6 شىلدە 2016 جىلى استانا قالاسىنىڭ «كونگرەسس-حولل» سارايىندا تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا، استانا كۇنىنە ارنالعان «باعانالى وردام – باستى وردام» اتتى رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىن تاماشالاۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

مەن بۇعان دەيىن سوڭعى كەزدەردەگى اقىندار ايتىسىن تەك قانا تەلەديداردان كورىپ، اقىندارعا قاتتى رەنجيتىنمىن، بۇلاردىڭ ءبارى «ساراي اقىنى» بولىپ كەتكەن بە، - دەپ. اقىندارىمىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىكپەن بىرگە حالىقتان الشاقتاپ بارا جاتقانى جايلى، سىني كوزقاراستاعى ماقالامدى دا دايىنداپ قويعانمىن. باقسام «باققانىم باقا ەكەن» دەگەندەي، جاعداي مۇلدەم وزگەشە ەكەن. مەنىڭ سول جەردەگى بىلەتىندەردەن ءوز قۇلاعىممەن ەستىگەنىم، اقىنداردىڭ وتكىر سىندارى ەفيرگە شىعاردان بۇرىن تسەنزۋرادان وتەتىنى جانە ءوز كوزىممەن كورگەن اقىندارىمىزدىڭ ايتىسى مەنىڭ ويىمدى وزگەرتىپ ول ماقالامدى قوقىسقا لاقتىرۋعا ءماجبۇر ەتتى.

وسى ايتىستان ازۋلى نەبىر بيلەر ايتۋعا تايساقتاعان شىندىقتى شىڭعىس حانعا جەتكىزگەن كەتبۇعا جىراۋدى، ابىلايدى استامشىلىقتان ساقتاندىرىپ، كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ «سەن كەشەگى تولە ءبيدىڭ مالىن باققان قۇلى ەدىڭ» دەپ سىناعان بۇحار جىراۋدى، «حان ەمەسسىڭ قاسقىرسىڭ» دەپ جاڭگىر حاندى «سويىپ سالعان» ماحامبەتتەردى كورگەندەي بولدىم.

ءبىر قۋانارلىعى استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى اقىندار ايتىسىن ەلوردا كۇنىن مەرەكەلەۋ قارساڭىندا داستۇرگە اينالدىرىپ ونىنشى رەت وتكىزگەن ەكەن. وسى ءداستۇردى اتام قازاقتىڭ «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا الىپ قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىس، قالا، اۋدان اكىمدىكتەرى جالعاستىرسا «نۇر ۇستىنە نۇر» بولعان بولار ەدى.

ايتىستى اقىن، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ «اقىندار ايتىسىنىڭ» اتاسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ءجۇرسىن ەرمان جۇرگىزدى.

اقىندار ايتىسىنىڭ قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا تانىمال سۋىرىپ سالما اقىن، عالىم امانجول التاەۆ، قر حالىق اقىنى قونىسباي ءابىلوۆ، بەلگىلى ايتىسكەرلەر داۋلەتكەرەي كاپۇلى، سەرىكزات دۇيسەنعازيندەر بولادى.

ايتىس بارىسىندا، 12 اقىن ناقتىراق ايتسام، ايبەك قاليەۆ، سارا توقتامىسوۆا، مەيىربەك سۇلتانحان، اسپانبەك شۇعاتاەۆ، ەركەبۇلان قاينازار، ديدار قاميەۆ، جانسايا مۋسينا، بولاتبەك ورازباەۆ، سەرىك قۋانعان، داۋلەت ەرلان، رۇستەم قايىرتاي جانە ءومىرجان كوپبوسىندار ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتار دا بىرىنەن-ءبىرى اسىپ ءتۇستى. «ەسى بار، ەستىر قۇلاققا» جەتكەن جەتىستىكتەرمەن قوسا، بۇكىل قاراپايىم قازاقتىڭ بارلىق مۇڭىن، زارىن جەرىن جەتكىزە جىرلادى. تىلگە، دىنگە، سالت-داستۇرگە جاسالىپ جاتقان قياناتتار مەن اتامەكەن - تۋعان جەردىڭ ساۋداعا سالىنۋىنا بايلانىستى حالىقتىڭ ويىن اقىندارىمىز اشىپ ايتتى. اسىرەسە، ايبەك قاليەۆ قازاق قوعامىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى جىرمەن ورنەكتەي كەلىپ، سوڭعى ايلاردىڭ بەدەرىندە حالىقتى قاتتى الاڭداتىپ وتىرعان جەر ماسەلەسىندەگى ۇكىمەتتىڭ ارەكەتىن وتكىر سىنعا الدى. ايتىسكەر اقىنداردىڭ ءتىل تۋرالى، ءدىن تۋرالى، جەر تۋرالى جىرلاعاندارى زالداعى قالىڭ قازاقتىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ، اقىنداردىڭ ءار سوزىنە  دۋىلداتا قول سوعىپ، ايقاي ۇرانعا باسقان دا، قۇلاق تۇنىپ، زال تەڭسەلىپ كەتكەندەي بولدى. ءوزىمدى ورتالىق الاڭداعى شەرۋگە قاتىسىپ وتىرعانداي سەزىندىم. زال دا جوعارى لاۋازىمدى بيلىك يەلەرىنىڭ بولماعاندارىنا قاتتى وكىندىم.

ەندى وسى ايتىستان تۇيگەن وزگە دە تۇجىرىمدارىما توقتالا كەتەيىن: كورەرمەندەر قۇرامىنىڭ دەنى جاسى ۇلكەن قاريالار مەن ورتا جاستاعىلار بولدى. جاستار جاعىنىڭ ونشا كوپ كوزگە تۇسپەگەنىنەن قازىرگى جاستاردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاردان الشاقتاپ بارا جاتقانىن اڭعارعانداي بولدىم.  

وسى ەل مەن  جەردىڭ بىردەن-ءبىر يەسى، ءوز اتامەكەندەرىندە وتىرعان مەملەكەت قۇراۋشى قاراپايىم قازاق پەن ورىس ءتىلدى بيلىك اراسىنىڭ قانشالىقتى الشاق ەكەندىگىن  بۇرىنعىدان دا بەتەر ايقىن سەزىندىم. ەكى مىڭنان استام كورەرمەندەر اراسىندا شەنەۋنىكتەر ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا بولدى. ورىس ءتىلدى شەنەۋنىكتەردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ بۇل ايتىسقا قاتىسپايتىنى ءوز-وزىنەن تۇسىنىكتى.  ايتىستى تىڭداپ شىندىقتان شوشىنعان نۇر وتان مەن قالا اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى ۇزىلىستەن كەيىن ايتىستى جالعاستىرۋعا تىيىم سالىپ، ايتىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. 

اقيقاتىن دا، «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەندەي، بيلىككە سىننان قورقۋدىڭ ەش قاجەتى جوق ەدى. كەرىسىنشە، حالىقپەن بىرگە بولىپ، تۋىنداعان ماسەلەنى حالىقپەن بىرگە تالقىلاپ  شەشكەندەرىڭىز دە ابىرويلارىڭىزدىڭ اسقاقتايتىنى ايقىن. جوعارى دا كورسەتىلگەن، ەجەلگى زاماندارداعى شىڭعىس حاننىڭ دا، ابىلايدىڭ دا، جاڭگىر حاننىڭ دا، سولار سياقتى وزگە حاندار مەن قاعانداردىڭ ەشقايسىسىنىڭ ايتىلعان سىننان ابىرويلارى كەمىگەن جوق. قايتا كەرىسىنشە، ولاردىڭ سىنعا توزىمدىلىگى، ودان قورىتىندى شىعارا بىلەتىندىكتەرى قاي-قايسىسىنىڭ دا ابىرويلارىن اسقاقتاتىپ تۇر. دەمەك، ايتىستى اياعىنا جەتكىزبەي تىيىم سالۋدىڭ ورنىنا، بيلىك باسىندا جۇرگەن جوعارعى لاۋازىمدى بيلىك يەلەرى، حالىقتىڭ مۇڭىن ءوز قۇلاقتارىمەن ەستىپ، حالىق كوتەرىپ وتىرعان وزەكتى ماسەلەلەردى وڭتايلى شەشۋ شارالارىن العاندارى دۇرىس بولار ەدى.

ايتىس بارىسىندا ەلىمىزدەگى ءدىني احۋال جايلى دا  ءبىرشاما سىندار ايتىلۋىنا بايلانىستى، زالدان ءدىن قىزمەتكەرلەرىن ىزدەدىم. اشەيىن دە مەشىت تۇگىلى، كوشە دە باستارىنداعى تاقيالارىن، ۇستەرىندەگى  جەڭىل شاپاندارىن  تاستامايتىن ءدىن تىزگىنىن ۇستاعان مەشىت يمامدارىنان دا، قىسقا بالاق، ساقالدى سالافيلەردەن دە ەشكىمدى كورمەدىم.  بۇدان ءدىن مەن مەشىت بولەك، بيلىك بولەك جانە ولاردان قاراپايىم قازاقت بولەك ەكەنىن اڭعارعانداي بولدىم. ەگەر دە كمدب باسشىلارى قازاق ۇلتىنىڭ قامىن  ويلار بولسا، وسى شاراعا قاتىسىپ، وزدەرىنە كەرەك ماعلۇماتتاردى حالىقتىڭ ءوز اۋزىنان تىكەلەي ەستىگەن بولار ەدى.

قازاقستاننىڭ قازاقتان باسقا 139 ۇلتىن قۇرايتىن «اسسامبلەيانىڭ دا»  قازاقپەن ەشقانداي مادەني بايلانىسىنىڭ جوق ەكەنىنە وسى جەردە كوزىم ايقىن جەتتى. زالدا وزگە ۇلتتىڭ بىردە-ءبىر وكىلى بولمادى دەسە دە بولادى.

جوعارى دا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى، قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى وكىمەتى 25 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ «ەسىكتەگى باسىن، تورگە شىعارا الماعاندىقتارىنىڭ» سالدارىنان قازاقستاندى مەكەندەگەن ۇلتتاردى، مەشىتتەردى جانە ءار ءتۇرلى ءدىني قاۋىم وكىلدەرىن مەملەكەت قۇراۋشى قازاق ۇلتى مادەنيەتىنىڭ  ماڭىنا توپتاستىرا الماعان.

تاريح تاعلىمى: قازاقتىڭ قارا دومبىراسى مەن ايتىس ونەرى بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ ەڭ ەجەلگى   مۇرالارى رەتىندە «يۋنەسكو» ءتىزىمىن دە تۇر. ءسوز تۇسىنگەن ادامعا اقىندار ايتىسى ەشبىر ەلدىڭ قولى جەتپەيتىن، ەش ءبىر ەلدىڭ باعىنا بىتپەگەن، الەم مادەنيەتىنىڭ ەڭ بيىك دەڭگەيىندەگى  ادىلەت  ىزدەۋدىڭ جانە ونى قوعامعا دا، بيلىككە دە جەتكىزە ءبىلۋدىڭ ەڭ جەتىك ۇلگىسى بولىپ تابىلادى. وتكەن تاريحقا ۇڭىلسەك، بۇل شىڭعا قازاقتان اسىپ ەشبىر ەل شىعا الماعان.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz