازىرگى امەريكاندىق ءبىر ءىرى كومپانيانىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ. ال، شىڭعىس حان ساربازدارىنىڭ سانى ءجۇز مىڭنان اسپاعان. ماسەلە ساندا ەمەس، ساپادا بولسا كەرەك.

شىڭعىس حاندى اۆتور قازىرگى امەريكا ءومىرىنىڭ مىسالدارىمەن سالىستىرىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. ايتالىق، اقش-تى ءبىلىمدى، كوزى اشىق ساۋداگەرلەر مەن باي ەڭبەككەرلەر ەمەس، كەرىسىنشە، دالانىڭ كوشپەندى جۇرتى بىرىكتىرىپ، سىرتقى باسقىنشى كۇشتەردەن ازات ەتىپ، ولارعا حات تانىتىپ، نەگىزگى زاڭىن بەكىتتىرىپ، ءدىني سەنىم-نانىمىنا بوستاندىق بەردى. ەگەر، كوشپەندىلەر  سوعىس جانە اسكەري ونەردىڭ تىڭ تاسىلدەرىن جاساپ قولدانباعاندا بۇگىنگى اقش كانادادان برازيلياعا دەيىنگى ارالىقتا قول  جيناپ، قۇرلىقارالىق ەركىن ساۋدا-ساتتىق ءىسىن جۇرگىزە الار ما ەدى؟ – دەپ ساۋال تاستاعان اۆتور شىڭعىس حان اتقارعان ولشەۋسىز ەڭبەكتى تياناقتى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتادى.

شىڭعىس حاننىڭ اتتى ساربازدارى ءحىىى عاسىردى دۇبىرلەتكەندە الەم ەلدەرى مەن قۇرلىقتار شەكاراسىن جاڭارتىپ، ەلەۋلى وزگەرىس جاساعان ەكەن. جاڭا ەل، جاڭا ۇلت جاسالىپ، پايدا بولدى. سان جىلداردىڭ بەدەرىندە حاندىقتار مەن تايپالاردىڭ باسىن قوسىپ، كۇشتى دەرجاۆاعا اينالدىردى. ولار شىعىس ەۋروپادا سلاۆيانداردىڭ ونشاقتى كنيازدىقتارىن، بىرنەشە قالالارىن رەسەيگە قوستى. سولتۇستىك ازيادا شىعىستان مانجچۋريا ولكەسىن، باتىستان تيبەت پەن گوۆ دالاسىمەن جالعاسقان  تاڭعىت (تانگۋد) ەلىن، شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىر جەرىن ءسۇن مەملەكەتىنىڭ قالدىعىمەن بىرگە قوسىپ قىتاي ەلىن جاساقتادى.

مونعولدار كەزىندە جەرىن كەڭەيتۋ ءۇشىن تاعايىنداعان شەكاراسىنىڭ ارقاسىندا  قازىرگى كورەي مەن ءۇندىستان دەربەس ەل بولىپ قالىپتاسقانىن اۆتور شىڭعىس حاننىڭ ەرەن ەڭبەگى دەپ بىلەدى. سونىمەن قاتار، كوشپەندىلەر قۇرعان يمپەريا اينالاسىنا، جالپى الەم ەلدەرى ءۇشىن جاڭا وركەنيەت جولىمەن  دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانىن ايتادى. 1162 جىلى تەمۇجين شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەندە كورشى ەلدەر عانا بولماسا، دۇنيەجۇزى عالامشارداعى وزگە وركەنيەتتەن مۇلدە بەيحابار ەدى. قىتايلار ەۋروپا، ەۋروپالىقتار قىتاي تۋرالى ەستىمەگەن، ولار ءبىر-بىرىنە بارىسىپ-كەلىسپەگەن زامان بولعان. ال، شىڭعىس حان ماڭگىلىككە كوز جۇمعان 1227 جىلى اتالمىش ەلدەر ساۋدا-ساتتىق قاتىناسىن جاساپ، قازىرگى ديپلوماتيالىق بايلانىستىڭ نەگىزىن قالاعان. ول جوعارى دارەجە، مۇراگەرلىك بيلىك، تەكتى تۇقىم سەكىلدىلەردى ءپىر تۇتاتىن فەودالدىق جۇيەنى جويىپ،  جەكە تۇلعانىڭ ەڭبەگىن، ادىلدىگىن، جەتكەن جەتىستىگىن نەگىزگە الاتىن جاڭا قۇرىلىمدى دۇنيەگە اكەلدى. جىبەك جولى بويىنداعى ساۋدا-cاتتىق كوڭىلسىز مۇلگىگەن مەكەندەردى وياتىپ، تاريحي ءىرى ەركىن ساۋدا ورتالىقتارىنا اينالدىردى.

شىڭعىس حان جۇرتشىلىققا سالىناتىن الىمداردىڭ ءبارىن تومەندەتتى، شيپاگەرلەردى، ۇستازداردى، ءدىندارلاردى، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەردى سالىقتان تولىقتاي بوساتتى. ساناق، ەسەپ-قيساپ، ءتىزىم جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن بولىپ، تۇڭعىش رەت ەلارالىق پوچتا قىزمەتى – لاۋ ءىسىن ۇيىمداستىردى. كوشپەندىلەر يمپەرياسى دۇنيە-مۇلىك، قۇندى زاتتار مەن بايلىقتى جيناپ قويۋ ءۇشىن عانا ەمەس، ونى ساۋدا اينالىمىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن كوپ مولشەردە تاراتۋ، ءبولۋ جۇمىستارىن جاساعان كورىنەدى. ول الەمدە تۇڭعىش رەت حالىقارالىق زاڭدى قابىلداتىپ، بارلىق ادامنىڭ ماڭگىلىك كوك اسپان ءتاڭىردىڭ جارلىعىنا عانا باعىنۋىن مىندەتتەدى. كوپتەگەن ديكتاتورلار وزدەرىن زاڭ-زاكۇن  اتاۋلىدان جوعارى قويسا، شىڭعىس حان قابىلداعان زاڭى مەن جارلىعىنا الدىمەن ءوزى ءسوزسىز باعىنىپ، ونىڭ الدىندا بيىك دارەجەلى قولباسشىلاردى، ەل باستاعان نوياندارىن قاراشا حالىقپەن، قاتارداعى مالشىمەن تەڭ دەڭگەيدە ۇستادى. ءدال سونداي تالاپتى بارلىق دەڭگەيدە قاتال قويىپ، قاداعالاي ءبىلدى. ءتۇرلى ۇلتتاردى تەگىنە، دىنىنە قاراپ الالاۋدان اۋلاق بولدى. ادىلەتتىكتى بارىنەن بىردەي تەڭ تالاپ ەتە وتىرىپ، جالپىحالىقتىق جارعى، ەرەجەلەرگە باعىندىردى جانە جەرىن، ەلىن قاستەرلەۋدى تاپسىردى، دىنگە سەنۋ ەركىندىكتى يەلەنۋىنە كەدەرگى جاسامادى. زاڭ مەن جارلىقتى قۇرمەتتەۋدى ورنىقتىردى، ادامنىڭ ءتانى مەن جانىن قيناۋعا قارسى بولدى دەگەندى اۆتور ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. راسىندا، شىڭعىس حاننىڭ ساتقىندىقتى كەشپەيتىنى، سوعىس كەزىندە دە ەلشىگە، ارا اعايىنعا، بىتىمگەرگە تيىسپەگەنى، ولارعا  ديپلوماتيالىق ەرەكشە مارتەبە بەرگەنى تاريحي شىندىق. وسىلايشا، شىڭعىس حان كوشپەندىلەر قۇرعان ۇلى يمپەريانىڭ ىرگەتاسىن مىقتاپ قالاعاندىقتان وزىنەن كەيىن 150 جىل بويى كۇشتى مەملەكەت رەتىندە الەمگە كەڭ قۇلاش جايدى. كەلەسى عاسىرلاردا ىدىراپ تاراي باستاعانىمەن ونىڭ ءۇرىم-بۇتاعى، مۇراگەرلەرى بىرنەشە ەلگە بولىنگەن مەملەكەتتەردى – رەسەيدى، تۇرىك ەلدەرىن، ءۇندىستاندى، قىتايدى باسقارىپ كەلگەنى بەلگىلى.  ولار ءار ەلدە «يمپەراتور»، «حان»، «سۇلتان»، «شاح»، ء«امىر» جانە «دالاي لاما» دەگەن اتاۋلارمەن بيلىك جۇرگىزگەن.  جالپى، شىڭعىس مۇراگەرلەرى ۇلى دەرجاۆا وشاعىنىڭ الاۋلى وتىن جەتى عاسىر بويى وشىرمەگەن.  بريتاندىقتار ءباھادۇر شاح II-ءنى جاۋلاپ، ەكى ۇلى مەن نەمەرەسىنىڭ باسىن العانعا دەيىن «موعولدار» دەگەن اتاۋمەن ءۇندىستاندى باسقارعانى بىزگە ءمالىم.

شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ قازاق حاندىعى مۇراگەرلەرىن، تورەلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە كەشەگى بۇحارا ءامىرى ءالىم حاننىڭ ءوزى  1920 جىلى بولشەۆيكتىك قىزىل ارميا جەندەتتەرىنىڭ سالدارىنان بيلىكتەن ايىرىلعانعا دەيىن وزبەكستاندى بيلەدى. شىڭعىس ۇرپاعى ءاليحان بوكەيحانوۆ تا بولشەۆيكتەردىڭ قاندى قىرعىنى بولماعاندا «الاش تۋى استىندا كۇن سونبەسە سونبەس» ەدى.

كەڭەس وداعى ۇلى قاعان ەسىمىنىڭ ۇلىقتالۋىنان قورىقتى

قانشاما جورىقشىلار مەن جاۋلاپ الۋشىلاردى تاريح كەشىرمەگەنىن، ءومىرىنىڭ سوڭىندا قينالىپ جان تاپسىرعانىن ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس. ەسكەندىر زۇلقارناي 33 جاسىندا ۆاۆيليوندا بەلگىسىز سەبەپتىڭ سالدارىنان قايتىس بولعان سوڭ قىزمەتشىلەرى ونىڭ وتباسى مۇشەلەرىن قىرىپ، يەلىگىندەگى جەرلەرىن تارتىپ العان. يۋلي تسەزاردى ءوز سەرىكتەرى مەن بۇرىنعى جاقتاستارى ريم سەناتىنىڭ سارايىندا پىشاقتاپ ولتىرگەن.  بوناپارت ناپولەون قىرۋار قاستاندىق پەن زۇلىمدىقتى، كوتەرىلىس پەن قاقتىعىستاردى جەڭسە دە ءومىرىنىڭ اقىرعى ساتىندە دۇنيەنىڭ قايسى ءبىر تۇكپىرىندەگى يەن ارالدا جاپادان جالعىز ءجىپسىز بايلانىپ، ىشقۇسا بولىپ كوز جۇمعان. ال، شىڭعىس حان الپىستىڭ اسقارىن باعىندىرىپ جەتپىسكە تاياعان شاعىندا ءوزى ءۇشىن جان بەرۋگە سەرتتەسكەن، باتىر تەكتى ادال ساربازدارى مەن ساردارلارىنىڭ اراسىندا، ەت-جاقىن تۋىستارى مەن قيماس دوس-جاراندارىنىڭ ورتاسىندا، ء«وز ءۇيى ولەڭ توسەگىندە» (كوشپەلى حان ورداسىندا) تاڭىردەن تىكەلەي كەلگەن اجالىمەن قايتىس بولعان.

تاڭعىت ەلىن باعىندىرعان جورىقتا 1227 جىلى جازدا سارى وزەن بويىندا شىڭعىس حان و دۇنيەگە اتتانعان. ونىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبىن كوپ جىلدار بويى قۇپيا ساقتاۋىنىڭ سالدارىنان ءتۇرلى بولجامداردىڭ، اڭىز-ءاپسانالاردىڭ تارالۋىنا جول بەرىلگەن. ولاردى ۋاقىت وتە كەلە تاريحي دەرەك ىسپەتتى تۇسىنەتىندەر پايدا بولدى. كوشپەندى تايپالاردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى – مونعول ەلىنە كەلىپ ساياحات جاساعان  ەۋروپالىق العاشقى ەلشى پلانو كارپينيدىڭ جازۋىنا قاراعاندا، شىڭعىس حانعا اسپاننان جاي تۇسكەن. شىڭعىس نەمەرەسى قۇبىلاي-شەشەن حاننىڭ تۇسىندا مونعوليانى شارلاعان ماركو پولو ونى تىزەسىنە قادالعان ساداق وعىنىڭ سالدارىنان كوز جۇمدى دەگەن. كەيدە الدە ءبىر دۇشپان قاستاندىق جاسادى دەلىنەدى. تاعى ءبىر كوركەم شىعارمادا تاڭعىت (تانگۋد) حانىنىڭ جاساعان دۋاسىنان ءولدى دەپ سۋرەتتەيدى. ال، قازاقتىڭ اتاقتى جازۋشىسى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ شىعارماسىندا الدە ءبىر ايەل توسەك قاتىناسى كەزىندە ونىڭ جىنىس مۇشەسىن الماسپەن ءتىلىپ جىبەرگەن ەتىپ بەينەلەگەنى ءمالىم. الايدا، پروفەسسور جاك ۋەتەرفورد وسى تاقىلەتتەس ورىنسىز بولجامداردىڭ ءبارىن ەش نەگىزسىز دۇنيەلەر دەپ تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. شىڭعىس ساربازدارى ونىڭ مۇردەسىن تۋعان جەرىنە جەتكىزىپ قۇپيا تۇردە جەرلەگەن. ونىڭ باسىنا ەشبىر بەلگى قويمادى. ول تۇستاعى كوشپەندىلەر ءداستۇرى بويىنشا ولگەن ادامنىڭ دەنەسىنەن ۇشىپ شىققان شىبىن جان عانا قاستەرلى «ارۋاق» سانالعان. ال، سۇيەگى قۇمعا ءسىڭىپ، ءوزى جارالعان توپىراققا قايتادان اينالۋى ءتيىس ەدى. اقىرى، سولاي بولدى دا. ۇلى قاعاننىڭ مۇردەسى ءدال قايدا جەرلەنگەنى ءالى كۇنگە دەيىن قۇپيا بولىپ قالدى. اڭىز-ءاپسانا بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقانىن پروفەسسور دا تىلگە تيەك ەتەدى.

ەڭ كوپ تاراعان اڭگىمە ۇلى قاعاندى جەرلەۋ ءراسىمىن باقىلاعان ساربازدار قىرىق كۇن بويى جولدا ۇشىراسقان جانداردىڭ ءبارىن قىرىپ تاستاعان دەگەندى بايان ەتەدى. جەرلەنگەن جەردى 800 اتتى اسكەر شاۋىپ ءوتىپ تەگىستەگەن. قۇپيا سىردى اشپاۋ ءۇشىن كەيىن سول ساربازدار دا ولتىرىلگەن كورىنەدى. قالاي بولعاندا دا سول قۇپيا سىر سەگىز عاسىر بويى ساقتالىپ كەلەدى. شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ كۇللى قۇپياسى سوندا سەكىلدى كورىنەتىندىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان پروفەسسور ۇلى مونعول حاندىعى ىدىراعاننان كەيىن جاتجۇرت اسكەرلەرى ەلدىڭ كوپ بولىگىن جاۋلاپ السا دا ءدال سول تەمۇجين كومىلگەن مەكەنگە ات ءىزىن سالماعانىنا قايران قالادى. كەيىن مونعولدار بۋددا ءدىنىن قابىلداسا دا، سول وڭىرگە ەشبىر شىركەۋ، عيباداتحانا سالىنبادى.

كەڭەستىك رەسەي وتارشىلارى حح عاسىردا شىڭعىس حان ەسىمىنىڭ اتالۋىنا تىيىم سالىپ، رۋحاني بيىك سانانىڭ ويانىپ كەتۋىنەن، ۇلتشىلدىقتىڭ ءورىس الۋىنان ولەردەي قورىقتى. ونىڭ تۋعان ولكەسىن جەرگىلىكتى اكىمشىلىك جۇيەسىنەن شىعارىپ، ۇكىمەت قۇزىرىنا بەردى دە ونى ماسكەۋ ءوز باقىلاۋىندا ۇستادى. كەڭەس وتارشىلارى شىڭعىس حاننىڭ سۇيەگى جەرلەنۋى ىقتيمال جەرلەردىڭ اينالاسىن جابىق زونا ەتىپ جاريالاعان. كوممۋنيستىك رەجيم تۇسىندا اتالعان مەكەنگە اعىلاتىن قوزعالىستى شەكتەۋ ءۇشىن ۇلانباتىرمەن اراسىندا جول دا سالماعان. ونىمەن قويماي، سول ارالىققا كەڭەس ارمياسىنىڭ اۋە شابۋىلىنىڭ اسكەري ءبولىمىن ورنالاستىرىپ، اينالاعا كۇزەت قويدىرعان. ول جەردە كەڭەس ارمياسى جاۋىنگەرلەرى اسكەري جاتتىعۋ جاسايتىن بولعان.

اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، مونعولدار جاڭا تەحنيكالىق جەتىستىك ويلاپ تاپپادى، جاڭا دىنگە دە بەت بۇرمادى، ازىن-اۋلاق ادەبي كىتاپ شىعارىپ، درامالىق پەسا ساحنالادى دەمەسەڭ الەمدى ەلەڭ ەتكىزەر بيدايدىڭ جاڭا سورتىن دا جاسامادى، ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعىنىڭ وزىندە تىڭ تاسىلدەر ويلاپ تابا المادى. قولونەر شەبەرلەرى تىم قۇرىعاندا ماتا، پۇل دا توقىمايدى، تەمىر ىدىستار جاسامايدى، ءتىپتى، نان دا جاپپايتىن جۇرت بولدى. قىشتان قۇمىرا جاساپ، كەسە، تاباق دايىنداۋدى دا بىلمەدى. سۋرەت جوبالاپ، قۇرىلىس تۇرعىزبادى. سويتە تۇرا، اسكەري كۇشپەن وركەنيەتتى ەلدەردى جاۋلاپ باعىندىردى، ولاردىڭ نەبىر شەبەر جاندارىن توپتاستىرىپ دارىن-قابىلەتتەرىن عاسىرلار بويى مولىنان پايدالاندى دەيدى.

شىڭعىس حاننان قالعان ەلدەگى مۇرا نەگىزى كوپىرلەر عانا. ساربازدارى مەن زات-تاۋارلار، قارۋ-جاراقتار تيەگەن كولىكتەرىن جۇزدەگەن وزەندەر ارقىلى بوگەتسىز وتكىزۋگە كوپىردىڭ اتقاراتىن ءرولى ءنوپىر بولعاندىقتان شىعار. وسىنىڭ وزىنەن-اق، كوشپەندىلەر سىرتقى الەممەن زات-تاۋاردان گورى يدەيا الماسۋدى ارتىق ساناعانىن اڭعارۋعا بولادى.

كەزىندە مونعولدار نەمىس شاحتەرلەرىن قىتايعا، قىتاي دارىگەرلەرىن پارسىعا اپارعان. وسىلايشا، مادەني قۇندىلىق اتاۋلىنىڭ بارماقتايىنىڭ ءوزىن الەمگە پاش ەتۋمەن ءوتتى. بارعان جەرلەرىندە كىلەم توسەۋدى  ۇلگى ەتىپ ورنىقتىردى. ليمون مەن ءسابىزدى پارسى جەرىنەن  قىتايعا، كەسپە كوجە مەن شايدى قىتايدان باتىسقا اپارىپ تانىستىرعان.  ءپاريجدىڭ ۇستالارىن اۋاسى قۇرعاق قاراقورىم قالاسىنا اكەلىپ سۋ بۇرقاقتارىن جاساتقان. اعىلشىن اقسۇيەكتىلەرىن ۇلى جاساق ساربازدارىنا ءتىلماش ەتىپ الىپ، ساۋساقتىڭ تابىن پايدالاناتىن قىتايلىق ءتاسىلدى پارسىلارعا ەنگىزگەن. سونىمەن قاتار، قىتاي جەرىندە حريستيان شىركەۋلەرىن، پارسى جەرىندە بۋدديزم عيباداتحانالارىن، رەسەي جەرىندە يسلام مادەنيەتىنەن، قۇراننان ساۋات اشاتىن مەدرەسەلەر اشىپ، ونى قارجىلاندىرعان. مۇنىڭ ءبارىن اۆتور كوشپەندىلەر الەمنىڭ جارتىسىن جاۋلاسا دا ءتۇرلى ەلدەر اراسىندا مادەني-اعارتۋشىلىقتى تاراتۋدا دا ايتارلىقتاي تاريحي ۇلەس قوسقاندىعىمەن تۇسىندىرەدى.

شىڭعىس حان قۇرعان يمپەريانىڭ مۇراگەرلەرى زات-تاۋار تاسىمالداۋ لوگيستيكاسىن قالىپتاستىرۋمەن قاتار سول تۇستا بولماعان جاڭا ونىمدەر دە جاساعان دەيدى. قىتاي، پارسى، ەۋروپا ۇستالارى مەن شەبەرلەرىنىڭ جاساعان ءتۇرلى وقتارعا قولدانىلاتىن دارىلەرىن ارالاستىرىپ، وتتى دوپشالار جاساعان. ونى ەۋروپالىقتاردىڭ مىس قوڭىراۋ جاسايتىن تاسىلدەرىمەن قوسارلاپ جاڭا تەحنولوگيا ويلاپ تابۋلارىنىڭ ارقاسىندا كەيىن تاپانشادان باستاپ، قاناتتى زىمىران جاساۋعا دەيىنگى جەتىستىكتىڭ جولىن اشقانىن مىسال رەتىندە كەلتىرەدى. بارلىق جاسالعان ونىمدەردە وزىندىك سىر-سيپاتى بولاتىنى بەلگىلى. ال، كوشپەندىلەر سول كەزدىڭ وزىندە وزگەنىڭ جاساعان زاتتارىنىڭ باسقاشا بالاماسىن ىستەپ، ونىڭ تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋدىڭ جولىن ىزدەدى دەيدى.

مونعولدار سول تۇستا ساياسي-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني كەڭىستىكتە حالىقارالىق سيپاتتاعى ءىس-قىزمەتتەر جۇرگىزگەندىگىنە نازار اۋدارادى. ولار دۇنيەنى جاۋلاپ الۋمەن عانا شەكتەلمەدى. ەركىن ساۋدانى ورىستەتتى، جالپىعا ورتاق حالىقارالىق زاڭدىلىقتاردى قالىپتاستىردى، بارلىق تىلدەردە وقۋعا، جازۋعا بولاتىن ورتاق قارىپكە نەگىزدەلگەن بۇكىلالەمدىك ءتارتىپ ورناتۋعا تىرىستى. شىڭعىس قاعاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي حان الەمنىڭ ءار تارابىندا قولدانا بەرۋگە جارامدى قاعاز اقشا جاساتتى، جاپپاي ساۋات اشۋدى كوزدەپ، نەگىزگى ءبىلىم بەرەتىن باستاۋىش مەكتەپتەر اشۋدى قولعا الدى. بۇرىنعىدان دا جەتىلدىرىلگەن ونمىڭ جىلدىق كۇنتىزبە جاساۋدى باستاپ، ءىرى كولەمدە جەر كارتاسىن دا دايىنداعان. ولار ساۋداگەرلەردىڭ كوشپەندىلەردىڭ ۇلى يمپەرياسىنا قۇرعاق قۇرلىق ارقىلى كەلۋلەرىن بارىنشا قولدادى. ساۋدا-ساتتىق پەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن تەڭىز جولدارىمەن ءوز بارلاۋشىلارىن افريكاعا دەيىن اتتاندىرعان.

مونعول تايپالارىنىڭ بارعان جەرلەرى تەك قانا ورتكە ورانىپ، كۇيرەۋىمەن عانا كوزگە ەلەستەتىپ ۇيرەنگەن وقىرمانداردى پروفەسسور جاك ۋەتەرفوردتىڭ كىتابى تاڭداندىرۋى دا عاجاپ ەمەس. مادەني قارىم-قاتىناس پەن ساۋدا-ساتتىق، وركەنيەتتىك بارىس-كەلىس شىڭعىس مۇراگەرلەرىنىڭ ارقاسىندا كەڭەيدى دەگەندى دالەلدەۋدەن اۆتور ەش جالىقپايدى. ولار ەۋروپاداعى رىتسارلىق جۇيەنى بۇزدى. قىتاي مەن يسلام ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا كەدەيشىلىكتىڭ قامىتىن كوپ كيگەن ەۋروپالىقتاردى جاۋلاپ الۋدى ماقسات ەتپەدى، ولاردىڭ قالالارى مەن  قالاشىقتارىندا توناۋعا تۇراتىن دا ايتارلىقتاي بايلىق جوق ەدى، دەيدى، اۆتور.

ۆەنەتسيا ساۋداگەرى ماركو پولونىڭ وتباسى ارقىلى ورنىققان قارىم-قاتىناستىڭ پايداسىن ەۋروپا كوردى، ءوزارا ءدىندارلارىن، ساياحاتشىلارىن الماستىرىپ تۇردى. ساۋدادان تۇسكەن مول تابىستىڭ ارقاسىندا ەۋروپالىقتار بۇرىنعى مادەنيەتىن جانداندىرىپ، قايتا داۋىرلەۋدى باستاعانىمەن ەڭ باستىسى،  شىعىستان باسپا تەحنولوگياسىن، وتتى قارۋ-جاراق، كومپاس، شوت سەكىلدىلەردى الىپ قولداندى. اعىلشىن عالىمى روجەر باكوننىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ءحىىى عاسىردا مونعولدار اسكەري ونەردە عانا ەمەس، عىلىمدا دا تابىستارعا جەتكەن كورىنەدى.

كوشپەندىلەردىڭ ىقپالىمەن ورتا عاسىرلىق قايتا داۋىرلەۋدە تەحنيكا، تەحنولوگيا، اسكەري-سوعىس، كيىم-كەشەك، ساۋدا-ساتتىق، ازىق-تۇلىك، ونەر، ادەبيەت، مۋزىكا سەكىلدى سالالار بويىنشا ەۋروپالىقتاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ەلەۋلى وزگەرىستەر ەندى. ەۋروپالىقتار كوشپەندىلەر توقىعان ماتادان شالبار مەن كۇرتە كيىپ، بۇرىنعى جالاڭبۇت جامىلعىلارىنان قۇتىلىپ، بويلارىن بۇتىندەدى، ۇياتتى جەرلەرىن تولىقتاي جاپتى. مۋزىكادا دا بۇرىنعىداي ساۋساقپەن سىم تارتقىلاپ قانا قويماي، ەندى ىشەكتى اسپاپتى ەگەپ ۇيرەندى (سكريپكا). سۋرەت ونەرىندە دە جاڭا لەپ بايقالدى. ەۋروپالىقتار كوشپەندىلەردىڭ ۇران سالىپ، ءبىر-بىرىنە دەم بەرەتىن ءۇردىسىن دە جاتسىنباي قابىلدادى. وسىنىڭ ءبارىن جەتىك بىلگەندىكتەن اعىلشىن جازۋشىسى جەففري چوسەر «كانتربيۋر تاريحى» اتتى تۋىندىسىن  ازيا قىرانى – شىڭعىس حانعا ارناسا كەرەك. قايتا داۋىرلەۋ تۇسىنداعى ءبىلىمدار عالىمدار كوشپەندىلەر جايىندا وسىلاي جازىپ جاتقاندا الەمنىڭ تەڭ جارتىسى ولاردى ءالى كۇنگە دەيىن قانعا قىزعان جابايى تايپالار دەپ ەسەپتەيتىندىگىنە اۆتور اسا تاڭدانىس بىلدىرەدى. جەففري چوسەر نەمەسە بايرونداردىڭ بريتاندىقتاردىڭ ساناسىنا سىڭىرگەن شىڭعىس حان مەن ونىڭ قالىڭ قولى تۋرالى بەينەلەۋلەرى راسىندا، قازىرگى تۇسىنىكتەن باسقاشا. كوشپەندىلەر ساربازدارىن التىن مەن اقشا توناۋشى، سۇلۋ ارۋلاردى زورلاۋشى ەتىپ كورسەتۋ قازىرگى كوركەم فيلمدەر مەن ادەبي تۋىندىلارعا ءتان ءۇردىس بولسا كەرەك.

بۇگىندە شىڭعىس حاننىڭ پورترەتى دە كوبەيگەن. الايدا، ول كوزى تىرىسىندە ەش قاشان ءوزىنىڭ سۋرەتىن سالدىرىپ، تيىن-مانەتتەرگە اتىن جازدىرىپ، قازىرگى كەيبىر ديكتاتورلارشا ەسكەرتكىشتەرىن تۇرعىزدىرعان جوق. شىڭعىس حاننىڭ قازىرگى سۋرەتتەرىنەن ءبىز تانىمنان گورى كۇدىك-كۇماندى كوبىرەك كورەمىز. قىتايلار بايسالدى قاريانى سالسا، پارسى سۋرەتشىلەرى تاققا جايعاسقان تۇرىك سۇلتاندارىنشا سۇستى ەتىپ بەينەلەيدى.

جالپى، شىڭعىس حان مەن ونىڭ داڭقتى يمپەرياسى جايىنداعى مالىمەتتەردىڭ اسا قۇپيا جاعدايدا ساقتالىپ كەلگەندىگى تاريحشىلار ءۇشىن ەلەۋلى قيىندىق تۋدىرىپ كەلەدى.  تاريحشىلار ءۇشىن ول تۋرالى زەرتتەگەندە، جازعاندا نەگىزگە الاتىن ناقتى دەرەككوزدەر سالىستىرمالى تۇردە وتە از. مونعول  قولدارىنىڭ  جاۋلاپ العان قالالارى، ولاردىڭ الدىندا تىزە بۇگىپ، جەڭىلگەن  ارميالاردىڭ ءتىزىمى سەكىلدى دەرەكتەر كەزدەسۋى مۇمكىن. ال، ءدال تەمۇجيننىڭ اتا-تەگى،  مىنەز-قۇلقى، ارمان-مۇددەسى، جەكە ءومىرى تۋرالى ناقتىلانعان دەرەك تىم سيرەك. شىڭعىس حان دۇنيەدەن وزعاننان كەيىن ونىڭ ەت جاقىندارىنىڭ ءبىرى الەم ءامىرشىسىنىڭ جەكە ءومىرى جايىندا جازىپ، ونى قۇپيا تۇردە ساقتاعان دەگەن اڭگىمەنى قىتاي، پارسى عالىمدارى كەزىندە كوپ جازعان.  الايدا، ونى ازىرگە ەشبىر عالىم دالەلدەي قويعان جوق. شىڭعىس حان قايتىس بولعاننان كەيىن ءجۇز جىلدان سوڭ پارسى تاريحشىسى راشيد-ءال-وني مونعول ارپىمەن، كونە مونعول تىلىندە جازىلىپ ساقتالعان دەرەكتى شەجىرە بار دەپ مالىمدەگەن. حاننىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنداعى جازبانى كورۋگە جانە مونعولشا تۇپنۇسقاسىن وقىپ ۇعۋعا قابىلەتتى ايتۋلى عالىم شەت جۇرتتاردا بولمادى.  مونعول بيلىگى قۇلاپ، ىدىراعاننان كەيىن الگى قۇپيا شەجىرە تۋرالى ءسوز دە ۇمىتىلا باستاعان. ءتىپتى، ونى جاي ءبىر اڭىز-اپساناعا بالاۋشىلار دا تابىلدى.

سۋرەتشىلەر شىڭعىس حان پورترەتىن ءوز قيالدارىمەن ءارتۇرلى ەتىپ سالعانى سەكىلدى جازۋشىلار مەن عالىمدار دا سول جولمەن ءجۇردى.     كورەي، جاپوننان باستاپ، ارميان عالىمدارىنا دەيىن تەمۇجيننىڭ ءومىرىن اڭىزعا اينالدىرىپ، تىم اسىرەلەپ جىبەرگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى، پروفەسسور.

سەنىمدى ءارى ءدال اقپارات بولماعان سوڭ ءوز بولجامدارى مەن قورقىنىشتارىن عانا ايتقاننان اسا الماسى انىق قوي. جۇزدەگەن جىلدار وتكەن سوڭ ەسكەندىر، تسەزار، چارلي ماشە، ناپولەونداردىڭ جاساعان جاۋىزدىقتارى مەن وتارلاۋداعى جەتىستىكتەرىن اتقارعان تاريحي رولىمەن  سالىستىرىپ جازعاندار كوپ بولدى. ال، شىڭعىس حان مەن كوشپەندىلەر جاساعان جاعىمدى ىستەر ۇمىتىلىپ، كەرىسىنشە، ونىڭ قاتىگەزدىگىن، جاۋىزدىعىن بىرجاقتى اسىرەلەگەن دۇنيەلەر باسىم. سونىڭ سالدارىنان شىڭعىس حان دەگەن قانىپەزەر جەندەت، مەيىرىمسىز قاتال، جابايى جىرتقىش ىسپەتتى تەرىس ۇعىم قالىپتاسقان. تەك ونىڭ ءوزى عانا ەمەس، ۇرپاقتارى دا، جالپى ازيالىقتاردىڭ ءبارى مادەنيەت پەن وركەنيەتتەن جۇرداي تاعى جاندار سەكىلدى جالعان بەينە ەۋروپالىقتاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ كەتكەن.

ءحVىىى    عاسىردىڭ   سوڭىندا ساحنالانعان ۆولتەردىڭ «جەتىم قىتاي» اتتى دراماسىن اۆتور مىسالعا كەلتىرەدى. شىڭعىس حاننىڭ قىتاي جەرىن جاۋلاعانى تۋرالى باياندالاتىن پەسادا قانعا تويمايتىن جاۋىز ءبارىن قىرىپ،  ازيا دالاسىن اڭىراتىپ يەن تاستاعان دەلىنەدى ەكەن. ونەر تۋىندىلارىنىڭ وزىندە ەكى جاققا الما-كەزەك اۋىتقۋ بولعانىن چوسەردىڭ شىڭعىس حاندى ماقتاۋعا ءسوز تاپپاعانىمەن، ۆولتەردىڭ  جامانداعاندا جەرمەن جەكسەن ەتكەندىگىمەن تۇسىندىرەدى.

شىڭعىس حان تايپالارى «تارتار»، «تاتار» «موعال»، «موعول»، «موال» جانە «مونعول» دەگەن بىرنەشە اتاۋمەن ايتىلعانىمەن، شىن مانىندە ونىڭ قۇرعان يمپەرياسى  كوپ ۇلتتار مەن ۇلىستان تۇراتىن كوشپەندىلەردىڭ بىرىككەن مەملەكەتى بولاتىن. شەت جۇرت وسى اتاۋلاردىڭ ءبارىن جاعىمسىز ماعىنادا كەمسىتكەن سىڭايدا كوبىرەك قولداندى.  ءحىح عاسىردا باتىس عالىمدارى ازيالىقتار مەن امەريكا قۇرلىعىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ۇندىستەردى كەمسىتۋ ءۇشىن «مونگولويد» دەگەن اتاۋدى عىلىمعا ەنگىزدى. وزدەرىن اق ءناسىلدى، اسىل تەكتى «ەۋروپەيد» دەپ اتادى. ەگەر، الدەبىر «ەۋروپەيد» ايەل جارىمەس نەمەسە مۇگەدەك بالا تاپسا ونىڭ ارعى تەگىندە مونعولدىڭ قانى بار، شىڭعىستىڭ ساربازى زورلاپ كەتكەن دەگەن «دياگنوز» قويادى ەكەن. مەيلى، ونىڭ ءتۇر كەلبەتى «مونگولويد» بولعان كۇننىڭ وزىندە ءبارى اللاعا عانا ايان دۇنيە عوي.

سيونيستەر مەن ۇلتشىل-شوۆينيستەر دە مونعولداردى پارسىشا «موعول» دەپ اتاپ كەمسىتىپ كەلگەنى ايان. جالپى، ساتسىزدىكتىڭ ءبارىن مونعولداردان كورەتىن ءۇردىس ءبىر كەزدەرى الەمدە قالىپتاسقان. ورىستار باتىستىق تەحنيكا مەن جاپوندىق ارميانىڭ قۋاتتىلىعىنا جەتە الماعاندىعىن شىڭعىس حان مەن تاتار شاپقىنشىلىعىنان كورگەن.  پارسىلار دا كورشى ەلدەردەن ارتتا قالىپ قويعاندىعىن مونعولدار اشقان سوعىستىڭ سالدارىنا جاپقان. سول سياقتى قىتايلار جاپون مەن ەۋروپالىقتارعا جەتە الماعاندارىنا، ۇندىستاندىقتار اعىلشىنداردان جەڭىلگەنىنە، حح عاسىردا اراب ساياساتكەرلەرى امەريكاندىقتاردان بۇرىن اتوم قارۋىن جاساي الماي قالعاندىقتارىنا تاعى دا مونعولداردى كىنالى ساناعان. ەگەر، مونعول ساربازدارى اراب كىتاپحانالارىن ورتەمەگەندە، قالالاردى كۇيرەتپەگەندە ولار ءبارىن جاساپ تاستاعانداي ەكەن. امەريكاندىقتار 2002 جىلى بومبانىڭ استىنا الىپ تاليبانداردى  اۋعانستاننان قۋىپ شىققانعا دەيىن تالىبتەر سول ولكەنى سەگىز عاسىر بويى مەكەندەپ كەلە جاتقان حازارلاردى شىڭعىس حاننىڭ تۇقىمى بولعاندىقتارى ءۇشىن اياماي جازالاعان. ساددام حۋسسەين يراك حالقىنا ارناعان سوڭعى سوزىندە امەريكاندىقتاردى مونعولدارعا ۇقساتىپ، ايىپتاعان. ساياسات پەن عىلىمدا، جالپى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىندا شىڭعىس حاننىڭ شىنايى تاريحىنىڭ بەتى اشىلماي قۇپيا كۇيىندە قالا بەرگەنى كىتاپتا جان-جاقتى كورىنىس تاپقان.

«مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى كىتاپ تۇرىندەگى جازبا ەسكەرتكىش تە  اتىنا زاتى ساي بولىپ جىلدار بويى جاسىرىن ساقتالدى. شىڭعىستىڭ كەيبىر قۇپياسىن اشىپ،  ول تۋرالى دەرەكتەردىڭ شەت جاعاسىن سۋىرتپاقتاۋعا حح عاسىردا زور مۇمكىندىك تۋدى. ول، حاننىڭ ومىردەرەگىن بايانداعان قولجازبانىڭ تابىلۋى. نەگىزى عالىمدار اراسىندا مونعولداردى مەنسىنبەيتىن، تەرىس تۇسىنىكتەگى جاندار بولعانىمەن شىڭعىس حان تۋرالى تاريحي جازبا بار دەگەندى ەشقايسىسى جوققا شىعارمايتىن. اقىرى، ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا قىتاي «حانجىسىمەن» تاڭبالانعان جازبا بەيجىڭدە تابىلادى. عالىمدار قىتاي جازۋىن تانىپ وقىعانىمەن سوزدەرىن مۇلدە تۇسىنە المادى. ءحىىى عاسىرداعى كوشپەندىلەر سويلەسكەن ءتىلدى قىتاي قارپىنە تۇسىرگەندىكتەن ۇعۋ مۇمكىن بولمادى.  عالىمدار ءار تاراۋ سايىن كەزدەسەتىن قىتايشا تۇيىندەمەلەرىن عانا وقيدى، ال، كىتاپتىڭ مازمۇنىنا تولىق ەنە المايدى. سوندىقتان، وعان قۇپيا شەجىرە دەپ ات قويعان.

قۇپيا شەجىرەنى مونعولداردىڭ ءوزى ستالين تۇسىندا زەرتتەۋگە بارا المادى. سەبەبى، ءبارىن بيلەپ-توستەگەن كومپارتيا ونى عىلىمي-كوممۋنيزمگە جات مازمۇنعا تەلىگەن. 1953 جىلى ستالين ولگەن سوڭ جىلىمىق ورنادى جانە 1961 جىلى مونعوليا بۇۇ-عا مۇشە بولدى.  1962 جىلى شىڭعىس حاننىڭ تۋعانىنا 800 جىل تولدى. مەملەكەت باسقارۋىنداعى ەكىنشى تۇلعا بولىپ تابىلاتىن د. ءتومور-وچير مەرەيتوي قۇرمەتىنە ۇلى قاعانعا ارناپ ونون وزەنى جاعاسىنا ەسكەرتكىش سوعۋ تۋرالى شەشىم قابىلدايدى. شىڭعىس حاننىڭ 9 تۇعىرلى اق تۋلارىن بەينەلەگەن پوچتا ماركاسىن باسىپ شىعارادى (توعىز تۋدىڭ ىشىندە قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ دا بايراقتارى بار).

كوشپەندىلەر يمپەرياسىنىڭ تاريحي ءرولىن، جاعىمدى جانە جاعىمسىز تۇستارىن تالداعان عىلىمي كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلادى. وعان بۇكىل مونعول زور تەبىرەنىسپەن قۋانىپ، رۋحى كوتەرىلدى. ال، ورىستار ۇركە قارادى. كەڭەستىك رەسەي كورشىسىنىڭ بۇل ارەكەتىن ۇلتشىلدىقتى، جاۋىزدىقتى دارىپتەۋ دەپ سوكتى. كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ سوڭىنان ەرگەن مونعوليانىڭ دەربەس ساياسات ۇستانىپ، قىتاي جاعىنا شىعىپ كەتەتىندىگىنەن قاتتى قورىقتى. كومپارتيا باسشىلارى د.ءتومور-وچيردى ۇلتشىل دەپ ايىپتاپ الدىمەن لاۋازىمنان بوساتىپ جەر اۋداردى. كەيىن كگب جەندەتتەرىن جىبەرىپ بالتامەن شاۋىپ ءولتىرتتى.  پارتيا ىشىنە تازالاۋلار جۇرگىزگەن مونعول كوممۋنيستەرى كەيىن عالىمدار اراسىنان «انتي-كوممۋنيستەردى»، «قىتاي تىڭشىلارىن»، «بۇلىكشىلەردى» توپ-توبىمەن تاۋىپ، بەلگىلى ارحەولوگ-عالىم ح. پەرلەەنى  ءتومور-وچيردىڭ ۇستازى ءارى شىڭعىس يمپەرياسىنىڭ تاريحىن قۇپيا زەرتتەۋشى دەپ ايىپتاپ، اباقتىعا جاپتى.

شىڭعىس حان تاريحىنا قاتىستى قانداي ءبىر ىلىك تاپسا بولدى، ولار ۇستازداردى، تاريحشىلاردى، سۋرەتشىلەردى، اقىنداردى، انشىلەردى اياۋسىز جازالاپ جاتتى. ولاردىڭ كوبىنە جاناما تۇردە جازا قولداندى. ايتالىق، لاۋازىمدى قىزمەتتەرىنەن الىپ تاستايدى، مۇلدە جۇمىسسىز تەنتىرەتىپ جىبەرەدى، قىستىڭ قاقاعان ايازىندا وتباسىمەن پاتەردەن قۋىپ شىعارادى، ءتىپتى، دارىگەرلىك كومەك تە كورسەتىلمەيدى. قالادان شىعارىپ، ەڭ شالعايداعى اۋىلدارعا جەر اۋدارادى. وسى «تازالىق» كەزىندە شاشاقتى بايراقتىڭ ءبىرجولاتا جوعالعانىنا اۆتور ەش ءشۇبا كەلتىرمەيدى. ال، سوعان قاراماستان رەسەيدىڭ وزىندە، اقش-تا، گەرمانيادا، فرانتسيادا جانە ماجارستاندا عالىمدار «مونعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» زەرتتەۋدى، ونى كونە كوشپەندىلەردىڭ بەلگىسىز تىلىنەن قازىرگى مونعولشاعا اۋدارۋدى  جالعاستىرا بەرگەن. وسىلايشا، 1970-جىلدارى كونە مونعول ءتىلىن زەرتتەۋشى، اۆستراليا عالىمى يگور دە راحەۆيلتستىڭ جەتەكشىلىگىمەن جانكەشتى زور عىلىمي تالداۋ ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە قۇپيا شەجىرەنىڭ ءبىرىنشى تاراۋى مونعول جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كورەدى. وسى تۇستا اقش عالىمى فراتسيس ۋەدمان جانە كليۆەس تاعى اۋدارما نۇسقاسىن جاساعانىن 1982 جىلى گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسى كىتاپ ەتىپ شىعاردى. ولار شەجىرەنىڭ كىلت سوزدەرىن اۋدارۋمەن قاتار دەرەكتەرگە تۇسىنىكتەمە جاساعان. اتالمىش عالىمدار وسىنداي كۇردەلى ەڭبەكتى جاساۋ ءۇشىن الدىمەن ءحىىى عاسىرداعى كوشپەندىلەر مادەنيەتىمەن تەرەڭ سۋسىنداعان. سونىڭ ارقاسىندا شەجىرەنىڭ تاريحي مازمۇنىمەن قولجازبانىڭ قىر-سىرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىنىپ اۋدارعان ەكەن.  ونى اۋدارۋ ءۇشىن الەم عالىمدارى وقيعا بولعان ۇلى دالاعا كەلىپ، ونى كوزبەن كورىپ، جۇرەكپەن تانۋدى ءاردايىم ەستەن شىعارماۋدى ەسكەرتۋمەن كەلەدى. ال، پروفەسسور جاك ۋەتەرفوردتىڭ «قازىرگى الەمنىڭ نەگىزىن سالۋشى ۇلى يمپەراتور شىڭعىس حان» اتتى كىتابىن وقىپ شىققان ساتتە-اق، ونىڭ كەيىپكەرىن راسىندا، جاسامپاز تۇلعا ەكەن-اۋ دەگەن ويدا قالاسىڭ.

 قۋاندىق شاماحايۇلى،
قر مادەنيەت قايراتكەرى، 
حالىقارالىق جۋرناليست

دەرەك كوزى: Ult.kz