ابايدىڭ ءبىر جۇمباعى بار ەدى:

اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر،

باياعىدان سوعىسىپ كەلە جاتىر.

كەزەك-كەزەك جىعىسىپ، جاتىپ-تۇرىپ،

كىم جىعارى بەلگىسىز تۇبىندە اقىر.

 

جۇمباقتىڭ شەشىمىن دە اقىننىڭ ءوزى بەرگەن.

 

مۇنى تاپسام ويلانىپ، اقىن دەڭىز.

تابا الماسام، اقىلدى بولار نەمىز؟

قىس پەنەن جاز، كۇن مەن ءتۇن، تاق پەنەن جۇپ،

جاقسىلىق پەن جاماندىق – بولدى سەگىز.

 

اباي تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ الماسۋى («كەزەك-كەزەك جىعىسىپ») نەگىزىندە ءومىردىڭ ءبىر قالىپتا تۇرمايتىنىن (ديالەكتيكالىق دامۋىنىڭ سىرىن) ايتا وتىرىپ، ونى ادامنىڭ ءىس-ارەكەتى ارقىلى كورىنەتىن قايشىلىقتارعا (جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تالاسىنا) اپارىپ تىرەيدى. بۇل – ءومىردىڭ زاڭدى دامۋ جولى جايلى پايىمداۋ ەكەنىن تۇسىنەسىڭ.

ادام قولىمەن جاسالاتىن جاقسىلىق پەن جاماندىق (ادالدىق پەن قاراۋلىق، ماحاببات پەن زۇلىمدىق، دانىشپاندىق پەن ونى كورەالماۋشىلىق، قىزعانىشتان تۋاتىن قارا نيەتتى وي – ءبارى وسى ۇعىمدارعا كىرەدى) – ادەبيەتتىڭ ماڭگىلىك تاقىرىبى. الەم ادەبيەتى تاريحىندا دانىشپاندار مەن جاعىمدى كەيىپكەرلەردىڭ قانشاما بەينەلەرى جاسالسا، سوعان قارسى تۇرعان زالىمدار توبى تاعى بار. ولاردى ۇلى پۋشكين موتسارت پەن سالەري ارقىلى ناقتىلى ادەبي بەينەگە اينالدىردى.

موتسارتتار مەن سالەريلەر – ءبىر تۋىپ قانا وتەتىن وتكىنشى بەينەلەر ەمەس. ادامزات باستان كەشكەن ءومىردىڭ ءار كەزەڭىنىڭ وزىندىك موتسارتى مەن سالەريلەرى بولعان. جاۋىزدىق ۇنەمى بىردەن اشىلا بەرمەيدى، ونىڭ جارق ەتەر ءبىر تۇسى، اشىق قيمىلدايتىن كەزەڭدەرى بولادى. سونداي جاعدايدى سالەريلەر تەز بايقاپ، اسىعىس، ويىنداعىسىن ىسكە اسىرادى. وتكەن عاسىرداعى توڭكەرىستەر مەن «1937 جىل»، «1951 جىل» سياقتى ناۋقاندى جىلدار زۇلىمدىقتى ساحناعا وسىلاي شىعاردى، ولار باتىل قيمىلدارىمەن ءوزىنىڭ قارا پەيىلىن تانىتىپ قالۋعا تىرىستى. سول كەزدەردىڭ بارىندە دە جاڭا سالەريلەر تۋدى. ولار دانىشپاندار مەن ۇلى تالانتتاردى قۇرباندىققا شالىپ جىبەردى. جانە سالەريلەر سىرتتان كەلگەن جاۋ ەمەس، ۇلىلاردىڭ قاسىندا جۇرگەن، ونىڭ سىرى مەن قۇنىن جاقسى بىلەتىن دوستا­رى اراسىنان شىقتى. موتسارتتى پۋشكين دانىشپاندىعىنا قوسا قاراپايىم، اڭعال، تالانت ەتىپ سۋرەتتەپ، قاسىنداعى سالەريدى تا­لانتتى، بىراق قىزعانشاق، ءىشى تار، قاراپەيىل ەتىپ بەينەلەۋىنىڭ دە وزىندىك ماعىناسى بار. كەزەڭى كەلگەن كەزدە سالەريدىڭ ءوزى سىيلاي­تىن، بىراق قىزعانىشپەن، كورەالماۋشىلىقپەن قارايتىن موتسارتىن ولىمگە قيا سالاتىنى دا سوندىقتان. «دانىشپاندىق پەن تالانت ءبىر جەرگە سىيمايدى» – پۋشكيننىڭ جاسايتىن قورىتىندىسى – وسى.

ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ موتسارتتارى ادەبيەتتە كورىنگەنمەن، سالەريلەرى ءالى حالىققا تانىس ەمەس. سوتسياليستىك رەاليزم جاڭا زاماننىڭ جارقىن جاقتارىن سۋرەتتەۋدى ماقسات ەتىپ ۇستاندى دا، حالقىمىز باستان كەشكەن اۋىرتپاشىلىق پەن قايعىلى تۇستاردى جازۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. تەك تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى عانا قازاق اۋىلىن كەڭەس جولىنا ءتۇسىرۋ تۇسىنداعى اشتىق پەن زورلىق، حالىقتى توزدىرىپ جىبەرگەن قايعىلى وقيعالار، «حالىق جاۋى» مەن «ۇلتشىلدىقتى» اشكەرەلەۋ ناۋقاندارى تۋرالى شەت پۇشپاقتاپ جازىلا باستادى. موتسارتتارىمىزعا جوقتاۋ، سالەريلەردى ايىپتاۋ جىرلارى ءالى تۋعان جوق.

وسى سالاداعى جاڭا ىزدەنىستەردىڭ ءبىرىن مەن سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ «موتسارت پەن سالەري (وسى زامانعى نۇسقا)» اتتى شىعارماسىنان («ەگەمەن قازاقستان». 16 شىلدە. 2014) كورگەندەيمىن. تالانتتى اقىن وي باتىلدىعىنا قوسا، بەينەلى سۋرەتتەرمەن زامان مەن ادام ءومىرى تۋرالى تانىمىن پاش ەتكەن. بۇرىننان وزىمە تانىس تاقىرىپتىڭ سىرىنا، قايعىلى وقيعالار لەگى مەن ارقيلى تاعدىرلار باستان كەشكەن ءومىر شىندىعىنا قايتا ءبىر كوز جىبەرىپ، ويلانىپ قالدىم. جاقسى جىر وقىعاندا، قاشان دا وسىلاي. توقتايسىڭ. ويلاناسىڭ. وعان پاراساتتى پوەزيا بيىگىنەن قارايسىڭ. سەرىك اقىننىڭ بولمىس- ءبىتىمى بولەك ولەڭ ۇلگىسىنە سۇيەنگەن، ويى دا باتىل، اشىق، بوياۋى دا ايشىقتى جىرىنا ءسۇيسىندىم. ونىڭ جاقسىلىق پەن جاماندىقتى تەڭ ۇستاپ، جارقىن سۋرەت پەن قارا بوياۋدى ءوز شىندىعىنا ساي تالداپ، اشا بىلگەنىنە قۋاندىم.

شىعارما تاقىرىبى – بارشاعا ءمالىم ساكەن سەيفۋلليننىڭ تاعدىرى مەن سالەريلەردىڭ قولىمەن وعان جاسالعان قاستاندىق تا­ريحى. «1937 جىل» اتالعان قارا داۋىل قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ سيمۆولى بولعان جاۋىنگەر اقىندى – بايتەرەكتى قۇلاتىپ، ونىڭ ارتىن دا تازارتۋعا دەيىن ارسىزدىقپەن بارعانى بەلگىلى. اقىندىق الىمدىلىعى بۇرىننان دا وقىرمانىن باۋراپ جۇرگەن سەرىك اقىن بۇل جولى سول زاماننىڭ قايشىلىقتى شىندىعى جاي­لى ۇلكەن تولعانىسقا بارىپتى. ەڭ الدىمەن، ماعان ونىڭ زاماننىڭ جارقىن سۋرەتىن كۇن كوزىن جاپقانداي بۇركەمەلەپ، قاراڭعىلىق قۇشاعىنا كىرگىزگەن سالەريلەردىڭ جاڭا بەينەسىن اشۋعا ۇمتىلىسى ۇنادى.

«اۆتوردان» اتتى شىعارمانىڭ كىرىسپەسىندە اقىن تاقىرىبىمەن تانىستىرىپ، ساكەن جانە ونىمەن بىرگە زامان قۇرباندىعىنا شالىنعان ادامداردى ەسكە الادى. ولاردىڭ تۇبىنە جەتكەن سالە­ريلەر جايلى ءسوزدىڭ ءالى دە جابىق جاتقانىنا نازار اۋدارادى. ول «قاسىرەتتى حيكايا» اتتى تولعانىسپەن جالعاسادى. ءوز زامانىنىڭ باستى قاھارمانى بولا ءجۇرىپ، جاۋىزدىقتى ىسكە اسىرعان، قانشاما ۇلىلاردى قۇرباندىققا شالعان سالەريلەردىڭ ول جاڭا بەينەسىن تانيدى. ولەڭدى ساكەننىڭ جارى گۇلباھراممەن (گۇل-اپا) سىرلاسۋعا قۇرا وتىرىپ، سول زاماننىڭ ءبىرتالاي شىندىعىن ەسكە تۇسىرەدى. جاڭا زاماننىڭ سالەريلەرىن ول موتسارتتارمەن بىرگە جۇرگەن، ۇلىلارمەن بىرگە ءبىرتالاي لاۋازىم يەلەنگەن ادامدار اراسىنان ىزدەيدى. سولاردىڭ موتسارتتى ءولتىرىپ، ونىڭ ارتىن قالاي تويلاعانىن سۋرەتتەيدى.

ولەڭدى وقۋ ۇستىندە مەنىڭ ەسىمە كەزىندە كەدەي-باتىراقتاردىڭ ىشىنەن ولەڭ جازىپ شىعىپ، ساكەننىڭ قولداۋىنا يە بولعان (ساكەن كەدەيدىڭ ىشىنەن اقىن شىقتى دەپ قۋانعان، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ون جىلدىعىن تويلاتقان، ءوزى ماقالا جازعان), كەيىن ساكەن ۇستالعاندا، ونىڭ بالا-شاعاسىن شىعارىپ تاستاپ، باسا-كوكتەپ ۇيىنە كىرگەن، كىشكەنتاي اياننىڭ ءوزى قاتارلاس بالانى كورىپ، ويناعىسى كەلىپ تايانعاندا، ونى يتەرىپ جىبەرىپ، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسىمەن ويناما» دەپ، بالاسىن الىپ كەتكەن ءبىر ادام ءتۇستى. ول ەلۋىنشى جىلدا­رى دا بەلسەندىلىك كورسەتكەن. «حالىق جاۋلارى» اقتالىپ جاتقاندا، الماتىدان ءۇن-ءتۇن جوق كوشىپ، ەلىنە كەتىپ، سوندا ولگەن ەدى. ەلگە قارار بەتى بولماعان سوڭ سولاي ەتكەن بولار.

لاۋرەاتتار، لاۋازىمدار كىم ەدى؟

قاراتاس بوپ قاتىپ قالعان جۇرەگى.

و، نە دەگەن جيىركەنىشتى سۇرەڭى.

كوكتەي سولىپ جاتقان كەزدە گۇل ەلى،

كوكبازاردا شاراپ ءىشىپ جۇرەدى.

 

...ءولتىرىپ كەپ بالالارىن جامبىلدىڭ،

جانازاسىن قارالى ۇيدە تويلادى.

 

...وتانىنىڭ قانىن ءىشىپ العان سوڭ.

شاراپ ءىشىپ جاتىر مىنا پەندەلەر.

مۇندا ناقتى بەينەلەنگەن ادام جوق، بىراق ولاردىڭ ءىسى، ونىڭ ناتيجەسى تۋدىرعان زامان شىندىعى بار. اقىن جالپى شىندىقتان جالقى، ياعني ناقتى بەينە سومدايدى. ول – ىستەلىپ جاتقان زۇلىمدىقتىڭ يەسى. نەگىزگى تۇراعى – كوك بازار. ويلارىن ىسكە اسىرعاننان كەيىن سوندا بارىپ تويلايدى. ۇسقىندارى دا ۇنامسىز. ءومىردىڭ تولقىنى ايداپ جاعاعا شىعىپ قالعان سالىندىداي جيىركەنىشتى. سولاردىڭ قولىمەن جۇزەگە اسقان ءىستىڭ ناتيجەسى دە كوڭىل قوبالجىتادى. جاڭا كوكتەپ كەلە جاتقان گۇل-ەلى قايتا سولىپ جاتقانىن كورەسىڭ. اقىننىڭ «وتانىنىڭ قانىن ىشكەن» دەيتىن دە سەبەبى – وسى.

جالپى، كوپكە تانىس زۇلىمدىقتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە الىنعان جاڭا زاماننىڭ سالەريىن سەرىك كۇللى الەمنىڭ جەندەتتەرىمەن سالىستىرا قارايدى.

ارانى – اشىق،

قان ىشسە دە تويمايدى!

قۋ قۇلقىنى ءبارىن قۇرتپاي قويمايدى.

كۇللى الەمنىڭ جەندەتتەرى وسىنداي –

كوكبازاردىڭ داڭعويىنشا ويلايدى.

وسى نەگىزدە اقىن قازاقستاندا كەڭەس وكىمەتى جۇرگىزگەن تاپ تارتىسى تاريحىنا جاڭا تۇسىنىكپەن قارايدى. بۇل – تاپ تارتىسى عانا ەمەس، بەلگىلى دارەجەدە حالىققا قارسى جاسالعان گەنوتسيد.

جوق، گۇل-انا!

ايتا ءتۇسشى، جان-انا!

تاريح دەگەن تاپ تارتىسى عانا ما؟

عاسىرلارعا بەريالار جان تارتىپ،

قاسىمدارى قالىپ قويعان دالادا!

 

...جاس كەزىندە ولەڭ جازعان نالالى،

ءستاليننىڭ ىزىنەن قان تامادى.

تاققا ءمىنىپ، كيدى-داعى جىردان ءتاج،

اقىنداردى

اباقتىعا

قامادى!

وسى ساياسات «كەۋدەسىنەن ۇشقان كەپتەر كوك كەزگەن» اقىنداردىڭ باستى-باستىلارىن ىرىكتەپ، قولدان ولتىرۋگە جەتكىزدى. «اقىن ەركەلەتۋدى سۇيەدى» دەگەن ماركس ءسوزى ىسكە اسپاي قالدى. «التى ارىس»، «بەس بايتەرەكتەر» ومىردەن وزدى. «قۇراندى ولەڭمەن جازعان» اقىندىق تا، «اۋليەنىڭ اۋليەسى» ءياسساۋيدىڭ «حيكمەتى» دە دالادا جىرتىلىپ، جەلگە ۇشىرىلدى.

وسىلاردىڭ ءبارى اقىن تولعاۋىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ، ادام تاعدىرىن ويىنشىق ەتكەن ءداۋىردىڭ «قايراتكەرلەرىن» كوز الدىڭا اكەلەدى. «قۇلاگەرى» قۇلاپ، ماستەگىنە ءماز بولعان پەندەلەر» مەن «دا­نالارىن دارىنسىزعا تالاتاتىن قوعام» جايلى ويلانتادى. ء«تورت تاراپتان توبەلەسكە شاقىرىپ، توبەدەن قاراپ تۇرعان ماقۇلىق» ەلەسى جان تۇرشىكتىرەردەي.

زۇلىمدىقتىڭ تاعى ءبىر سۋرەتى «گۇلباھرام مەن ايان» دەگەن ولەڭدە ايقىن كورىنەدى. ساكەن ۇستالعاننان كەيىن «الجيرگە» (وتانىن ساتقاندار ايەلدەرىنىڭ اقمولا لاگەرى) جەر اۋدارىلىپ بارا جاتقان گۇلباھرامنىڭ بالاسى ايان ءولىپ، كوكشەتاۋدا پوەزدان ءتۇسىرىلىپ كەتۋ وقيعاسى تۋرالى بۇل ولەڭ ومىردە بولعان جايدان الىنعان. پوەزد ۇستىندە ولگەن بالانى بىلدىرمەي وراپ، قولىنا ۇستاپ وتىرعانىن ۆاگون قىزمەتكەرلەرى بايقاپ قالىپ، باسشىلارىنا ايتىپ، ء«ولى بالامەن جۇرۋگە بولمايدى» دەپ پوەزدان ءتۇسىرىپ كەتەدى. گۇلباھرام ساكەندى بىلەتىن ءبىر قازاقتاردى تاۋىپ، بالاسىن جەرلەپ، اقمولاعا جونەلتىلەدى. ولەڭ ءولى بالانى قۇشاقتاپ كوشەدە كەلە جاتقان ايەل سۋرەتىنە قۇرىلعان. ول ءتىرى جان ەمەس، ءولى ارۋاق سياقتى. كوشە بويلاپ اياڭداپ كەتپەيدى، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ، توقتاپ، الەمگە ءوزىن تانىتىپ كەلە جاتقانداي ەلەستەيدى. كەيدە ول «جانارى – تۇمان، كور سوقىر جانعا» ۇقسايدى. «مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ، ءبىر ات­تاپ... ەكى... ءۇش اتتاپ» قۇلايتىنداي كورىنسە، ەندى بىردە كاگانوۆيچتىڭ تۇسىنە كىرەدى، ءوزىن تانىتۋ ءۇشىن ءستاليننىڭ تۋعان جەرى گوريگە كىرىپ بارا جاتقانداي اسەر قالدىرادى. اقىن وسى ەكى تارماق ولەڭ جولى بەينەلەپ تۇرعان سۋرەتتى قايتالاۋ ارقىلى ايەلدىڭ قايعىلى كۇيىن انىق جەتكىزەدى.

ءوڭى ەمەس ونىڭ، كوز الدى كۇڭگىرت، ءتۇسى اپپاق،

قۇلار ما ەكەن ءبىر اتتاپ، ەكى... ءۇش اتتاپ.

ەلۋ جىل ءجۇردى وسى ايەل كەشىپ كوشەنى،

مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ.

 

زامانى قۇرىپ ۇساق پەندەمەن ۇساقتاپ،

قارادى تۇرىپ ءبىر اتتاپ بىزگە، ...ءۇش اتتاپ،

بارادى كىرىپ «تاريح» دەيتۇعىن كۇمبەزگە،

مارقۇم ۇلىنىڭ ءولى دەنەسىن قۇشاقتاپ.

ولەڭ وسىلاي تۇيىندەلەدى. وندا ازاماتتارىن الاستاپ، انا­لارىن زارلاتقان، بالالارىن ولتىرگەن قوعام تراگەدياسى ادەمى اشىلعان. گۇلباھرام مەن ايان سۋرەتى سول ءبىر كەزدەگى بۇكىل قازاق قوعامى قايعىسىن باتىلدىقپەن وتكىر بەينەلەيدى.

ادەبيەتتە ۇلى ادامداردى ءوزىنىڭ تانىمى تۇرعىسىنان سۋ­رەتتەۋ ءۇشىن مەنشىكتەپ سويلەۋ ورىن العان. «مەنىڭ پۋشكينىم»، «مەنىڭ ابايىم»، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» دەگەن ۇعىمدار وسىلاي تۋعان. ساكەندى دە ارقيلى تانۋ بار. سونىڭ ءبىرى بولىپ سەرىك تە «مەنىڭ ساكەنىم» دەيدى. وسى جانە «تار جول، تايعاق كەشۋ»، ء«تۇس»، ت.ب. ولەڭدەردە ساكەن ءومىرىنىڭ كەزەڭدى تۇستارىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، كۇرەس جولىنداعى سول ءبىر وتكەلدەردە حالقى ءسۇيىپ تانىعان ساكەننىڭ وبرازىن تولىقتىرادى. ولەڭدى وقي باستاساڭ، ساكەن بەينەسىن تانۋعا بۇرىنعى ايتىلعانداردى قايتالامايتىن كوپتەگەن جاڭا ءسوز ورام­دارىن، تەڭەۋلەر مەن مەتافورالاردى، ۇعىم-تۇسىنىكتەردى بايقايمىز. «ساربازدارعا ىلەسىپ، جاڭا جولعا اتتانۋ، كۇرەستىڭ تالاي تەپەرىشىمەن تىرەسە ءبىلۋ»، «زىلزالامەن تۇسىڭدە دە كۇرەسەتىن ەدىڭ» دەگەن ويلار جا­ۋىنگەر اقىننىڭ تاباندى قايراتكەرلىگىن اشا تۇسەرى داۋسىز. ار-ۇيات ءۇشىن، الاش ءۇشىن كۇرەسىپ، ازاپ شەگۋدى ول ارمان تۇتادى. ونى سەرىك ساكەنگە كىنا ەتىپ تاقپايدى. «قانداي عانا كىناڭ بار ەدى، جولداس، ءا؟ قۇدايىڭ دا قۇل-قۇتاندى قولداسا. ەل-جۇرتىڭ دا ەڭسەلى بوپ تۇرعان سوڭ، تاكاپپارلاۋ جۇرەتىنىڭ بولماسا». ونىڭ لەنين مەن ابايدى ءپىر تۇتۋى – سۇيگەن ۇلتى تاعدىرىن جاڭا جولمەن بايلانىستىرا العانىنىڭ بەلگىسى. «دالا ۇلى ەدىڭ، كوڭىلىڭ دە دالاداي، تاپ جاۋىنا بولعانىڭمەن تاكاپپار، قايران اقىن بالاداي ەڭ، بالاداي». «تۇلا بويىڭ – ساف سۇلۋلىق، ەركەلىك، زۇلىمدىقتان جۇرەگىڭە دەرت ەنىپ: سۇمدى كورسەڭ – كۇكىرت تيگەن شي قۇساپ، لاپ ەتە قاپ... كەتۋشى ەدىڭ ورتەنىپ»، «كوركىڭە ەگەر كوزى تۇسسە جان ادام – ءيىسى ەركەكتى كورگەندەي بوپ جاڭادان، ادامزاتتىڭ سۇلۋى سەن ەكەنسىڭ – اندا-ساندا تۋاتۇعىن انادان»، «ايەلدەرگە سەندەي سەرى جولىقسىن، جولىقسىن دا لاززاتقا مولىقسىن. الەمدەگى ەركەك بىتكەن – ءبىر توبە، ساكەن اعا، سەن – ءبىر توبە بولىپسىڭ» – بۇلار ساكەندى تانۋداعى جاڭا ءسوز.

سەرىك وسى ازاماتتىق بيىكتىكتى ساكەننىڭ قايراتكەرلىك، اقىندىق بەينەسىمەن تولىقتىرا سۋرەتتەيدى. ونىڭ جاڭا ادەبيەتتىڭ باسىندا بولۋى جاعدايلارىن تۇسىنەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن لەنيندى ءپىر تۇتۋ، «قۇدايىڭ دا قۇل-قۇتاندى قولداسا» دەگەن تارماقتارداعى وي­لاردى «سوۆەتستان كىرىپ كەتكەن جىرىڭا، قىران ەدىڭ قانات قاققان شىڭىنا»،«سۇڭقار قۇساپ قارايتىنىڭ قياعا، قارعالاردىڭ ءتيدى مە ەكەن جىنىنا؟». «اقپاتشانى تاقىتىنان ۇشىرىپ، قۇلدىق كۇيرەپ، كۇڭدىك كۇيرەپ، ءىشى ۇلىپ»، «ورگە قاراي كوش تۇزەدى ءور ەلىڭ» – دەگەن جولدار ناقتىلاي تۇسەدى. دۇنيەنى، جاڭارعان الەمدى قيالىمەن شار­لاپ، تەرەڭ يىرىمدەرىن الدىڭا جايىپ سالعان ساكەن اقىننىڭ ءسوزىن قادىر تۇتادى.

سوڭعى تارماقتاردا ساكەننىڭ سول كەزدەگى بيىك تۇلعاسىن كورە الماي، وعان قىزعانىشپەن قاراۋشىلاردى تۇسپالداۋ بايقالادى. بۇل ويدى «بەردى مە ەكەن بەكەجانداي جاۋ تاۋىپ، قايدا بارساڭ – سوندا بارعان قىز جىبەك»، «تاپ جاۋىنا قاباعىڭدى سۋىتىپ، قاعىپ ءوتتىڭ كىسى كورمەي مۇنى تۇك، ۇلەستىردىڭ اققۋلارعا جىر-شاشۋ، قارقىلداعان قارعا بارىپ ۇمىتىپ»، «سەن جاھاننىڭ جاسىنى ەدىڭ جات ءۇشىن، ءبىر بولسا دا شىعىسىڭ مەن باتىسىڭ، عالامنىڭ بار قارعالارى جينا­لىپ، اڭداپ ءجۇرىپ تاپتى ما ەكەن قاپىسىن!» – دەگەن جولدار وسىنى مەڭزەيدى.

ءسويتىپ، سەرىك جىرى كوپ جىلداردان سوڭ ساكەن جايلى ورنىققان پىكىرلەردى بۇزىپ-جارىپ كىرۋگە ۇمتىلعان كوزقاراستارعا جاڭا باعا ۇسىنادى. «ساكەن اعا، ساردار اعا، قىرانىم!» – دەپ جوقتاۋ جىرىن جازادى. «تۇسىنبەيمىن – حالىقتىڭ ءوز بالاسى، قالاي عانا جاۋ بو­لادى حالىققا؟!»، – دەيدى. اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن ساكەننىڭ اسقاق رۋحىن كورەدى. ونىڭ بەينەسىنەن حالىقتىڭ ولمەس رۋحىن تانيدى. ساكەننىڭ سوڭعى ءومىرىن كورگەن ءتۇس دەپ تانيدى. ء«تۇس» ولەڭىندە جا­ۋىنگەر اقىننىڭ اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنداعى ءومىرىن ساكەن سوڭىنان قالماعان كولەڭكەنىڭ بەينەسىندە ۇعادى. «سوڭىڭنان سول شىراق ۇستاپ قالماي قويعان جانداردىڭ ءابجىلاننان اۋمايتىنىن اڭعاردىڭ»، – دەيدى. بەيىمبەتپەن، ىلياسپەن بىرگە جۇرگەن كۇندەرىن تۇمانداتىپ، ميليتسيا كيىمىن كيگەن اننەنكوۆ قايتىپ ورا­لادى. موتسارتتاردى ولتىرگەن سالەريلەر، قىرانداردى قۇلاتقان قارعالار، كۇن ساۋلەسىن جاپقان كولەڭكەلەر، پوەزيا مەن انتيپوەزيا – سەرىك ولەڭدەرىندە جارقىن شىندىقپەن قاتار ءجۇرىپ، ونىمەن استىرتىن كۇرەسكەن قاراڭعىلىقتىڭ بەينەسىندە ەلەستەيدى. اقىننىڭ وتكىر ءسوزى، ۋىتتى قالامى سولاردى اشكەرەلەۋگە، ونى وبرازدىق دارەجەگە كوتەرىپ، الەمگە جار سالۋعا ارنالادى. بۇل يدەيا بۇكىل توپ­تاما جىرلاردىڭ بارىنە ورتاق. اسىرەسە، «قىراندار مەن قارعالار» ولەڭىندە ايقىنىراق كورىنەدى.

ءبىر جاعى – ماي، ءبىر جاعى – ۋ ۇرتىنىڭ،

پەندەلەردىڭ بىلەدى الەم قۇلقىنىن.

جىلان ولار – ادامزاتتى ارباعان،

تۇبىنە دە جەتكەن سولار ۇلتىنىڭ.

 

ىزگىلىكتى ءىشىپ-جەگەن كوزدەرى

اباي ايتقان: «شوشقا تۋار سوزدەرى».

ءناسىل دە جوق،

ۇلت،

حالىق تا جوق وندا،

وزدەرى بار،

تەك وزدەرى،

وزدەرى!

جاۋىزدىققا ءتان ىشتارلىق، قاراۋلىق، ۇلتسىزدىق، پارىقسىزدىق، ۇندەمەي جورعالاپ، ادامزاتتى ارباعان جىلان، اباي ايتقان «شوشقا تۋار ءسوز» – ءبارى دە وسى جولدارعا سىيعان. ولاردىڭ ەگويزمى «وزدەرى بار، تەك وزدەرى، وزدەرى» دەگەن تارماقتا مولىنان اشىلىپ تۇر. ولار قۇدايعا دا، ماركسكە دە سەنبەيدى، «جاھان جى­لاپ جاتسا دا، تاسباقاشا جان باعىپ، ءماز-مەيرام بوپ ءومىر سۇرەدى». وندا وشاق، وتان دەگەن بولمايدى. «مۇقتاردى دا مۇقاتقان»، ء«ساتىن تاۋىپ ساكەندى دە قۇرتقان»، «قاسىمدى دا قابىلداماي جىبەرگەن»، «مۇقاعاليدى ماسكۇنەم دەپ تانىعان» – سولار.

جازۋشىلار اراسىندا ءجۇر ولار،

ايتماتوۆ «بورانىندا» ءجۇر ولار.

توقسان جولدىڭ تورابىندا ءجۇر ولار!

وزدەرى – امان،

وزگەلەر – جوق –

كۋالار.

 

...دۇنيەنىڭ بەتىندەگى قارا داق،

سول سۇمداردىڭ سالىپ كەتكەن تاڭباسى.

وسى قاراۋ بەينەگە سەرىك ساكەنىن قارسى قويادى. ونىمەن قايتا ورالىپ، تۇلعاسىنىڭ بيىكتەگەن تۇسىندا تابىسادى.

قۇسا جۇتىپ، سۋىپ بوزعىلت ءتۇس-ءوڭى،

ولگەن جوقسىڭ زاتىڭ – سۇڭقار قۇس ەدى.

بار بولعانى شارشاپ، ۇيىقتاپ، ءتۇس كوردىڭ،

بىراق نەتكەن قورقىنىشتى ءتۇس ەدى.

 

ارايلانىپ اتتى، مىنە، نۇر تاڭىڭ،

تۇعىرىڭا قونشى، قىران-سۇڭقارىم!

ويان، اعا، ويان، كانە ۇيقىڭنان،

ەندى مۇنداي ءتۇس كورمەسىن ۇرپاعىڭ.

مۇنداعى ءجيى كەزدەسىپ وتىراتىن قايتالاۋلار اقىننىڭ وب­رازدى اشۋ جولىنداعى ايلا-امالىنىڭ ءبىرى ەكەنىن، ولاردىڭ كوپ ماعىناعا يە بولىپ، ويدى تۇيۋگە، وقىرمان ساناسىنا اسەر ەتۋگە جۇمسالاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

قارعالار عانا ەمەس، سولاردىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ ناتيجەسىندەي كورىنگەن لاگەرلەر ءومىرى دە اقىن جانىن قينايدى، جابىرلەيدى. لاگەر تۇرعان جەر، ورتا تۇگەلدەي سول قياناتشىلاردىڭ ىرقىنا كوشىپ، جاس ۇرپاق ول جەردە جاۋىز بولىپ تاربيەلەنەدى. ء«ستاليننىڭ بالالارى»، «كارلاگ» ولەڭدەرى كوزىڭىزدى وسى شىندىققا جەتكىزەدى. العاشقى ولەڭنىڭ تۋىنا بەلگىلى ءبىر شىندىق وي سالعانعا ۇقسايدى. اقمولاداعى لاگەر جانىندا بۇرىن بالالار باقشاسى تۇرىپتى. وندا تۇتقىن ايەلدەردىڭ اكەسىز تاپقان بالالارى تاربيەلەنىپتى. باقشانىڭ ماڭدايشاسىندا «باقىتتى بالالىق شاعىمىز ءۇشىن ستالينگە راح­مەت!» دەگەن ۇران ءىلۋلى تۇرىپتى. ولەڭ وسى دەرەك اسەرىمەن جازىلعان.

اقىن وسىلاردى ء«ستاليننىڭ بالالارى» دەپ اتايدى. سۇر كيتەلدى تاستاپ، ەۆروپاشا كيىنىپ، حالقىنا قامشى ۇيىرگەن جاس ۇرپاقتى وسى بالالار ىشىنەن كورەدى. ەسىل-دەرتى باق، دارەجە، كويلەكتەرى اق، جۇرەكتەرى قاپ-قارا ولار ءبىر كەزدە «ساكەننىڭ تۇبىنە جەتكەن، بەيىمبەتتى قاماعان، بەرگگولتستى ىشتەن تەۋىپ ساباعاندار» قاتارىنان تابىلادى. ولەڭ «اقىندارىن اباقتىعا ۇستاپ، الباستىسىن بەتىمەنەن جىبەرگەن» قوعام وسىلاي نەكەسىز بالا تۋعىزعانىن ايىپتايدى. «كار­لاگ» ولەڭى دە وسى ويدان ءوربيدى. قاراعاندى لاگەرىنىڭ ورنى ءبىر كەزدە قاراكەسەك، قۋاندىق، قارجاستىڭ تابىن-تابىن جىلقىسى جايلاعان جەر ەكەن. ولەڭ وسى جەردە ءومىر وزگەرىپ كەتكەنىن ايانىشپەن سۋرەت­تەگەن. قۇراۋلاعان داۋىستى ەستىمەيتىن قۇلىن، كاۋىردىڭ ساسىق اراعى قىمىزدان ءتاتتى كورىنگەن ۇرپاق وسى جەردە وسەدى. وسى ەلدە تۋعان ۇل دا قۇلعا اينالادى. ولاردىڭ «كوزىن اشىپ كورگەنى – جانسىز بەن تۇرمە، جاندارال» بولادى. ستاليندىك قۋعىن مەن رەجيم قازاقتىڭ جەرلەرىن بولشەكتەپ، لاگەر ورناتىپ، وندا جاۋىزدىقتى جۇرگىزىپ، جاستاردى جاڭاشا تاربيەلەپ جاتقانىن اقىن قينالا بەينەلەيدى. «كىم تۋار ەندى بەلىمنەن، ادام جوق اۋزى دۋالى. التىن ايدارلى ۇلدار تۋماسا ەلىڭنەن، قۇلدار تۋادى» دەيدى.

سەرىك اقىن قازاق تاعدىرىنا اياۋسىزدىق پەن زۇلىمدىق كورسەتكەن جات پيعىلداردىڭ ءبارىنىڭ ىزىنە تۇسەتىندەي. ءبىر مەزگىل ونىڭ كوزى جازۋشىلار وداعىنا «الماتى، كوممۋنيستىك پروسپەكت، 105» تۇسەدى. وسىندا ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياستاردى ادەبيەتتىڭ يتتەرى تالاعانىن ەسكە الادى. سول ۇيگە «جانىن ءبىر ويلار مازالاپ، ەڭسەسى ءتۇسىپ كەپ، ەركەلەپ شىعادى». «قازاقتىڭ قىزعىش قۇستارىن» كورىپ، «الاشتىڭ اسقاق رۋحىمەن سويلەسىپ» قايتادى. «عارىشقا ۇشقالى تۇرعان اقىندىق وي» ونىڭ ساناسىن ەسەيتىپ، بويى مەن ويىن ءوسىرىپ، ساباسىنا ءتۇسىرىپ قايتارادى.

الاشتىڭ ازاتتىعى، تۇركى رۋحىنىڭ بيىكتىگى – سەرىك اقىن ارمانىنىڭ ولشەمى. ونىڭ ولەڭدەرىنىڭ ءبارى وسىلاردىڭ بەرىكتىگى ءۇشىن كۇرەستى بەينەلەيدى. ساكەنىن دە وسى بيىكتەن كورۋگە تىرىسادى، سالەريلەردىڭ جاۋىزدىعىن دا وسى رۋحتى السىرەتۋگە باعىتتالعان ءىس-ارەكەتىنەن تانيدى. «ماعجانعا حات» ولەڭى وسى تۇرعىداعى اعا اقىنمەن تىلدەسۋى، سىرلاسۋى سياقتى. ول «تۇرمەدەن تۇركى رۋحىن شىعارعان» ماعجانىنا بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ازات ءومىرى تۋرالى سىر شەرتەدى. «كەر زاماننىڭ» كەتكەنىن باياندايدى. بۇگىنگى قازاق ءومىرىن «يتاياقتان سارى سۋ ىشكەن مىنا جۇرت، حرۋستالدان شاراپ ءىشىپ جاتقانداي» كورەدى.

رۋح قايدا؟

تاس جۇرەك پەن مەس دەنە –

كورەتىنىڭ بوزالا تاڭ كەشتە دە.

تۇران كەرەك،

قۇران كەرەك قازاققا.

اباي كەرەك!

ودان باسقا ەشتەڭە!

 

جۇرەگىندە – كوك ءبورى

ۇليدى كەپ تاڭىرىنە كوكتەگى.

قايران جۇرتىڭ قازاعىڭا، ويتكەنى

مەن تۇگىلى سەنىڭ ءسوزىڭ وتپەدى.

كوككە قاراپ ءالى ۇلىپ تۇر كوك ءبورى.

اقىننىڭ سوڭعى ءسوزى «اقىن مەن توبىر» دەپ اتالادى. مۇندا جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسىن توبىردىڭ «اقىن ءولتىرۋ ويىنىمەن» اياقتايدى. كەزىندە قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى جۇماتاي جاقىپباەۆ اقىندىق تاعدىردى ويىنشىققا اينالدىرعان قوعام جايلى ويىن وسىنداي ولەڭمەن بىلدىرگەن-ءدى.

ەر بىلەكسىز بايعۇستى،

زەڭبىرەكسىز بايعۇستى،

قۋ اراق تويدا، مۇندا دا،

قۋالاپ ويعا، قىرعا دا،

وينايدى زامان سويىلى –

اقىن ءولتىرۋ ويىنى.

زاڭىن دا سالىپ سوڭىنا،

جارىن دا سالىپ سوڭىنا.

قويمايدى جانىن، ۇندەمە،

وينايدى كۇندىز، تۇندە دە.

قامشى باس زامان سويىلى –

اقىن ءولتىرۋ ويىنى.

 

كورىنە داۋسىن جەتكىزبەي،

ەلىنە داۋسىن جەتكىزبەي،

اۋزى مەن مۇرنىن تىعىنداپ،

سىرتىنان سۇمدار سىبىرلاپ.

وينايدى كەلىپ توي ۇلى –

اقىن ءولتىرۋ ويىنى.

 

جاس بالا دەمەي قاربىتىپ،

باسپانا بەرمەي قاڭعىتىپ.

تويلاسىن سوڭعى جەڭىسىن،

سولاردىڭ جەرى كەڭىسىن.

ولتىرمەي قۇداي جونىمەن،

ويناپ ءجۇر ەندى مەنىمەن.

ۇلى تالانتتاردى باعالاي، قولداي بىلمەگەن قوعامداردا ءار ءتۇرلى جولدارمەن «اقىن ءولتىرۋ ويىنىن» ويناعان زاماندار مەن داۋىرلەر تۋرالى ويىن سەرىك جۇماتاي اعاسىمەن قوسىلىپ وسىلاي تۇيەدى. مەملەكەتتەر مەن رەجيمدەر دە ءبىر-بىرىنە ۇقساس. ءومىر قايتالانىپ جاتادى. دالانىڭ كوك ءبورىسىنىڭ «ۇلىماۋعا امالىم جوق» دەپ دەيتىنى دە وسىدان. سەرىك ويىنشا، ەندىگى اقىندار جەكپە-جەكتە مەرت بول­مايدى، جالامەن سوتتالىپ اتىلمايدى، «اقىنداردى ۇستايدى ەندى وزىندەي – ولىمتىكپەن بىردەي عىپ» دەيدى. «سۇم يەلەنۋ زامانىنان» ساقتاندىرادى. ەلدى جارقىن كۇنگە جەتكىزۋ – اسىلدى ارداقتاي بىلۋدەن تۋادى.

سەرىك تۋىندىسى وسىنداي جارقىن ويلارمەن اياقتالادى. ول – قازاق ولەڭىنىڭ باتىل ويلار مەن شىندىقتىڭ سىرىنا تولى جاڭا تابىسى. اقىن تاقىرىبىن تولىق يگەرگەن. وي مەن سەزىم ۇشتاسىپ، ءبارىن دە كوز الدىڭنان وتكىزەدى. كورەسىڭ، سەنەسىڭ. اقىنعا دا سەنىمىڭ ارتادى. ولەڭدەرىندە بەينەلەۋ قۇرالدارى دا، استارلى وي دا مول. ساكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ونى تانۋعا ۇمتىلىس اقىن سەزىمىمەن نۇرلاندىرىپ جانىڭا جايلىلىق دارىتادى. مولدىرەپ تۇرعان تازا ليريكا، پۋبليتسيستيكالىق قۋات تا جەتكىلىكتى. ەڭ باستىسى – وندا سەرىك سۇيگەن موتسارت تا، ول جەك كورگەن سالەري دە بار. سۇيگەنىن دە، جەككورىنىشتى سەزىمىن دە اقىن توگە بىلگەن...

سەرىك قيراباەۆ

Abai.kz