بۇگىن ۇلىبريتانيا ەۋروپالىق وداقتان شىقتى. جالپى حالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ ناتيجەسىندە 16,7 ميلليون ادام بريتانيانىڭ ەو-دان شىعۋىن جاقتاپ داۋىس بەرگەن. رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بريتاندىقتاردىڭ 52 پايىزى ەۋرووداقتان شىعۋدى جاقتاسا، قالعان 48 پايىز حالىق كەرىسىنشە، ەۋرو ينتەگراتسيانى قولداعان.

بريتاندىق «BBC»-ءدىڭ حابارلاۋىنشا،  ۇلىبريتانيا پرەمەر-ءمينيسترى داۆيد كامەرون 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ەلدە رەفەرەندۋم وتكىزىپ، ەو-عا قايتا مۇشە بولاتىنىن ايتقان.

ال ەۋروينتەگراتسياعا قارسى تاراپ وكىلدەرى ەو-عا مۇشە وزگە 27 ەلمەن جاڭا كەلىسىمدەر جاساۋ ارقىلى، ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە بولادى دەگەن دالەلدەر كەلتىرۋدە. نورۆەگيالىق تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ەو-دان مۇشەلىكتەن شىعىپ، ەۋروپالىق ەكونوميكالىق وداققا ءوتۋ – بريتانيا ءۇشىن ورتاق ەۋرونارىققا جول اشادى-مىس. ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداقتان شىعۋىنا قاتىستى تالاس-تارتىس، تاراپتار اراسىندا كەلىسسوزدەر  ۇزاق ۋاقىت بويى جۇرگىزىلگەن. ايتا كەتەيىك، ۇلىبريتانيا اتالعان وداققا 43 جىل ۇزدىكسىز مۇشە بولىپ كەلەدى.

جاقىندا سانكت-پەتەربور قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق ەكونوميكالىق فورۋمدا يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى ماتتەو رەنتسي:  «مەن بۇل جەردە سىلاپ-سيپاپ، وسىندا وتىرعان جۇرتتىڭ ەستىگىسى كەلىپ وتىرعان ءسوزىن سويلەۋ ءۇشىن ەمەس، ناقتى ماسەلەنى كوتەرگەندى ءجون دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر ۇلىبريتانيا ەو-دان شىعاتىن بولسا، ول قايتادا كىرە المايدى. بۇل جەردە، شىعىپ الىپ، قايتا كىرۋ دەگەن اڭگىمە بولمايدى. ەگەر بريتانيا شىعاتىن بولسا، بۇل بۇكىل  ەۋروپالىق وداققا قيىن تيەدى. بىراق، ەڭ اۋىر سوققى اعىلشىنداردىڭ وزدەرىنە تيەتىنى ءسوزسىز. ەڭ اۋەلى، اعىلشىن ەكونوميكاسى ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىرايدى»،-دەگەن بولاتىن.

ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداقتان شىعۋى كارى وداقتىڭ ىشكى ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىراتىنى تۇسىنىكتى. جۇمىسى ناقتى جۇيەگە قويىلعان، تولىسىپ،  قالىپتاسقان وداقتىڭ ءوزى ىشىنەن ءىرىپ جاتقاندا  كەشە عانا قۇرىلعان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ بولاشاعىنان نە كۇتۋگە بولادى؟ وسى ماسەلەگە قاتىستى قازاقستاندىق ساياساتتانۋشىلار نە دەيدى؟

سەرىكبولسىن ءابدىلدين، ساياساتكەر: ەو كسرو-نىڭ انالوگى رەتىندە قۇرىلعان ەدى

– جالپى ەۋرووداق العاش قۇرىلعان ۋاقىتتا ونى وسى كۇنگى 28 مەملەكەت بىردەن قۇرا سالعان جوق. اۋەلى 4 مەملەكەت باستاپ، كەيىن كەڭەس وكىمەتى قۇلاعاندا بالتىق ەلدەرى قوسىلىپ، استە-استە ۇلعايعان. سول جىلدارى مەن سترارسبۋرگ دەگەن قالادا بولدىم، ەۋرووداقتىڭ پارلامەنتىندە ءبىز پىكىر تالاستىردىق. سول كەزدە كۇيرەگەن كەڭەس وداعىنىڭ جۇيەسىن قايتالاپ جاساپ شىعارماقشى بولدى. ەو دەگەنىڭىز سول كسرو-نىڭ انالوگى رەتىندە قۇرىلعان وداق ەدى. كسرو-نىڭ ىستەگەن جۇمىسىن كوزدەپ وتىرعانىن سول كەزدە ينيتسياتورلاردىڭ وزدەرى ايتتى.  وداق دەگەننىڭ قۇرىلۋى دا، تارالۋى دا تاريحتا بار. ەۋروپالىق وداقتىڭ نەگىزگى جۇمىسىنىڭ الا-قۇلا ەكەندىگى سوناۋ باسىنان-اق بەلگىلى بولعان. ايتكەنمەن مەملەكەتتەر بىرىككەندە، ولاردىڭ ىشىندە ازۋلىلارى دا بولدى. بىرىمەن-ءبىرى تارتىسىپ وتىراتىن ەلدەر دە بولادى عوي. مىسالى، گەرمانيا، انگليا، فرانتسيا سياقتى ەلدەر ءبىر-بىرىمەن كۇندەس مەملەكەتتەر. سول سەبەپتەن دە ىشكى ارازدىقتاردىڭ اقىرى وداقتاستاردىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوقتىرۋى مۇمكىن. ەكىنشىدەن، كاپيتاليستىك دۇنيەدە ەڭ ۇلكەن ماسەلە – باسەكەلەستىك. وسى باسەكەلەستىكتى بۇلار دۇرىس جاساي العان جوق. ال مىناۋ ەۋرازيالىق وداق – «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» دەگەننىڭ كەرى. ويتكەنى دۇنيەجۇزىندە بىرىگۋ  ماسەلەسىنىڭ بارلىعى تۇبىندە شاتاققا اكەلەدى. مىنا وداقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ءوزى رەسەي مەن ۋكراينا اراسىندا جانجال تۋعىزدى.   مەملەكەتتەر ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسە المايدى. 17 ميلليون حالىق 130 ميلليون حالىقپەن باسەكەلەسە الا ما؟ كۇلكىلى. ال قۇرىلعاننان بەرى سوقىر تيىن پايداسى تيگەن جوق. ونى پرەزيدەنتتەردىڭ وزدەرى دە مويىنداپ وتىر. ال، بۇل وداقتى ەكونومكانى كوتەرۋ ءۇشىن جاسادىق دەيدى. ەكونوميكانى كوتەرۋ ءۇشىن كەدەندىك وداق تا جەتكىلىكتى ەدى. اۋەلدە ەكونوميكالىق دەپ قۇرىلعان وداعىمىز، قازىر ساياسي وداققا اينالىپ بارا جاتقاندىعى دا شىندىق. جالپى بۇل اكتسيوما. ەكونوميكانىڭ ۇستىندە ساياسات تۇرادى. ساياساتتىڭ اقىرى جانجالعا اكەلىپ سوقتىرادى. سوندىقتان بۇل وداقتىڭ قۇرىلۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن قاتەلىك. ەندى قاراپ وتىرساڭىز ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق دەڭگەيىمىزگە بايلانىستى رەسەي بىزدەن ون ەسەگە ارتىق پايدا كورىپ وتىر. جوعارىدا ايتقانىمداي، بۇل قازاقستان مەن بەلورۋسيانى رەسەيدىڭ وداعىنا كۇشتەپ قوسۋ پروتسەدۋراسى. ەندى بۇدان شىعۋدىڭ ءوزى قيىن.

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى: ەاەو-نى ەو-مەن سالىستىرۋعا بولمايدى

– ۇلىبريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداقتان شىعۋى – ولار بىرقاتار ماسەلەلەرمەن كەلىسپەدى. ەو ەلدىڭ ەگەمەندىگىن جانشىپ جاتىر دەپ ەسەپتەدى حالىق. ساياسي كونيۋنكتۋرا سوعان ساي كەلدى. بريتانيا ەو ءۇشىن ۇلكەن ءرول وينايدى. بىراق، ولاردىڭ ۆاليۋتاسى بولەك، تولىق ينتەگراتسياعا كىرمەگەن. ءتىپتى، بريتانيانىڭ ينتەگراتسياسى اقش-پەن دە بىردەي. سوندىقتان، ەو قۇرىمايتىن انىق. ولار ناتو-نىڭ مۇشەسى. بىرقاتار ماسەلەلەر شەشىلىپ قالۋى مۇمكىن. ەندى شوتلانديا ەو-عا مۇشە بولعىسى كەلەدى. دەمەك، شوتلانديا ۇلىبريتانيا قۇرامىنان شىعۋى مۇمكىن. بۇل ۇلىبريتانياعا قوسىمشا پروبلەمالار تۋدىرۋى ىقتيمال. ال ءبىزدىڭ ەاەو-عا قارسى حالىقتىڭ ىشىندە نارازىلىق تۋىپ كەلە جاتىر. ول كەزدەيسوق ماسەلە ەمەس. ول رەسەيدىڭ ەگويستىك پوزيتسياسىنىڭ كەسىرى.  ەاەو-نىڭ ىشىندەگى قاراما-قايشىلىقتار مەن تاراپتاردىڭ تالاپتارىنىڭ ورىندالماۋىن دا كورىپ ءجۇرمىز. ولار ءبىزدىڭ تاۋارلاردى قايتارىپ تاستاپ جاتىر ت.ب. سونان كەيىن ولار ەكونميكالىق وداقتى ساياسي وداققا اينالدىرۋدى كوزدەيدى.  وزدەرىنىڭ اۆانتيۋرالارىن جاساعىسى كەلەدى. سوندىقتان بۇل وداق نەگىزىنەنەن پايداسىز وداق، ونى  ەو مەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى.

دوس كوشىم، ساياساتكەر: ەو تابيعي وداق. ەاەو جاساندى وداق

– اۋەلى ۇلىبريتانيانىڭ وداقتان شىعۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ بۇعان وسىدان ەكى جىل بۇرىن باستالعان گرەتسياداعى، پورتۋگالياداعى  ەكونوميكالىق داعدارىس سەبەپ بولۋى مۇمكىن جانە  افريكا مەن تاياۋ شىعىستان بوسقىنداردىڭ كەلۋى. بۇل ماسەلەلەرگە ۇلىبريتانيا ەرەكشە الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن. سوندىقتان دا حالىق ء«وزىمىزدىڭ جەكە شىعۋىمىز دۇرىس» دەپ شەشسە كەرەك. ويتكەنى ۇلىبريتانيا ەكونوميكالىق جاعىنان ءوزىن-ءوزى تولىق قامتاماسىز ەتە الادى. ال ەندى ونى ەۋرازيالىق وداقپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. سەبەبى ەو-دا ساياسي نەگىزى بولدى دەسەك تە، ولار ەكونوميكالىق ساياسي مادەنيەتتى ءبىرىنشى پلانعا شىعاردى. جانە ولاردىڭ اراسىنداعى ينتەگراتسيا تابيعي بولدى. ءبىز قۇرىپ وتىرعان ەاەو بۇل جاساندى وداق قوي. كەڭەس وكىمەتىن قايتا  ءتىرىلتۋ ماقساتىندا قولعا العان رەسەيدىڭ جوباسى عانا. ەاەو-عا مۇشە ەلدەردىڭ تالاپتارى مۇلدە ەسكەرىلمەدى. سوندىقتان دا حالىقتىڭ ىشكى قارسىلىعى كۇن سايىن ۇدەپ بارادى. ءتىپتى، ءبىزدىڭ وداق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۋاقىتتان بەرى ءبىر دە ءبىر پايداسى تيگەن جوق بىزگە. كەرەك دەسەڭىز، سول وداقتى جاساعانداردىڭ وزدەرى مۇنى مويىنداپ وتىر. قازىر ەشقانداي پايدا اكەلمەيتىنىن رەسەي دە، قازاقستان دا اشىق مويىنداۋدا. ەگەر ۇلىبريتانيا كەيىننەن قايتادان ەۋرووداققا قوسىلىپ جاتسا، وعان تاڭ قالۋعا بولمايدى. بۇل دەموكراتيالىق جولمەن شەشىلگەن دۇنيە. بۇل تابيعي ورگانيزم عوي، مۇنداي پروتسەسستەر ءجۇرىپ وتىرادى. سەبەبى،  اقش-تىڭ ءوزى كەزىندە 10 شتاتپەن  باستادى. بىرەۋلەرى شىعىپ، بىرەۋلەرى كىرىپ جاتتى. كەرەك دەسەڭىز، تەحاس سوعىستى دا. سوندىقتان، تابيعي وداق مۇنداي دۇنيەلەردى وتكەرەدى. بۇل جەردە تەك ءبىر نارسەگە قول سوعۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.  ەۋروپالىق وداققا قوسىلۋدى دا، ودان شىعۋدى دا ۇلىبريتانيا حالقىنىڭ ءوزى شەشتى. دەموكراتيالىق جولمەن، رەفەرەندۋم وتكىزدى، حالىق تاڭداۋىن جاسادى. بيلىك بۇل تاڭداۋمەن كەلىستى. حالىقتىڭ قالاۋمەن ەسەپتەسىپ، تاڭداۋىمەن كەلىسكەن بريتان بيلىگىنىڭ ارەكەتى ءبىز سەكىلدى پسەۆدودەموكراتيالىق جولمەن جۇرەتىن ەلگە ۇلگى بولۋى كەرەك.

ەرلان سايروۆ، ساياساتتانۋشى: بيلىك حالىقتىڭ تالابىن ورىندادى

– ەۋروپادا مەملەكەت دامۋىنىڭ باعىتىن جاساۋداعى حالىقتىڭ ءرولى وتە جوعارى. حالىق مەملەكەت دامۋىنىڭ ماگيسترالىن وزدەرى رەتتەپ وتىرادى. مەنىڭشە، ۇلىبريتانيادا بولعان رەفەرەندۋم، بيلىكتىڭ قوعام الدىنداعى ەسەپ بەرۋىنىڭ ايقىن مىسالى بولا الادى. بۇل جەردەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە انگليانىڭ ەۋرووداقتان شىعۋى ەمەس، بيلىكتىڭ حالىقتىڭ تالابىن ورىنداۋى دەپ بىلەمىن. ال، ەندى ەكونوميكالىق تۇرعىدان قاراساق، ءبىراز اۋىتقۋ بولۋى، فۋنت ستەرلينگتىڭ تومەندەۋى، بيرجالاردىڭ قۇلدىراۋى ىقتيمال. دەگەنمەن دە ۇزاق مەرزىمدى نارىق بارلىعىن ورنىنا كەلتىرەدى. ەشقانداي ەكونوميكالىق كاتاكليزم بولمايدى. ويتكەنى ۇلىبريتانيا ەۋرووداقپەن باسقا دا اسسوتسياتسيالىق قارىم قاتىناس فورماسىن تاباتىندىعى ءسوزسىز.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz