جالعاسى. الدىڭعى بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

ەكi ءۇيدiڭ اراسىنا زىر جۇگiرiپ جۇرگەن ويىن بالاسى بولسا دا، قىر قازاعىنا ءتان زەرەكتiكپەن مۇحتاردىڭ “ارتيستەر” اراسىندا تۇتiگە اشۋلانىپ تۇرعانىن ءدال بايقاپ، جادىندا ساقتاپ قالىپتى. عايسا سارمۋرزين اقساقال قايتىس بولعاننان كەيiن نيكولاي يۆانوۆيچ انوۆتىڭ ارحيۆiن پاراقتاپ وتىرعانىمىزدا، جوعارىدا ءۇزiندi كەلتiرگەن جازبانىڭ شىندىعىنا كوزiمiز جەتتi. مۇحتاردىڭ سپەكتاكلدەن سوڭ قۋانۋدىڭ ورنىنا رەنجيتiن ءجونi بار ەكەن.

نيكولاي يۆانوۆيچ انوۆتىڭ جازباسىنان: «(اڭگiمەنi مۇحتاردىڭ ءوزi ايتىپ وتىر)” – بiز ەرالى جازىعىنا كەلدiك، سول ارادا العاشقى قيىندىققا تاپ بولدىق. بiزدiڭ سانىمىز از ەدi, ال پەسادا ويناۋعا تيiستi ادامنىڭ سانى ودان كوپ بوپ شىقتى. جەرگiلiكتi جiگiتتەردi شاقىرۋعا تۋرا كەلدi. بiراق ولاردىڭ ءبارi ساۋاتسىز ەدi. ولاردىڭ ەشقايسىسى رولدەگi سوزدەردi جاتتاۋعا شاماسى كەلمەيتiن (بۇل ارادا جiگiتتەردiڭ تەكستi دۇرىس جاتتاماعانىن نيكولاي يۆانوۆيچ ولاردىڭ ساۋاتسىزدىعىنان دەپ ءتۇسiنiپ، قاعازعا سولاي تۇسiرسە كەرەك. سەبەبi: سپەكتاكلگە قاتىسقانداردىڭ دەنi اباي نەمەرەلەرi, جاعىپار، زiكايىل، جiبiرەيiل، اقكەنجە، ءابiشتiڭ قىزى رايحاننىڭ كۇيەۋi باستەمي ءبارi دە ول كەزدە بەس كلاستىق ورىس مەكتەبiن بiتiرگەن بولاتىن. احمەت اۋەزوۆ گيمنازيادا وقيتىن. ونىڭ سەبەبi باسقا ەدi – ت.ج.). بiراق بۇل بەر جاعى ەكەن. ەشبiر قىز ساحنادا ويناۋعا كەلiسiم بەرمەدi. سپەكتاكل شىقپايتىن بولدى. بiزدi بۇل قيىندىقتان مەنiڭ اعام (؟) جاسى قۇرداس احمەت اۋەزوۆ قۇتقاردى. ونىڭ بەت-الپەتi سونداي اجارلى، اشىق ەدi, ەڭ باستىسى ول قالادا وقىعاندىقتان دا قىسىلىپ-قىمتىرىلا بەرمەيتiن. وسى ءوڭiرگە اتى ايگiلi ءجۇيرiكتiڭ قۇيرىعىن كەسiپ، وعان بۇرىم قىپ ءورiپ بەردiم. ەكi كيiز ءۇيدi قاپتالداستىرا تiگiپ، ورتاسىن كەرەگەمەن ءبولدiك. ساحنادان اۋماي قالدى، ورتاسىن شىمىلدىقپەن ءبولدiك. ەندi سۋفلەردi قايدا ورنالاستىرامىز دەپ باسىمىز قاتتى. بiرەۋ تۇرىپ سۋفلەردi ساندىقتىڭ iشiنە جاسارايىق تا، تۇنشىقپاس ءۇشiن اۋزىن جارتىلاي اشىپ قويساق – دەستi.

مەن بۇكiل پەسانى جاتقا بiلەتiنمiن، سوندىقتان دا ولاردىڭ بارلىعى بiر اۋىزدان سۋفلەرگە مەنi لايىق دەپ سانادى. ساندىق ونشا ۇلكەن ەمەس ەدi. بiراق وندا مەن دە 19 جاستاعى تالدىرماش، سىپتىعىرداي جiگiت ەدiم عوي، “سۇفلەر ساندىعىنىڭ” iشiنە قۋانا-قۋانا جاتا قالدىم. شىندىعىن ايتقاندا، مەنiڭ سول ساندىققا تىعىلۋىمنىڭ ەشقانداي دا قاجەتi جوق بوپ شىقتى. مەن قانشا ايقايلاپ ەسكەرتۋمەن بولسام دا، ارتيستەر مەنiڭ ءسوزiمدi ەستiگەن جوق، تiپتi ەستiگiلەرi كەلمەگەن دە بولۋ كەرەك. رول ءسوزiن جاتتاپ ۇلگەرمەپ ەدi. الايدا، سپەكتاكل ءساتتi ءوتتi. ارتيستەر اڭىزدى دا، پەسانىڭ مازمۇنىن دا جاقسى بiلەتiن. ولار اۆتوردىڭ ويىن دۇرىس ءتۇسiندi. بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ قانىنا سiڭگەن سۋىرىپ سالما اقىندىق ونەرiنiڭ ارقاسىندا سپەكتاكلدi اياعىنا دەيiن ويناپ شىقتى.

مەن ءۇشiن كيiز ۇيدە قويىلعان وسى تۇڭعىش سپەكتاكلدiڭ ۇلكەن ماڭىزى بولدى. مەن ويىن كەزiندە ايتىلعان تالاپكەر ارتيستەردiڭ اۋزىنان شىققان توسىن رەپليكالارمەن پەسانى بۇرىنعىدان دا جانداندىرا تۇسۋگە بولاتىنىن iشتەي ءسوزiندiم”.

“بiر جاماندىقتىڭ بiر جاقسىلىعى بولادى” – دەگەن كوشپەلi ەلدiڭ دانالىق ءسوزi بار. سول وسى ارادا ءدال كەلiپ تۇر. ويناۋشىلار مەن تىڭداۋشىلاردىڭ ءار قايسىسى ءوز اتا-باباسىنىڭ ارۋاعىن قورعاپ، پەسادا جوق سوزدەردi جانىنان قوسىپ ايتۋىنىڭ ناتيجەسiندە جاس دراماتۋرگكە وي سالدى. تەكستەگi ءسوزدi بۇرمالاۋى (نيكولاي يۆانوۆيچ ايتقانداي) ويناۋشىلاردىڭ “ساۋاتسىزدىعىنان” ەمەس، كەرiسiنشە ءالi دە سانالارىندا ساقتالىپ قالعان “ارۋاققا سيىنۋدان”، اتا-بابا نامىسىن قورعاۋدان تۋعان “يمپروۆيزاتسيا” ەدi.

ءدال وسىنداي قاربالاسى مەن قىزىعى مول ساتتەردi ءوزiنiڭ العاشقى شىعارماشىلىق جولىندا م.شولوحوۆ تا باسىنان كەشiرگەن. جازۋشى اناتولي كالينين ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسىنىڭ جاستىق شاعى جونiندەگi وچەركiندە:

“جوعارى دونداعى ستانتسيالار مەن حۋتورلاردان جاپ-جاس شولوحوۆتىڭ پەسالارى بويىنشا قويىلعان سپەكتالدەردi قىزىقتاعان كورەرمەندەردi كەزدەستiرۋگە بولادى. ەگەردە “تىنىق دون” نەمەسە “كوتەرiلگەن تىڭ” تۋرالى ولارمەن سۇقپاتتاسا قالساڭ، قازiر بۇل كiتاپتار جۇرتتىڭ ءبارiنە بەلگiلi عوي ءارينە، ولار شولوحوۆ تۋرالى تەك وزدەرiنەن باسقا ەشكiمگە بەلگiسiز جايلاردى ايتادى. ول كەزدە شولوحوۆ – ميشوتكا بولاتىن. پەسا جازىپ قانا قويعان جوق، بەينە بiر اكتەرلىققا دايىندالىپ جۇرگەندەي-اق ءوزi مانەرلەپ وقيتىن. دراما ءۇيiرمەسiنە كەلگەندە ءتۇنi بويى وتىرىپ پەسا جازعان داپتەردi بەلدiگiنەن سۋىرىپ الىپ جولداستارىمەن بiرگە رولدەردi جاتتايتىن، سودان كەيiن داپتەردi بەلدiگiنە قايىرا قىستىرىپ ءۇيiنە قايتاتىن”،– دەپ جازدى.

شولوحوۆ حاقىنداعى بۇل جولداردى وقىعاندا مۇحتار اۋەزوۆتiڭ دە ادەبيەتكە دەگەن جاستىق قۇشتارلىعى ەلەستەيدi. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى – كەزدەيسوق ۇقساستىق. بiراق، سول ۇلى ادامداردىڭ ومiرiندەگi ۇقساستىقتىڭ ءوزi ەرەكشە بiر جىلى ۇشىراپ، ءارi زاڭدى قۇبىلىس سياقتى اسەر ەتەتiنi بار.

ءيا، “ەڭلiك-كەبەكتiڭ”، دە جازىلۋىن، ونىڭ تۇڭعىش رەت قويىلۋىن كورگەن ادامدار بولعان. سول كۋالارمەن قوسا مۇحتار ءومiرiنiڭ تالاي جۇمباقتارى دا عايىپقا اينالدى. قۋانىشقا وراي وسى پەسانىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە سەبەپشi بولعان اقىش تۇراعۇلقىزىمەن جۇزدەسiپ قالۋدىڭ ءساتi ءتۇستi. ون شاقتى جىل بويى سىر تارتىپ، وي سۋىرتپاقتاپ، بiراز دەرەك الدىق. ول كiسiنiڭ ءاربiر ءسوزiنiڭ استارىنان تالاي-تالاي قىمبات وقيعالاردىڭ جاڭعىرىعى ەستiلەدi. سوندىقتان دا تىم ۇزاقتىعىنا قاراماستان، ول مالiمەتتەردi تولىق كەلتiردiك. بۇل – تەك “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” العاشقى قويىلىمىنىڭ جايىن عانا قامتىمايدى. سونىمەن بiرگە، اباي مەن مۇحتاردىڭ اراسىنداعى رۋحاني وزەكتەستiكتiڭ تامىرىنان دا ماعلۇمات بەرەدi.

اقىش تۇراعۇل قىزى – اققۇبا، اشاڭ ءجۇزدi, ۇقىپتى كيiنەتiن ادام. تورگi بولمەسiندە ويۋلى ساندىق، ونىڭ ۇسiنە جۇك قويىلعان. ات جاقتى، دوڭەستەنiپ كەلگەن قىر مۇرىن، ايالى بايسالدى جانار... اتاسى ابايعا بەت – پiشiنi ۇقساپ –اق تۇر. كiشكەنە دوڭگەلەك ۇستەلدiڭ ۇستiندە اراپ ارپiمەن تەرiلگەن كiتاپ پەن كوزiلدiرiك جاتادى. سىرماققا وتىرىپ اڭگiمەسiن باستاماس بۇرىن ءوزi قورگەن، ەستiگەن وقيعالاردىڭ iشiنەن قايسىسىن ايتارىن iشتەي تولعاپ، بiر ءسات داعدارىس كۇي كەشەدi. ۇزاق ويلانىپ بارىپ، اڭگiمەسiن ءۇزiپ-ءۇزiپ ايتادى.

– شىراعىم، وسىناۋ ءومiردەن كورگەنiم مەن تۇيگەنiمدi تiزiپ، تاعدىر تاراۋىندا ەكشەلiپ، عۇمىر وزەگiنە اينالعان نارسەنiڭ بارلىعىن ايتۋ، كوڭiلگە اسەر ەتiپ، جۇرەكتi سان قۇبىلتادى عوي. اڭگiمەنiڭ ارقاۋىن قالاي قۇرساق ەكەن. بiلەتiنiم دە، كورگەنiم دە بiر شاما. ارينە، ونىڭ بارلىعى اكەم مەن (ول كiسi ابايدى سولاي اتايتىنىن اڭگiمە بارىسىندا بايقادىم) مۇحتار جاعىنا قاتىستى عوي. تۇراعۇل اعامىز ونەرگە قۇشتار، ساۋىققوي، iسكەر، ءسوزدi مانەرلەپ، ماقالداپ، شەشەن سويلەيتiن. كوپ وقيتىن. جاستاردى اكەمنiڭ (ابايدىڭ) ءداستۇرiندە تاربيەلەپ، سونى دامىتۋعا زەر سالاتىن. ءوزi دە بiرنەشە، انىعىن ايتسام، ءتورت شىعارمانى ورىس تiلiنەن قازاقشاعا ءتارجiمالادى. بiرازى دەر كەزiندە ءباسپاسوز بەتiندە جارىق تا كوردi. سونىڭ ىقپالىنىڭ ارقاسىندا بiزدiڭ ۇيگە وقىعان جاستار ءۇيiر ءوستi. ءبارi دە تۇراش اعانى ساعالايتىن. اباي اۋىلى اۋەز اقساقالمەن بiرگە قوڭىپ، قاتار جايلاۋعا شىعاتىن. قاتتى ارالاستىق. اۋەز اتا ايگەرiم اناممەن ۇزاق كۇندەر اڭگiمەلەسiپ، ەل-جۇرت جايىن اقىلداسىپ وتىراتىن. تالاي جيىندا:

– ايگەرiمنiڭ اباي ءۇشiن ءجونi بولەك. ەل قادiرiن، جۇرت تاتۋلىعىن، اعايىن اراسىن پايىمدايتىن بايسالدى جان عوي، – دەپ ايتىپ وتىراتىن. ومارحان دا اسا كوپشiل كiسi بولاتىن. ءۇيiمiز قاتار قونعاندىقتان جيi كورiپ، امانداسىپ ءوتۋشi ەك. راسىندا دا، قىزىق، مiنەزi كەڭ، اڭعال جان. بiر وقيعا ۇنەمi كوز الدىمدا تۇرادى. مال سۋارعاندا (ول كەزدە قۇدىقتان شەلەكتەپ سۋ تارتاتىنبىز) ۇنەمi قۇدىق باسىندا جۇرەدi. اق كويلەگi بار. تاڭەرتەڭنەن ساسكەگە دەيiن سۋاتقا كەلگەن مالدىڭ بارلىعىنا قاۋعامەن سۋ تارتىپ بەرەدi. ءوزiنiڭ مالىن دا، وزگەنiڭ مالىن دا ناۋعا ايداپ اكەلەدi. بولمەيدi دە، ەرiنبەيدi دە. سول ساسكە بولىپ، كۇن ىسىعان شاقتا اق كويلەگiن تەر باسىپ، سۋ-سۋ بوپ وتاۋىنا ورالادى. سوڭدا نۇرجامال شەشەي كەي ساتتەردە:

– ومارحان-اۋ، مۇنىڭ نە. ءۇستi باسىڭدى سۋ-سۋ ەتiپ. كويلەگiڭدi كiرلەتتiڭ-اۋ – دەگەندە:

– ە، جانۋارلاردىڭ دا ساۋابى بار. وبال ەمەس پە، – دەپ قوياتىن.

ءالi ەسiمدە، 1917 جىلدىڭ جاز ايى. كوك باس كوتەرiپ، گۇل شەشەك اتقان مەزگiل. مەن دە سول جىلى ون جەتiگە تولىپ، ورازبايدىڭ مەدەۋiنە كەلiن بولىپ ۇزاتىلعالى جاتقام. توي جاساۋ قامىنا دا كiرiسiپ، ءبارi ەڭسەرiلدi. جاز جايلاۋداعى، بيەنiڭ بايلاۋداعى كەزi. وزگە اعايىن تۋىسقاننىڭ ءبارi شىڭعىس اسىپ، جايلاۋعا كوشتi. بiز ءتورت اۋىل، قونىستا قالدىق. ايگەرiم اپا مەن تۇراعۇل اعانىڭ جانە اۋەز اقساقالدىڭ ەكi اۋىلى. وندا ەرالى جازىعىنىڭ شالعىنى كەسە وتكەن قۇلىندى جاعىپ، اتتى ادامنىڭ ەتەگiنە ورالاتىن ەدi عوي. تەڭiزدەي تەربەلiپ، جايقالىپ تۇراتىن. ويقۇدىقتامىز. توي كۇنi ەرەكشە جاڭالىق بولدى. ايگەرiم شەشەمنiڭ سەگiز قانات وتاۋىنىڭ iشi جاستارعا تولدى. مەن تاڭ قالدىم. ويتكەنi, ايگەرiم شەشەممەن بiرگە اكەمنiڭ (ابايدىڭ) كەنجە ايەلi ەركەجان باۋىرىنا باسقان، ايگەرiمنiڭ تۋعان قىزى كەنجەنiڭ ءۇيiن قوساقتاپ تiگiپ جاتىر. كەنجەنiڭ كۇيەۋi قايتىس بولىپ، جىل تولعاننان كەيiن وسىندا كوشiرiپ العانبىز. ول مۇساتاي اۋىلىنىڭ جiگiتi بولاتىن. سەگiز قانات سىرلى ءۇي. باسقۇرى، ءتۇندiگiنiڭ جيەكتەرi ويۋلانعان. ورنەكتi شيمەن كەرەگەنi ۇستاعان. سويتسەم، قالادان كەلگەن مۇحتار باستاتقان جاستار “ەڭلiك-كەبەك” ويىنىن كورسەتپەك ەكەن. ول كەزدە پەسا دەگەندi سولاي اتايتىنبىز. كەيiن عوي، تەاتر، سپەكتاكلدi تاماشالاپ جۇرگەنiمiز. مەن قاتتى قۋاندىم. ونى نەسiنە جاسىرايىن. الدىندا زiكايىل اعا، مۇحتار سياقتى جاستار ءار كۇن سايىن جينالىپ، سكريپكا، ماندولين، قوبىز تارتىپ، ءسان-ساۋىق قۇرىپ جۇرەتiن. سويتسەم، ابايدىڭ كەنجە قىزىنىڭ ۇزاتىلۋىنا كۇتپەگەن ۇلكەن سىي ءازiرلەپ، ءارi اكەمنiڭ ءداستءۇرiن جالعاستىرىپ، ەلدi تاڭداندىرماق بولىپتى. بار اۋىرتپاشىلىقتى مۇحتار ءوزiنە الىپتى. پەسا جازۋ دا، قويۋ دا، ساحنا ءتارتiبiن رەتتەۋ دە سونىڭ مويىنىنا ءتۇسiپتi. ويتكەنi, تەاتر جايىن اركiم بiلە بەرمەيتiن كوز عوي. ۇزاق تولعانىپ ءجۇرiپ جازىپ بiتiرiپتi.

كۇندiز ايگەرiم شەشەمنiڭ ءۇيiندە “ەڭلiك-كەبەك” قويىلدى. ءتورت اۋىلدىڭ ادامدارى تۇگەل تاماشالادى. ەگەر ۇمىتپاسام، كiسi باسى 50 تيىننان بيلەت الدى عوي دەيمiن. ونى سەمەيدە وقيتىن كەدەي قازاق جاستارىنا جيناپ تابىس ەتەۋگە ۇيعارىلىپتى (بەلگiلi ادەبيەت زەرتتەۋشiسi رىمعالي نۇرعاليەۆتiڭ دەرەگi بويىنشا بۇل قارجى سول كەزدە قۇلجا، قالاسىنداعى اشىققان ادامدارعا كومەك رەتiندە جiبەرiلگەن – ت. ج.). ساحنادا قوبىز دا وينالدى. وتە قىزىقتى ءوتiپ، تاراستى. سوندا باستى بەينەلەردi مىنا ادامدار وينادى. زiكايىل اباي بالاسى – نىسان ابىز، قۇتايبا ماعاۋيا بالاسى – كوبەي بولىس, جاعىپار ماعاۋيا بالاسى – ەڭلiكتiڭ شەشەسi, اقكەنجە اقماعامبەتوۆ – كەبەك، احمەت اۋەزوۆ – ەڭلiك، ىسمايىلحان قۇلجانوۆ – كەڭگiرباي، جەبiرەيiل – جاپال، باستەمي مۇساباەۆ (ابايدىڭ ۇلى ءابدiراحماننىڭ قىزى رايحاننىڭ كۇيەۋi) – ەڭلiكتiڭ اكەسi بولىپ وينادى. ال نايمان جاعىن بەينەلەپ شىعارعاندار ەسiمدە تولىق قالماپتى.

بۇل بiر اباي اۋىلىنىڭ ەڭسەسiن كوتەرگەن، قىزىق پەن دۋمانعا تولى كۇن بولدى. اۋەز اقساقال مەنiڭ ۇزاتىلعالى تۇرعانىمدا اق باتاسىن بەرiپ، iزگi تiلەگiن ايتتى. ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارا جاتقانىمدى قاراشى. ويىن – ەڭ تۇركپiردەگi ۇيگە قويىلدى. قىزىقتاۋشىلارمەن ەكi ورتاعا شىمىلدىق ۇستالدى. ءار ءۇزiلiس سايىن قوڭىراۋ قاعىلىپ، حابارلاما ايتىلىپ وتىردى. بۇل مiندەتتi بiزدiڭ اۋىلعا سiڭگەن عابيتحان دەگەن ادام اتقاردى. پەردەنi اشاردا، جاباردا قوڭىراۋدى شىلدىرلاتىپ، تىنىشتىققا شاقىرادى. سونىڭ ءوزi ەرەكشە اسەر قالدىرىپ، كوپشiلiكتi كۇلكiگە باتىردى. كەيiن وسى “ەڭلiك-كەبەك” ويىنى ءجونiندە گازەتتەرگە جازىلىپ، ماقالا باسىلدى. وندا وسى وقيعالار قىسقاشا باياندالعان.

شىراعىم، “ەڭلiك-كەبەكتi” العاش ساحناعا شىعارعان وسى ازاماتتاردىڭ ۇشەۋءىنiڭ عانا سۋرەتi مەن اتى ءجونi مۇحتاردىڭ مۋزەيءىندە تۇر. ال قالعاندارى ەسكەرiلمەي قالعان. ماتەريال مەن سۋرەتتiڭ جوقتىعىنان ەمەس قوي دەيمiن. ونىڭ بارلىعىن تابۋعا بولادى. بار دا.

اۋىلىمىزدىڭ ەڭسەسi باسىلىپ، بۇيىعى تارتىپ، كوڭiل قۇلازىپ جۇرگەن كەزiمiزدە “ەڭلiك-كەبەك” ويىن-ساۋىعى اباي اۋىلىنىڭ ەڭسەسiن كوتەرiپ، جەلپiندiرiپ تاستادى. سونىن بارلىعىن جۇرەگiمەن سەزiپ، كوپ قايرات شىعارعان اسىل مۇحتار ەدi عوي. جەكەنiڭ ەمەس، ەل قامىن سول جاس كەزiندە ويلاپ، قابىرعاسى قايىساتىن. بەرتiن كەلگەندە “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” ءۇشiنشi نۇسقاسى تەاتردا قويىلعاندا ماعان بارلىق ارتيستەردiڭ كوزiنشە:

– اقىش، وسىنى سەنiڭ تويىڭا ارناپ جازىپ ەدiم عوي. ەندiگiسi قانداي، بۇرىنعىسى قانداي؟ سالىستىرا قاراشى ءوزiڭ، – دەگەنi ءالi ەسiمدە.

شىراعىم، ەسە بەرسە ءسوز شۋداسى سالا-سالا. تەك “ەڭلiك-كەبەكتiڭ” دۇنيەگە كەلۋiنiڭ قىسقاشا تاريحى، جاي-كۇيi وسى، بالام. بارلىعى دا ءومiر بەتتەرiنەن الىنعان. ارتىق ايتىپ اسىرعام جوق. ءبارi, ءوز بiلگەنiم، تۇيگەنiم”.

(جالعاسى بار)

Abai.kz