جالعاسى. الدىڭعى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

ءار تالانتتىڭ قاۋىزىنىڭ اشىلۋىنا سەبەپشi بiر تiلەكتەس، جاناشىر ادامى بولادى. مىسالى گەتەنiڭ تۇساۋ كەسەر تۋىندىسىندا باعىت كورسەتiپ، كوركەم شىعارماعا قويىلاتىن تالاپتاردى سiڭiرگەن ازامات گەردەر. ول ستراسبۋرگكە كوزiن ەمدەتۋ ءۇشiن كەلiپ، گەتەمەن تانىسادى.

“گەردەر ارقىلى مەن بارلىق جانا يدەيالارمەن، بارلىق باعىتتارمەن جانە ودان ورiستەيتiن بايلامدارمەن تانىستىم... مەن ءوزiمنiڭ ادامدىق ءومiرiمنiڭ بiراز جىلىن بوسقا وتكiزگەنiمە وكiندiم: ونىڭ بارلىق قىزىعىن كورۋ تەك وزiمە عانا بايلانىستى ەدi عوي. ول ءۇشiن قاجەتتi شارتتىڭ ءبارiن تاعدىر ماعان سىيلاماپ پا ەدi?.. مەن وسى ادام بولماسا، كوپتەگەن توسىن وقيعالاردى باسىمنان كوشiرمەس ەم، كەرەكسiز iستەرمەن شۇعىلدانا بەرەر ەم، جالعان اتاق – لاۋازىمعا ۇمتىلار ەم، عىلىمعا دەگەن الدامشى ماحاببات پەن رەنiشتiڭ باعاسىن بiلمەس ەدiم”،– دەپ مويىندايدى گەتە.

اقىن بۇل كەزەڭدi. “داۋىل مەن قىسپاق داۋرەنi” دەپ اتاسا، عالىمدار “گەتەگە دەيiنگi گەتە” دەپ جiكتەيدi.

ال مۇحتاردىڭ شىعارماشىلىق قاينار كوزiنiڭ باستاۋىندا تۇراعۇل ابايۇلى تۇردى. بۇل ادامنىڭ اقىل-كەڭەسi, رۋحاني قولداۋى جانە ەل اراسىنداعى بەدەلi جاس جiگiتكە شەشۋشi ىقپال جاسادى. جاڭا جول تاپتى. اباي اۋىلىنىڭ قولداۋىنسىز ونەر سايىسىنا، ونىڭ iشiندە قالا زيالىلارىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – قيىن ەدi. مۇحتاردىڭ ءار قادامىن قاتتى قاداعالاپ، قامقورلىق كورسەتتi. “ەڭلiك-كەبەك” پەساسى تۇراعۇل بولماسا جازىلماس تا، ساحناعا قويىلماس تا ەدi. بيلەردiڭ ايتىسىن ءار كەيiپكەردiڭ مiنەزi مەن ءومiرiن مۇحتارعا ءوز ۇيiندە وتىرىپ قاعازعا تۇسiرتكەن دە تۇراعۇل. ەڭ العاشقى ماقالاسىن گازەتكە باستىرعان دا سول ادام.

ماكەن تۇراعۇل قىزى: “– اباي اۋىلىنىڭ كەيiنگi كەزدەگi ۇيتقىسى – تۇراش اعا. ول كiسiنiڭ ءوزiم بiلەتiن قاسيەتتەرi ەڭ الدىمەن – شەشەندiگi. ول كiسi تالاي رەت بيلiك تە ايتىپ، ەكi ەلدiڭ اراسىن بiتiستiردi. ونەردi اسا قادiرلەيتiن. قارا سوزگە – جورعا ەدi. قيىننان قيىستىرىپ، ۇزىننان ۇيلەسiمiن تاۋىپ، ۇزiلگەن كوڭiلدi سوزبەن جالعاپ جiبەرەتiن. ۇستامدى. تەرەڭنەن ويلاپ، بايسالدى پiكiر قوزعايتىن. بارلىق اباي اۋىلىنىڭ ءداستۇرiن iلگەرi جالعاستىرۋشى، دامىتۋشى سول تۇراش اعا. كەيiنگiلەرگە دە باس-كوز بولدى. ول كiسi ورىس جازۋشىلارىنىڭ اڭگiمەسiن كوپ اۋداردى. بiرازى ءباسپاسوز بەتiندە جارىق كوردi. كەيبiرi جوعالىپ كەتتi. ءوزiم بiلەتiن تۇراش اعا اۋدارعان شىعارمالاردىڭ iشiندە گوركيدiڭ “چەلكاش”، نەۆەروۆتىڭ “مەن ومiرگە جەرiكپiن” (“يا حوچۋ جيت”), دجەك لوندوننىڭ اڭگiمەلەرi بار. ولاردى مۇحتار اۋەزوۆ باسپاسوزگە جاريالاتتى. مەن 17 جاسىمدا تۇرمىسقا شىقتىم. جولداسىم ەركەجاننىڭ بiرگە تۋعان باۋىرىنىڭ بالاسى، زاڭ قىزمەتكەرi ۇلىقبەك مۇحامەدجانوۆ. بiز جۇمىس بابىمەن شىمكەنت قالاسىنا اۋىسقاندا تۇراش اعادا سوندا تۇردى. سول كەزدە – “قوزى كورپەش-بايانۋ سۇلۋ” حيكاياسىنىڭ ڭۇسقاسىن قيسساشى شالداردان كوشiرiپ الىپ: “بۇل وتە قاجەت. جىردىڭ وسىنداي وزگەشە نۇسقاسىن بۇرىن كەزدەستiرگەنiم جوق”،– دەپ اسا ىنتا قويىپ تىندادى. سودان كەيiن اباي اكەمنiڭ تۆورچەستۆولىق جولىن، ولەڭدەرiنiڭ شىعۋ تاريحىن جازعان جۋرنالى كۇنi كەشە عانا قولدى بولدى. وندا مول ماعلۇماتتار كەزدەسەدi. ول كiسi 1933 جىلدىڭ اياعىندا مۇحتاردىڭ ءۇيiندە ەكi ايداي قوناق بولىپ، سول جولى رەسپۋبليكامىزدىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ سەكرەتارى وراز يساەۆقا جولىعىپ، تۆورچەستۆولىق جۇمىسى جايلى اڭگiمەلەسەدi. الماتىدان كوڭiلدi ورالدى. الايدا، اياق استىنان سىرقاتتانىپ، 1934 جىلى 6 ناۋرىزدا دۇنيەدەن قايتتى. جالپى مۇحتار دا وسى تۇراش اعامدى اۋزىنان تاستامايتىن. اباي ءومiرiنiڭ قىر-سىرىن، شىڭعىس تاۋ تاريحىن، كونە وقيعالاردى مۇحاڭا جەتكiزگەن تۇراش. بiر جولى ءوز ءۇيiندە قوناقتا وتىرعاندا مۇحاڭ ماعان:

– ماكەن، سەن وسى “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” تولعاۋلارىنداعى قازاق سوزدەرiن، ءجون-جوبالى نۇسقاسىن، بيلەردiڭ ايتىسىنىڭ نەگiزiن كiمنەن الىپ، ۇيرەنگەنiمدi بiلەمiسiڭ، – دەدi.

– جوق، مۇحا.

– ءپالi, وسى سەندەردiڭ سونداي ونەگەلi جايدى كورمەيتiندەرiڭ، سەزبەيتiندەرiڭ بار-اۋ. قۇداي-اۋ، ءوزiڭنiڭ اكەڭ تۇراش اعادان ەستiپ، جازىپ الدىم عوي. ماقتانعانىم ەمەس، باسقا جازعاندارىمنان گورi “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” تiلi – تۇنىپ تۇرعان حالىقتىڭ تiلi. ەرەكشە تiل. ونى تۇراش اعاما ايتقىزىپ، كوشiرiپ قاعازعا ءتۇسiردiم، – دەدi.

ءيا، ول كiسi بيلەردiڭ پسيحولوگياسىن، كەسiمiن، مiنەز قۇلقىن جاقسى بiلەتiن. ءوزi دە رەۆوليۋتسياعا دەيiن تالاي ەر قۇنىن شەشەتiن داۋعا اعا بي بولىپ، تورەلiك ايتقان. سول پەسانىڭ العاشقى نۇسقاسىنا باسكوز بولعان تۇراش اعا عوي. ول ەل-جۇرتقا ءمالiم. مiنە، شىراعىم، اباي ۇرپاقتارى تۋرالى ايتارىم وسى. ەگەر ۇمىت قالىپ، ەسiمە تۇسكەنi بولسا ءسوز اراسىندا قوسا جاتارمىن”.

شىنايى ونەر تۋىندىسىنىڭ يىعى قاي زاماندا بولسا دا كۇندەلiكتi تiرشiلiكتiڭ تاۋقىمەتiنەن بيiك تۇرادى. بiر جىلدىڭ، بiر عاسىردىڭ ەمەس، زاماننىڭ كوكەيكەستi ماسەلەسiن كوتەرەدi. “ەڭلiك-كەبەك” پەساسى دا سونداي عۇمىرلى تۋىندى قاتارىنا قوسىلادى. شيللەر “قاراقشىلاردى” ون توعىز، گەتە “جاس ۆەرتەردiڭ قاسiرەتiن” جيىرما بەس جاسىندا جازىپ، ۇلتتىق دانىشپانداردىڭ قاتارىنا قوسىلعان. جيىرما جاسار مۇحتار “ەڭلiك-كەبەك” ارقىلى ادەبيەت تاريحىنا ەندi. مۇنى سول كۇنi ويقۇدىقتا سپەكتاكلدi قىزىعا كورگەندەر دە، “ارۋاقتى اتالارىنا” تiل تيگiزگەنiنە نامىستانىپ، داۋ-جانجال شىعارىپ، قامشىمەن جەر ساباپ كەتكەندەر دە تولىق سەزiنە قويعان جوق. تەك تۇراعۇل عانا: “مۇحتار، جولىڭدى ەندi تاپتىڭ. تiزگiنiڭدi قاتتى ۇستا. ايرىلما”،– دەپ، رەنجiسكەن اعايىنداردىڭ بەتiن قايتارىپ، توقتاۋ ايتىپتى.

ءسويتiپ، ابايدىڭ قارا شاڭىراعىندا قازاقتىڭ جاڭا بiر ونەرiنiڭ، جاڭا بiر ورەنiنiڭ تۇساۋى كەسiلدi.

نىسانالى ويقۇدىقتىڭ باسىندا قازiر شاعىن عانا تاس ەسكەرتكiش تۇر. وڭىڭ بەتiندە:

“1917 جىلى 7 ماۋسىمدا قازاق حالقىنىڭ ساحنا شىمىلدىعى تۇڭعىش رەت كيiز ۇيدە، وسى ويقۇدىقتا “ەڭلiك-كەبەك” پەساسىمەن اشىلدى. پەسانى قويعان اۆتوردىڭ ءوزi – مۇحتار اۋەزوۆ” – دەگەن سوزدەر قاشاپ جازىلعان.

شالعىنى مول جازىقتىڭ ورتاسىندا كوشكەن جۇرتتىڭ، وتكەن ءومiردiڭ بەلگiسiندەي بولىپ قالىڭ ءشوپتiڭ اراسىنان باسى قىلتيىپ وسى قالاقتاي تاس تۇر. تۇستiك شىعىستاعى توبەنiڭ ۇستiندە مارماردەن ورiلگەن تاس مۇنارا – ەڭلiك-كەبەكتiڭ مازارى كورiنەدi.

ەكەۋi دە ەرالى جازىعىنىڭ الاقانىنا تاس بەينەسiندە قاتىپ قالعان تاريحتىڭ كوز جاسى سياقتى.

II.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قاۋىمى ءوزiنiڭ حالىق رەتiندە دامۋ ساتىسىنىڭ تاريحي جول ايىرىعىندا تۇردى. ۇلت بولىپ ۇيىعاننان بەرگi داۋiردە مۇنداي تاعىرىققا تiرەلiپ، كاي سوقپاقتى تاڭدايمىز دەپ داۋرىعىسقان ەمەس. قادىم زامانىنان قالىپتاسقان تiرشiلiگi, تۇرمىسى، ءداۋiر-سالتى تاعدىر تالقىسىنا ءتۇسiپ، ەلدiڭ بولاشاعى ءۇشiن كۇرت وزگەرiستi قاجەت ەتەتiن باعىتتى تاڭداۋ قاجەتتiلiگi تۋدى. فەودالدىق قارىم-قاتىناستار، رۋلىق جiكتەلۋلەر، ادامداردىڭ سول كەزدەگi قوعامنان الىپ وتىرعان سىباعاسى حالىقتىن تاريح كەرۋەنiنە iلەسiپ، وزiنە لايىق ورنىن ساقتاپ قالۋدى تولىقتاي قامتاماسىز ەتە المادى. قازاق ۇلتى تولىقتاي قالىپتاسقانمەن، ولاردىڭ باسى بiر شاڭىراقتىڭ استىنا بiرiكپەدi. فەودالدىق داۋiردەگi جۇزدiك، رۋلىق نەگiزگە قۇرىلعان – “باس-باسىنا بي بولعان” اكiمشiلiك جۇيەسi ەسكiردi. سامودەرجاۆيەنiڭ وتارلاۋ ساياساتى بۇل جiكشiلiكتi ودان ءارi ۋشىقتىرىپ،  ء“بولiپ ال دا بيلەي بەر” دەگەن باعىت ۇستادى. كوشپەلi ءومiر ورiستەگi قۇدىق باسى – سۋاتتارعا ورناتىلعان كاسiپشiلiك باعانداردىڭ قىسپاعىندا قالدى. ادام قۇنىن – جالعىز اۋىز سوزبەن شەشكەن بي مەن بەكتەردiڭ ءداۋiرi ءوتiپ، ونىڭ ورنىن سوت پەن تۇرمە الماستىردى. مۇنىڭ بارلىعى جۇرتشىلىقتىڭ ساناسىنا قاتتى اسەر ەتتi. ەسكiشە ءومiر سۇرۋگە بولمايتىنىن ۇقتى.

نە iستەۋ كەرەك؟

بۇل سۇراق بiر ادامنىڭ، بiر رۋدىڭ، بiر ءجۇزدiڭ الدىندا ەمەس، مۇقىم حالىقتىڭ الدىندا تۇردى. وقىعان ازاماتتار جانتالاسا جول iزدەدi. بiرi – وتىرىقشىلىققا كوشۋدi, ەگiن سالىپ، كاسiپشiلiكپەن اينالىسۋدى ۇسىندى. ونىڭ ۇيتقىسى مۇحامەدجان سەرالين ۇيىمداستىرعان “ايقاپ” جۋرنالى بولدى. ەكiنشi توپ: “قازاقتى قازاق ەتiپ قالىپتاستىرعان – كوشپەلi تۇرمىس. مالدان ايىرىلسا – كۇنi قاراڭ” دەستi. بۇل پiكiرلەر “قازاق” گازەتiندە جيi ايتىلدى. قوعامدىق عىلىمدى يگەرiپ، باسقارۋ جۇمىسىنا ارالاسىپ، سول ارقالى ەلگە ىقپال جاساۋ ماقساتى دا كەزدەسەدi. وندا دا الاۋىزدىق بايقالدى. ۆەليكوسلاۆيانيزمگە – پانتيۋركيزمدi, سامودەرجاۆيالىق مونارحيزمگە – ۇلتشىلدىقتى قارسى قويدى.

ەل باسقارۋدىڭ – ەۋروپالىق جانە شىعىستىق قۇرىلىمدارى تالقىلاندى. ءار ءتۇرلi ساياسي باعىتتاردى ۇستانعان قايراتكەرلەر شىقتى. ۋگار (مۇقاتاي) جانiبەكوۆ، ادiلبەك مايقوتوۆ، ءالiبي جانكەلدين سياقتى ازاماتتار 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ىقپالىمەن بولشەۆيكتەر پارتياسىنا مۇشە بولدى. ەسەر، كادەت پارتياسىنا اتسالىسقاندار دا از ەمەس ەدi. قازاق وقىعاندارىنىڭ دەنi سوڭعىسىنا ءبۇيiرi بۇرىپ تۇردى. قيلى-قيلى باعىتتاردى كوركەم دۇنيە ارقىلى دالەلدەۋ ماقساتىمەن “ناسيحات قازاقيا”، “باقىتسىز جامال”، “قىز كورەلiك”، “قالىڭ مال”، “تiرشiلiكتە كوپ جاساعاننان كورگەن بiر تاماشامىز”، “قازاق hام حاندار شەجiرەسi”، “قازاق ايناسى”، “تۋرا جول”، “سارىارقا كiمدiكi”، “حالىق مۇنى”، “ەسiل جۇرتىم”، “قازاقتىڭ وسى كۇنگi اڭگiمەسi”، “الاش”، “ويعا كەلگەن پiكiرلەرiم”، “تۇر قازاق”، “قازاقتىڭ قامى”، “مۇڭلى ماريام”، “تاريح قازاحيا”، “قىزمەتكەر”، “ناداندىق قۇربانى”، “وتكەن كۇندەر”، “شىن ماقسات”، “زار زامان”، “جاڭا تۇرمىس”، “جاتپا قازاق”، ء“ۇش انىق”، “تۋحفا-ي-جۋمحۋريات” سياقتى كiتاپتار جارىق كوردi. مiنە، وسىنىڭ بارلىعى مۇحتاردىڭ دا ءومiر جولىن قاقپايلاپ ونىڭ شىعارماشىلىق كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال جاسادى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى قوعامدىق پiكiر تالاستارىنان تىس اۋەزوۆ شىعارماشىلىعىن وقشاۋ قاراۋ بiر جاقتىلىققا سايادى. ويتكەنi, جازۋشىنىڭ جولى سول كەزدiڭ تىنىس-تiرشiلiگiمەن تiكەلەي بايلاناستى. ونىڭ تۇلعاسىنىڭ كۇردەلiلiگi دە، قايشىلىعى دا سوندا.

سول تۇستاعى قازاق قاۋىمىنىڭ كوكiرەگiن سىزداتقان ەڭ ۋىتتى دەرتتiڭ بiرi – رۋلىق الاۋىزدىق پەن ايەل تەڭسiزدiگi, جەر مەن جەسiر داۋى ەدi. جوعارىداعى اتالعان شىعارمالاردىڭ دەنi حالىقتىڭ رۋحاني ومiرiندەگi وسى كۇبiرتكi-كۇيiكتi اشكەرەلەۋگە ارنالعان. مۇحتار اۋەزوۆ “ەڭلiك-كەبەك” تراگەدياسى ارقىلى ماقساتسىز جاۋلىقتىڭ كەسiرiن اشۋ يدەياسىن بەرiك ۇستادى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى “تالاسىپ بوسقا، جاۋ بولىپ دوسقا، قور بولىپ قۇرىپ بارا جاتقان” قازاق ەلiنiڭ تiرشiلiگiن XVII عاسىرداعى قاتال جازامەن، قاتىگەزدiك سالتپەن سالىستىرادى. ءوزiنiڭ تۇيتكiل ويىن، نىسانالى ماقساتىن پەسانىڭ الدىڭعى ء“سوز باسىندا” تەبiرەنە تولعايدى.

“ارداقتى وقۋشى!

كەي كەزدەردە قازاقتىڭ وتكەن كۇنiن سەن دە ەسكە الۋشى ەدiڭ! اتاڭنىڭ كەشiرگەن داۋرەنiن، iستەگەن ەرلiگiن، تاۋىپ ايتقان ءسوزiن جۇبانىشپەن، قۇرمەتپەن سويلەۋشi ەدiڭ – عوي. قايراتىنا قۋانۋشى ەدiڭ، اقىلىنا ءسۇيiنۋشi ەدiڭ. ءوز زامانىڭدى قىزىعى كەتiپ ازعان زامان، ەل بەرەكەسi كەتiپ توزعان زامان دەۋشi ەدiن.

مەن وتكەن كۇندەگi اتالارىمنىڭ بiر مiنەزiن الدىلارىڭا – سىنعا قويعالى وتىرمىن. ماقساتىم: اتاڭدى جامانداپ، سەنi ماقتاۋ ەمەس جانە اتاڭدى ماقتاپ، سەنi دە جامانداۋ ەمەس. شىن ماقساتىم: وسى قازاقتىڭ دالاسىنا كەشەگi كۇندەردiڭ بiرiندە بولىپ وتكەن بiر وقيعانى سول اتالاردىڭ بۇگiنگi ۇرپاعى سەندەردiڭ كوز الدىڭا كورسەتiپ قانا ءوتۋ. سىندارىڭا تاپسىرۋ عانا. “وقۋشىدان”، “كورۋشiدەن”، اڭگiمەنi تىڭداۋشىدان جالعىز تiلەيتiنiم، ەسكi اڭگiمەنi تىڭداعانداعى ايتاتىن ادەتتەگi “جارىقتىقتى” تاستا، ەكiنشi ول كۇنگi قازاق نادان، ۇلگiسiز دەگەن ورىن جوق زور كەۋدەلiكتi تاستا. ءبارiن دە قاسىنداعى جاقىن ادامىڭداي كور. مiنەزi مەن قۇلقى، ادەتi مەن ۇلگiسiن، جاقسىلىعى مەن جاماندىعىن، ونەرi مەن كەمشiلiگiن كوڭiلدەگi تارازىعا سال.

سەنەن ەكiنشi سۇرارىم: سول كۇنگi اتاڭ مەن بۇگiنگi ءوزiڭنiڭ اراڭدا، سول كۇنگi قازاق پەن بۇگiنگi قازاقتىڭ اراسىندا قاندايلىق ايىرما بار. قاندايلىق ارتىق، كەمدiك بار، سونى سالماقتا.

ول كۇنگi قازاق “جارىقتىق” ەمەس بولاتىن. وتكەننiڭ ءبارi دە اۋليە دەگەنiڭ، وتكەن كۇندi كوكسەگەنiڭ، – بۇگiنگi كۇننiڭ الىسىنان قاشقانىڭدى كورسەتەدi, وتكەن كۇن سوندايلىق جاقسى ما ەدi. سەن ويلاعانداي “قوي ۇستiنە بوز تورعاي جۇمىرتقالاپ پا” ەدi. ونى كورەرسiڭ.

وتكەن قازاقتى بiلiمسiز نادان دەپ كەمسiتپە. بۇگiنگi قازاق تا جەتسiپ وتىرعان جوق. ولاردى ۇلگiسiز، ونەگەسiز دەمە، بۇگiنگi قازاق تا “كەمەلiنە كەلiپ كەر تورىسىنا مiنiپ” تۇرعان جوق. راس ايىرماسى بار، ول نەدە؟ ايىرماشتىڭ جوق جەرi بار، ول نەدە؟..”

مۇقاباسىنا “ەڭلiك-كەبەك”، 3 پەردەلi, 5 سۋرەتتi تراگەديا. (قايعىلى قال) تاريحي اڭگiمە، ەسكi قازاق تۇرمىسىنان” دەپ جازىلعان بۇل جيناق 192 جىلى ورىنبور قالاسىنداعى “مەملەكەتتiك ءباسپاسوز ءبولiمiنiڭ كiندiك قازاق باسپاحاناسىنان” جارىق كوردi. العى ءسوز دە سول باسىلىمعا ارنالعان. پەسانىڭ العاشقى ڭۇسقاسىمەن ء“سوز باسىنىڭ” جازىلۋىنىڭ اراسىندا بەس جىل ۋاقىت بار. تەاتر زەرتتەۋشiسi باعىبەك قۇنداقباەۆ 1917 جانە 1922 جىلعى نۇسقالاردى مۇلدەم سالىستىرۋعا بولمايدى دەگەن پiكiردi ۇسىنادى. ارينە، سولاي. كيiز ۇيگە، قاراپايىم ويىن-ساۋىقشىلارعا ارنالعان پەسانىڭ وزگەرەك بولۋى زاڭدى. بiراق كەيiننەن تۇزەپ، وڭدەگەندە قانداي-قانداي وزگەرiستەر ەنگiزiلدi, ول اراسى باعىبەك قۇنداقباەۆقا دا، بiزگە دە، وزگە جۇرتقا دا بەيمالiم. جانە مۇحتاردىڭ ءوزi 1943 جىلعى نۇسقاسى تۋرالى سان رەت ەسكەرتسە دە، العاشقى ۇلگiنi وزگەرتكەنiن ەش جەردە ەسكەرتپەيدi. سوعان قاراعاندا iشiنارا تەكستiك جوندەۋلەر ەنگiزiلگەنiمەن، وقيعانى قۇرۋ جۇيەسi, كەيiپكەرلەر ارەكەتi, ولاردىڭ سانى ونشا كوپ وزگەرiسكە ۇشىراماعان – دەپ جورامالداۋعا نەگiز بار. سوندىقتان بiز دە 1922 جىلعى كiتاپقا تۇپنۇسقا رەتiندە جۇگiنەمiز. بوگدە قولجازبا ساقتالماعان. مۇحتاردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارداعى تولقىمالى كوڭiل كۇيi, الابۇرتقان جاستىعى، جان دۇنيەسiنiڭ، اقىل ويىنىڭ بۋىرقانعان قۋات-كۇشiنiڭ ىستىق تابى اڭىق بiلiنەدi. ەسiلە شەشiلگەن شەشەندiك تە، ءور داۋىس تا، كەيدە كiلت تۇڭiلۋگە اۋىسىپ سالا بەرەدi. رومانتيزمدi, ءوز تiلiمەن ايتساق “سارناماشىلىقتى” قۇلاق كۇيi ەتiپ العان دا، سىنشىل رەاليستiك باعىتقا يەك تiرەگەن جاس تالانتتىڭ تىرناق الدى تۋىندىسىنىڭ كiرiسپەسiندە جانە نىسان ابىز تولعاۋىندا باتىرلىقپەن، جىراۋلىقپەن، سەرiلiكپەن كۇن كەشكەن وتكەن ءومiردi اڭساۋ سارىنى دا قىلاڭ بەرiپ، قوبىز ءۇنi ارقىلى كۇڭiرەنە ەستiلەدi.

سارعايعان ۋايىمنىڭ مۇحتار شىعارماسىنان ورىن الۋى، ون التىنشى جالعى دۇربەلەڭدi, ودان كەيiنگi پاتشانىڭ جازالاۋ ساياساتىنىڭ، “الاش” پارتياسىنىڭ ىقپالىنداعى جيىرما جاسار جiگiتتiڭ رۋحاني بۋىرقانىسىمەن استاسا سىرتقا شىعۋى زاڭدى كورiنiس ەدi. زاماننىڭ قىسپاعىندا وسكەن اۋەزوۆتiڭ تولقىمالى كۇي كەشۋi, “ەسكiلiكتiڭ سارناماشىلىعىنا” ۇرىنۋى، سونى ەكزوتيكا رەتiندە قابىلداۋى تۇسiنiكتi دە. بiردەن تراگەديالىق تۋىندىعا قول ارتىپ، دۇنيەنi وزگەرتiپ جiبەرگەندەي بۋىرقانۋى ونىڭ تالانت تابيعاتىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنىڭ “سوقتىقپالى-سوقپاقسىز” بولعاندىعىن دالەلدەيدi. شابىت پەن قۋاتى مول وي قايراتىمەن قاناعاتتانعان مۇحتار شالقىپ وتىرىپ، iشكi ەموتسياعا دا ەركiندiك بەرiپ، الىپ-ۇشقان كوڭiل كوكدونەنiنiڭ تiزگiنiن بوساتىپ، كوسiلە شابادى. سەزiمنiڭ ىستىق تابىن جاسىرا الماي. ء“سوز باسىنىڭ” سوڭىندا وي سالماعىن كاراما-قارسى پiكiرمەن جارىستىرا وتىرىپ، ەلدiك تۋرالى ەسiلە دە شەشiلە تولعاندى.

“كەشەگi ارقانىڭ ەسكەن جەلi جەلدەتكەن الا تۋدىڭ استىنا جيىلعان جەر قايىسقان قول قايدا؟ ونىڭ – ورنىندا بۇل كۇندە كۇڭگiرت پiشiندi, قوڭىر مومىن قازاق اقساق-توقساعىن تۇرتپەكتەپ ءجۇر.

كەشەگi سارناعان قوبىز، تامىلجىعان شەرلi سىبىزعى، كۇڭiرەنگەن دومبىرا داۋىستارى قايدا، و دا وشكەن. بۇل كۇنگi دالا جىم-جىرت، مۇندى جۇدەۋ...

كەشەگi سەرi جiگiت، ەركە اقىن ءانiن توقتاتقانداي... داۋسىن وشiرگەن، تىڭداۋشى قۇلاق قاياۋلانعان...

كەشەگi تەنتەك باتىردىڭ ويناعى بولعان جاسىل بەلدەر بۇل كۇندە سارعايعان... ساعىنىشپەن جۇدەگەن. ەندi سول زاماننان قالعان نە... اينىماعان نە نارسە؟ اينىماعان: كەشەگi كۇنگi جاقىنىمەن جاعا جىرتىستىرعان التى باقان، الا اۋىزدىلىق ول. ءالi كۇنگە سول قالپىندا “الاشتىڭ اتى وزعانشا، اۋىلداستىڭ تايى وزسىن” دەگەن، بەرەكەسi, تىنىشتىعى جوق، بiتiمi, تىنىمى جوق قازاق – ءالi كۇنگە سول – قازاق.

ءوز قايراتىن ءوزi جويىپ، قاسىنداعى تۋىسقانىن قاراقتاپ، ءوز قولىن ءوزi بايلاپ بەرگەن قازاق – ءالi كۇنگە سول قازاق. وشپەگەن مiنەزi وسى. ۇمىتىلماعان ادەت، جازىلماعان دەرت وسى.

وقۋشى! زور كەۋدەلi وقىعان بولسان سەن دە وسى مiنەزدەن ارىلعان جوقسىڭ. اتاڭنىڭ ەسكi جولىندا سەن دە ءجۇرسiڭ. ءالi دە وقۋشى قارا قازاق بولساڭ ويلان. ءوزiڭدi ءوزiڭ سىنا، سەن دە اۋرۋمەن اۋىرىپ ءجۇرسiڭ. تۋىسقان باۋىر، تۋعان ەل! ويلانساڭ وسىعان ويلان، سىناساڭ وسىنى سىنا.

الدىمەن، كوزiڭنiڭ قۇيرىعىمەن ءوز iشiڭە ءۇڭiلiپ ءوت!”

(جالعاسى بار)

Abai.kz