«سامار كەزەڭى» – حح عاسىر باسىنداعى «الاش» ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ از زەرتتەلگەن اقتاڭداق تۇسى. ءاليحان بوكەيحان ەڭ العاش جەر اۋدارىلعاندا رەسەيدىڭ سامار (سامارا) قالاسىنا جىبەرىلدى. 1907 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن ول سامار قالاسىندا تۇردى.

سامار قالاسىنىڭ مۇراعاتتارىنان تابىلعان جاڭا قۇجاتتار قازاق حالقىنىڭ عاسىر باسىنداعى ساياسي كوسەمى ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ بەيمالىم تۇستارى تۋرالى كوپ ماعلۇمات بەرەدى جانە بۇرىننان بەلگىلى تاريحي دەرەكتەردى تولىقتىرادى. 5 ناۋرىز – ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان كۇنى. 2012 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىندا دۇنيەگە كەلگەنىنە 146 جىل تولدى.

سىرى اشىلعان قۇجاتتار

ازاتتىق راديوسىنا سامارلىق جۋرناليست ءارى ولكەتانۋشى ۆالەري ەروفەەۆ سامار وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىنداعى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى قۇجاتتار مەن وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنان تابىلعان فوتوسۋرەتىن جىبەردى. ول سۋرەتكە ءاليحان بوكەيحان سامارداعى كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىمەن بىرگە تۇسكەن.

بۇل قۇجاتتاردىڭ كوبى سامار گۋبەرنيالىق جاندارم باسقارماسىنىڭ قۇپيا  ​​جازبالارىنان الىندى. بۇل باسقارما جانسىزدار مەن سىرتتاي اڭدۋ قىزمەتى كومەگىمەن ءاليحان تۋرالى ماعلۇماتتار جيناپ وتىرعان.

جاسىرىن مالىمەت بەرۋشىلەر وزدەرى «قامقورلىققا العان ادامدارىنىڭ» ءجۇرىس-تۇرىسى مەن قايدا بارىپ، كىممەن كەزدەسكەنىن اڭدىپ، ارنايى جۋرنالعا تىركەپ وتىرعان.

جۋرنالدىڭ سىرتىنا «سامار قالاسى بويىنشا 1915 جىلعى مامىردىڭ 3-ىنەن 1916 جىلعى قاڭتاردىڭ 1-ىنە دەيىن اسكەري تىڭشى رەتىندە كۇدىككە ىلىنگەن جانە جەرگىلىكتى (قانداي ۇيىم ەكەنىن ءوشىرىپ تاستاعان – رەد.) ۇيىمعا مۇشە ادامدار ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن باقىلاۋ دەرەكتەرىنىڭ جالپى اقپارى» دەپ جازىلعان.

ول جازبالارعا قاراعاندا، اڭدۋ قىزمەتى «تىڭشى رەتىندە كۇدىككە ىلىنگەن» كىسىلەرگە قۇپيا اتتار قويعان. بىراق ونى «كۇدىكتىلەردىڭ» وزدەرى بىلمەگەن. جاندارمەريا جازبالارىندا ءاليحان بوكەيحاننان بولەك، اڭدۋعا ىلىككەن تاعى ءۇش تاريحي تۇلعانى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل الەكساندر كەرەنسكي — ءتورتىنشى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى جانە «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» اتتى ماسون لوجاسىنىڭ مۇشەسى; نيكولاي گلاديش – سول كەزدەرى قالالىق دۋمانىڭ دەپۋتاتى ءارى كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق نەمەسە كادەت پارتياسىنىڭ مۇشەسى; يسيدور راميشۆيلي. بۇل ادامدارمەن بوكەيحان ساياسي قىزمەتىنىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە بىرگە جۇمىس ىستەگەن.

بىزگە بەلگىلى بولعان ءبىر قىزىق جايت – جاندارمەريانىڭ جاسىرىن اگەنتتەرىنىڭ ەسەپتەرىندە كەرەنسكيگە «دۋمسكي»; گلاديشكە «گلاسنىي»، راميشۆيليگە «اتامان» دەگەن اتتار قويىلسا، «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسىنا «اسمان»  جانە «كالمىك»  دەگەن ەكى بىردەي جاسىرىن ات بەرىلگەن.

ماسوندار قاۋىمداستىعى

كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى تالداماستان بۇرىن سامار مۇراعاتىنان الىنعان ماعلۇماتتار مەن قۇجاتتاردىڭ جاڭالىقتارىن اتاپ وتەيىك.

بىرىنشىدەن، ءاليحان بوكەيحان سامارلىق كادەتتەر توبىنىڭ، ياعني «كا-دە» نەمەسە «حالىق بوستاندىعى» پارتياسىنىڭ سامار گۋبەرنيالىق كوميتەتىنىڭ كوسەمى بولعان.  ء​​«اليحان بوكەيحان 1912 جىلدان باستاپ پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ كەلگەن» دەگەن دەرەك تە وسىنى راستايدى. بۇل جايلى ونىڭ ءوزى 1937 جىلى «بۋتىركادا» تولتىرعان «تۇتقىن ساۋالناماسىندا» دا جازعان.

ەكىنشىدەن، جاسىرىن اگەنتتەردىڭ سىرتتاي اڭدۋىنا قاراماستان، ءاليحان بوكەيحان جەرگىلىكتى كادەتتەر توبىنىڭ كوسەمى رەتىندە عانا ەمەس، سامار قالاسىنداعى ماسوندار قاۋىمداستىعىنىڭ جەتەكشىسى رەتىندە دە بەلسەندى ساياسي قىزمەت اتقارعان.

جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى ۆالەري ەروفەەۆتىڭ ء«اليحان بوكەيحان ماسون ۇيىمىنا سامار قالاسىندا بەت بۇردى» دەگەن پىكىرىنە داۋ ايتۋعا بولادى. وزگە قۇجاتتارعا قاراعاندا، «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ماسوندار قاتارىنا الەكساندر كەرەنسكيدەن اناعۇرلىم بۇرىن وتكەن. اتاپ ايتساق، ءاليحان بوكەيحان ماسوندىققا پەتەربۋرگ قالاسىنداعى «پوليارنايا زۆەزدا» لوجاسىندا، وسى لوجانىڭ قۇرىلعان كەزى – 1906 جىلدان باستاپ قابىلدانعان.

«پوليارنايا زۆەزدا» ماسوندىق لوجاسى پاتشالى رەسەيدى رەاكتسياشىل پرەمەر-مينيستر پەتر ستولىپين باسقارعان تۇستا «رەسەي حالىقتارىنىڭ ۇلى شىعىسى» دەپ اتالا باستادى. كەرەنسكيدىڭ ءوزى «ماسون ۇيىمىنا كىرگەن جىلىم» دەپ 1912 جىلدى كورسەتەدى. بۇل جىلى ول ءتورتىنشى دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانعان ەدى.

ۇشىنشىدەن، اگەنتۋرا مالىمەتتەرىندە بوكەيحاننىڭ كەرەنسكيمەن ساماردا 1914 جانە 1915 جىلدارى ءۇش رەت كەزدەسكەنى جازىلعان. بۇل دەرەكتىڭ جاڭالىعى – ءاليحان بوكەيحان سامارلىق ماسونداردىڭ كوسەمى سانالعان جانە وسى قىزمەتى بويىنشا قاۋىمعا جاڭا مۇشەلەر قابىلداپ وتىرعان.

ماسەلەن، «يستوريا سامارى» كىتابىنداعى «كا-دە» پارتياسىنىڭ حاتشىسى الەكساندر ەلشيننىڭ ەستەلىكتەرىندە كنياز كۋگۋشەۆتى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماسوندار قاتارىنا قابىلداعانى سۋرەتتەلەدى. قاۋىمعا قابىلداۋ ءراسىمى كنياز  ​​كۋگۋشەۆتىڭ ۇيىندە وتكەن. راسىمگە ماسوندار قاۋىمداستىعىنىڭ جوعارعى كەڭەسى دەلەگاتسياسىنىڭ باسشىسى رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتەن كەلگەن كەرەنسكي دە قاتىسقان.

رەسەيدە جاسىرىن قۇرىلعان ماسون لوجاسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى  – پاتشالىق سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋ جانە الەكساندر ەلشيننىڭ جازۋى بويىنشا، «لەنين-برونشتەين توبىنا» قارسى تۇرۋ ءۇشىن رەسەيدەگى بارلىق دەموكراتيالىق پارتيالاردىڭ كۇشىن بىرىكتىرۋ. مۇنداعى «لەنين-برونشتەين توبى» – قوعامدى باسقارۋ جونىندەگى قۇپيا ءىلىمدى بىلەتىن، بىراق ونى ادامزاتقا قارسى پايدالاناتىن رەسەيدىڭ دۇشپاندارى قىزمەتكە جالداعان ساتانيستەر».

تورتىنشىدەن، كوڭىل اۋدارۋعا لايىق تاعى ءبىر دەرەك – پاتشا تىڭشىلارىنىڭ جاسىرىن اگەنتتەرىنىڭ ەسەپتەرىندە كورسەتىلگەن ءاليحان بوكەيحاننىڭ سامارداعى ناقتى مەكەن-جايى. ەلشيننىڭ بەرگەن كۋالىگى بويىنشا بۇل – جەرگىلىكتى كنياز ۆ. گ. كۋگۋشەۆتىڭ كازانسكايا كوشەسىندە ورنالاسقان ءۇيى. ءۇي ءنومىرى – 30.

ايتۋعا تۇرارلىق تاعى ءبىر ماڭىزدى جايت – ءاليحان بوكەيحان ءومىرىنىڭ «سامار كەزەڭىندە» قازاق ۇلتىنىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋىن كوكسەگەن قازاق ينتەلليگەنتسياسى ساياسي كۇرەسىنىڭ اناعۇرلىم زاماناۋي جانە ساپالى دەڭگەيگە كوتەرىلۋى. مۇنىڭ ءشۇباسىز ايعاعى – «الاش» قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ جالپىۇلتتىق العاشقى گازەت – «قازاق» باسىلىمىنىڭ جارىققا شىعۋى.

كناز ۆ.گ.كۋگۋششەۆتىڭ سامار قالاسىنداعى كازانسكايا كوشەسى № 30 ءۇيى. بۇل ۇيدە ءا.ن.بوكەيحان ساياسي قۋعىندا بولعان 1909-1917 جىلداردا تۇردى (فوتوسۋرەتتى ءتۇسىرىپ العان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.سىدىقوۆ.). سامار، 2011 ج.

ۇلت كوسەمى «سامار كەزەڭىندە» كوپتەگەن عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەر جازدى.  پەتەربۋرگتەن شىعاتىن «سيبيرسكيە ۆوپروسى» جۋرنالى، «رەچ» جانە «سلوۆو» گازەتتەرىنە ماقالالار جاريالادى. پاتشالى رەسەي استاناسى – پەتەربۋرگتە باسىلىپ شىققان بروكگاۋز بەن ەفروننىڭ «جاڭا ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىنىڭ» رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى بولدى.

سۇلتان حان اققۇلى

دەرەككوز: Azattyq.org 

Abai.kz