اۋىزەكى سوزدە دابىراسى كوپ، سولاي بولعان ەكەن، ءبۇي دەپتى، ءسۇي دەپتى دەگەن ىبىر-سىبىرى مول، ۇزاق ۋاقىت ادەبي اۋانعا، ءتىپتى پەندەلىك نيەتكە تۇرتكى سالىپ، مۇحتارشىل، ءسابيتشىل توپتىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولعان ايرىقشا ءماندى قارىم-قاتىناستىڭ سىرىن اشۋعا بەل بايلاپ وتىرمىن. مۇنداي تاقىرىپقا بارۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى قازىر كەيبىرەۋلەرگە قيسىنسىز دا بولىپ كورىنەر. الايدا، ءومىر سىباعاسىن ورنىنا قويۋ ماقساتىن كوزدەسەك شىندىقتىڭ ۋداي اششىلىعىنا قاراماي اشىق ايتاتىن زامان كەلدى. ونى جاساماساڭ ادەيى بۇرمالانعان، سانالى تۇردە بەرەكەسى قاشىرىلعان ءومىر شىندىعىن بىلە الماي قاتەلىككە ۇرىنامىز.

مەن بۇل ماسەلەنى اڭگىمەلەگەندە ءوزىمنىڭ دەرەككە، قۇجاتقا سۇيەنەتىن ادەتىمە باقپاقپىن. ۇلىلاردىڭ ەت جا­قى­نى بولماسام دا ءبىراز ۋاقىت قاس­تارىندا بولىپ، اقىلدارىن تىڭداعان، ءىس-ارەكەتتەرىن كوزبەن كورگەن كەك­سەلىگىمدى دە اڭعارتپاقپىن.

قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمى تا­ريحىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇ­قانوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعىداي شيە­لەنىسكەن قارىم-قاتىناس باسقالاردا جوق دەسە دە بولادى. قايسىبىرەۋلەردىكى كە­زەڭدىك دىز ەتپە بولىپ، ەرتەڭىنە ۇمى­تىلىپ جاتسا، بۇل ۇلىلاردىڭ اڭگىمەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزىلۋدا. مەنىڭ اي­تىپ، جازعانىمنان ءبارى جونگە تۇسەدى دەپ دامەلەنبەيمىن. الايدا، پىش-پىش اڭگىمەلەردىڭ وتىن وشىرۋگە، ادەيى جاسالاتىن قادامداردىڭ تىيىلۋىنا سەبى تيسە ادامي مىندەتىمدى ورىندادىم دەپ مارقايار ەدىم.

اۋىزەكى سوزدە دابىراسى كوپ، سولاي بولعان ەكەن، ءبۇي دەپتى، ءسۇي دەپتى دەگەن ىبىر-سىبىرى مول، ۇزاق ۋاقىت ادەبي اۋانعا، ءتىپتى پەندەلىك نيەتكە تۇرتكى سالىپ، مۇحتارشىل، ءسابيتشىل توپتىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپشى بولعان ايرىقشا ءماندى قارىم-قاتىناستىڭ سىرىن اشۋعا بەل بايلاپ وتىرمىن. مۇنداي تاقىرىپقا بارۋدىڭ وڭاي ەمەستىگى قازىر كەيبىرەۋلەرگە قيسىنسىز دا بولىپ كورىنەر. الايدا، ءومىر سىباعاسىن ورنىنا قويۋ ماقساتىن كوزدەسەك شىندىقتىڭ ۋداي اششىلىعىنا قاراماي اشىق ايتاتىن زامان كەلدى. ونى جاساماساڭ ادەيى بۇرمالانعان، سانالى تۇردە بەرەكەسى قاشىرىلعان ءومىر شىندىعىن بىلە الماي قاتەلىككە ۇرىنامىز.

مەن بۇل ماسەلەنى اڭگىمەلەگەندە ءوزىمنىڭ دەرەككە، قۇجاتقا سۇيەنەتىن ادەتىمە باقپاقپىن. ۇلىلاردىڭ ەت جا­قى­نى بولماسام دا ءبىراز ۋاقىت قاس­تارىندا بولىپ، اقىلدارىن تىڭداعان، ءىس-ارەكەتتەرىن كوزبەن كورگەن كەك­سەلىگىمدى دە اڭعارتپاقپىن.

قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمى تا­ريحىندا مۇحتار اۋەزوۆ پەن ءسابيت مۇ­قانوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعىداي شيە­لەنىسكەن قارىم-قاتىناس باسقالاردا جوق دەسە دە بولادى. قايسىبىرەۋلەردىكى كە­زەڭدىك دىز ەتپە بولىپ، ەرتەڭىنە ۇمى­تىلىپ جاتسا، بۇل ۇلىلاردىڭ اڭگىمەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوزىلۋدا. مەنىڭ اي­تىپ، جازعانىمنان ءبارى جونگە تۇسەدى دەپ دامەلەنبەيمىن. الايدا، پىش-پىش اڭگىمەلەردىڭ وتىن وشىرۋگە، ادەيى جاسالاتىن قادامداردىڭ تىيىلۋىنا سەبى تيسە ادامي مىندەتىمدى ورىندادىم دەپ مارقايار ەدىم.

مەنىڭ ۇستەلىمنىڭ ۇستىندە "اۋەزوۆ ءۇيى" عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ 1997 جىلى شىعارعان "م.و.اۋەزوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق شەجىرەسى" دەگەن 766 بەتتىك قالىڭ كىتاپ جايىلىپ جاتىر. ودان باسقا دا مۇحاڭا ارنالعان ەڭ­بەك­تەر كىتاپ سورەسىندە ءتىزىلىپ تۇر جانە ءبارى دە وقىلعان، قاجەتتى كەزىندە پاي­دالانىلىپ وتىرىلادى. سونىمەن قاتار، 60 جىل ارحيۆتەن جيناعان ەڭبەكتەرىم دە قاسىمدا. مۇنى ماقتان ءۇشىن ەمەس، شىندىقتى ايتاتىن ادەتىمنىڭ دالەلى جانە كەيبىر ەڭبەكتەردە سانالى، كەيدە بىلمەستىكتەن ەسكەرىلمەي قالعان شىندىقتاردى بۇرمالاماي پايدا­لانايىن دەپ وتىرمىن.

ءسابيت مۇقانوۆ جەتىمدىكتىڭ بار تاقسىرەتىن تارتىپ ەس جيعان، ەتەك جاپقاندا قاتارعا تۇرىپ، قازان توڭكەرىسى كەدەي-كەپشىككە، جەتىم-جەسىرلەرگە، حالىقتىڭ 90 پايىزىنا جاقسىلىق اكەلە جاتىر، باي-ماناپ، بيشىكەشتەردىڭ سىلىكپەسىن شىعارماقشى دەگەن ۇگىت-ناسيحاتقا سەنىپ، بولشەۆيكتەردىڭ ايتقانىنان شىقپاعان، ۇرانداتقان، داۋىلداتقان، وسى ءىسىم قاتە ەمەس پە دەپ كۇدىكتەنبەگەن، ءبارىن دە حالقىم ءۇشىن ىستەيمىن دەپ ايىلىن جيناماعان ادام بولعانى امبەگە ايان. ارتىق ايتقانىن، كەم سوققانىن ۇققان تۇستا ەلدەن بۇرىن ءوزى مويىنداپ وتىرعان پەندە دە ءسابيت مۇقانوۆ. تۋرا ءجۇرىپ كەلەمىن، قاتەلىككە ۇرىنىپ جاتقان جوقپىن با دەپ ءبىر ءسات كۇدىكتەنبەگەن ادامدار بولسا، سونىڭ ءبىرىنشىسى ءسابيت مۇقانوۆ بولعانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ تاعى قاجەتى جوق.

ال مۇحتار اۋەزوۆكە كەلگەندە ۋا­قىت­پەن ۇندەس بولعان ساتتەرىن ءجيى كورەمىز دە، ارقيلى قيسىنداردى ايتقىزعان تۇس­تارعا كەزىگەمىز. 1932 جىلعا دەيىنگى مۇ­حاڭ ءومىربايانىنا كوز سالساق سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرمەي جاتىپ، 1918 جىلى كوكتەمدە ومبى قالاسىندا وتكەن جاس الاششىلداردىڭ جيىنىنا قاتىسىپ، ءسوز سويلەۋى، "جاس ازامات" گازەتىن شىعارىسۋعا قاتىسۋى، "اباي" جۋرنالى مەن "سارىارقا" گا­زەتىنە ۇلتجاندىلىق سيپاتى باسىم ما­قا­لالار جازۋى، 1919 جىلدىڭ قاراشا ايىنان 1923 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن ۆكپ (ب), ياعني كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى بولۋى، 1919 جىلى 20 جەلتوقساندا سەمەي رەۆكومىنىڭ ينورودچەسكي پودوتدەلىنىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالۋى، ودان 3 كۇن بۇرىن "كاك چلەنى ورگانيزاتسيا "الاشوردى": ەرمەكوۆ، اۋەزوۆ ي ديۋسەباەۆ" ۇشەۋىنىڭ رەۆكوم وتىرىسىنا قاتىسۋى، گۋبرەۆكوم مەن گۋببيۋرونىڭ 1920 جىلعى 20 شىلدەدەگى وتىرىسىندا قازاقستان سوۆەتتەرىنىڭ سەزى جاقىنداپ قالۋىنا بايلانىستى بۇراتانالار بولىمشەسىن بۇراتانا بولىمىنە اينالدىرىپ، "توۆ. اۋەزوۆا نازناچيت زاۆينوتدەلوم ي چلەنوم گۋبرەۆكوما سوۆەششاتەلنىم گولوسوم" دەپ شەشتى (ورىسشا جازىل­عان­داردى سول كۇيىندە بەرەمىز جانە بۇل كەزەڭگە نازار از اۋدارىلىپ كەلەدى). سودان كەيىن 1921 جىلى ورىنبورداعى سوۆەتتەردىڭ بۇكىلقازاقستاندىق ءىى سەزىنە قاتىسىپ، 1922 جىلدان باستاپ ۇكى­مەتتىڭ سالقىن قاباعىن سەزىندى. مۇنى بىلگەن سوڭ جەلتوقسان ايىندا تاش­كەنت­كە كەلۋگە ارەكەت جاسادى. پارتيا­لىق ەسەپتەن شىقپاي، پارتبيلەتىن پوشتا ارقىلى ورىنبورعا جىبەرىپتى دەگەن دەرەك تە بار. جاسىراتىنى جوق، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا،  20-جىلداردا تاشكەنت قالاسىندا قازاق زيالىلارى، اسىرەسە، الاشورداشىلار ساياسي يمميگرانتتار بولدى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان-دى.

1922-25 جىلدارى تاشكەنت قا­لاسىندا باتىس الاشورداسىنىڭ، ياعني ويىل ءۋالاياتى وكىمەتىنىڭ كوسەمى ح.دوسمۇحامەدوۆ قازاقتىڭ ۇلى اقىنى ماعجان جۇماباەۆ سىندى قايرات­كەر­لەرگە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ سەگىز ءمۇ­شەسىنە مىنەزدەمە بەرگەندە، قازاقتىڭ ۇلى ازاماتى تۇرار رىسقۇلوۆ ي.ۆ.ستالينگە 1924 جىلى 29 ساۋىردە جاز­عان حاتىندا "پوليتيچەسكوە ي دۋحوۆنوە ۆليانيە ناد كيرگيزسكيم ناسەلەنيەم ۆو تۋركەستانە سەيچاس ناحوديتسيا ۆ رۋكاح الاشوردينسكيح دەيا­تەلەي. وني يمەيۋت تەسنۋيۋ سۆياز س زاگرا­نيتسەي." (ماسكەۋدەگى رگاسپي ءارحيۆى، 17 قور، 85 تىزبە، 77 ءىس، 244 بەت.) دەگەن دەرەكتى ايى-كۇنى تۇگىل، ساعاتىنا دەيىن بايانداپ وتىرۋىمنىڭ سىرى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ وسى كەزەڭىنە تياناقتى كوڭىل بولۋشىلەر از جانە كەيبىر ساتتەر شەجىرەگە تۇسپەي كولەڭكەلەنىپ قالعاندارى دا جوق ەمەس.

مۇحاڭنىڭ اۋەلى تاشكەنتكە، سو­ڭىنان لەنينگرادقا، كەيىننەن تاش­كەنتكە قايتىپ ورالعانىن مانسۇقتاي ايتقانداردىڭ ءبىرى ءسابيت مۇقانوۆ بولعانى بەلگىلى. ونداعى نەگىزگى تەزيس - بايشىل، ۇلتشىل، الاشورداشىل بولدى. ول بەتىنەن قايتقان جوق دەپ قازاق ادەبيەتىنە قوسىپ جاتقان ءىرى ۇلەستەرىنە، ايتۋلى شىعارمالارىنا ءمان بەرىلمەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، الاشتىڭ 44 قايراتكەرى 1930 جىلدىڭ كوكتەمىندە ماسكەۋ تۇرمەسىندە تەكسەرىلىپ، 13 ادام اتۋ جازاسىنا، قالعاندارى ارقيلى جىلدارعا سوتتالعاننان كەيىن قازاق زيالىلارىنا ەكىنشى تولقىن سوقتى. سو­لار­دىڭ العاشقىسى بولىپ، 1930 جىلى 17 قىركۇيەكتە تاشكەنت قالاسىندا مۇحاڭ تۇتقىندالىپ، الماتى تۇرمەسىندە 1932 جىلدىڭ كوكتەمىنە دەيىن جاتىپ، 3 جىلعا شارتتى سوتتالدى. ساكەن مەن ءسابيت بۇل سوتتاردىڭ بىردە-بىرىنە قا­تىس­قان جوق. جازدىم، جاڭىلدىم دەپ ءبى­رىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باس­قار­ما­سىنىڭ (وگپۋ) قازاقستانداعى وكىلەتتى وكىلدىگىنە مۇحتار اۋەزوۆ: "يا ۆسە جە پو سۋششەستۆۋ وكازالسيا نە ۆ لاگەرە رەۆو­ليۋتسيوننىح پيساتەلەي كازاحستانا، ا ستال ودنيم يز ناتسيوناليستيچەسكي ناستروەننىح پيساتەلەي. ا ەتوت پۋت وبەكتيۆنو ۆەل ك كونتررەۆوليۋتسي... يا ۆ داننىي مومەنت وتنوشۋس نە تولكو ك سۆوەي پرەجنەي ليتەراتۋرنوي پوزيتسي كاك ليتەراتۋرا، نو داجە وسۋجدايۋ سۆوي پوزيتسي ي ۆ وبلاستي يسسلەدوۆاتەلسكوي دەيا­تە­لنوستي كاك يستوريكا كازاحسكوي ليتەراتۋرى" (128-بەت), دەگەنى 10 ماۋسىم كۇنى "سوتسيالدى قازاقستان" مەن "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتتەرىندە داۋرىقتىرا جاريا­لاندى.

ءسابيت مۇقانوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ورىنبور باسىندا جاناسقان ساتتەرى تەك جينالىستاردا بولماسا، داستارقان باسىندا نەمەسە كوشەدە سەرۋەندەگەن كەزدەرى باي­قالمايدى. ءتىپتى وسەك-اياڭنىڭ ءوزى دە ەش حابار جەتكىزبەيدى. 20-جىلداردىڭ اياعىندا ساكەن سەيفۋللين ءوزى باسقارىپ وتىرعان تاش­كەنت­تەگى قازاق وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنا (كاز­پەدۆۋز) مۇحاڭدى مۇ­عا­لى­م­دى­ك­­كە قابىلداعان بولاتىن. ال مۇحاڭ وقۋىن ءبىتىرىپ كەتكەننەن كەيىن 1928 جىلدىڭ كۇزىندە س.مۇقانوۆ لەنينگرادقا بارىپ، ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىر سەمەستر وقىپ، جەرگىلىكتى جەردە قىزمەتكەر از دەگەن شەشىممەن ءبىر قىس "كەڭەس اۋىلى" گازەتىندە رەداكتور بولىپ، 1930 جىلى ماسكەۋگە كەتىپ، 1936 جىلى ورالدى. "حح عا­سىرداعى قازاق ادەبيەتى". ءى-ءبولىم (ۇلت­شىل­دىق، بايشىلدىق ءداۋىر) دەگەن كىتابىن 1931 جىلى 28 cاۋىردە جازىپ ءبىتىرىپ، 1932 جىلى باسىپ شىعارادى. بۇل كەزدە مۇحاڭ ال­ماتىنىڭ تۇرمەسىندە ازاپ شەگىپ جاتقان-دى.

قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحىندا الاششىل اقىن-جازۋشىلار تۋرالى كۇنى كەشەگە دەيىن، ياعني تاۋەلسىزدىك كەلگەنگە دەيىن تەك قارعاۋ-سىلەۋمەن كەلگەن بايتۇرسىنۇلى احمەت، دۋلاتۇلى مىرجاقىپ، قاراشۇلى ومار، جۇمابايۇلى ماعجان، تورايعىرۇلى سۇلتانماحمۇت، دونەنتايۇلى ءسابيت، كۇلەيۇلى بەرنياز، اۋەزۇلى مۇحتار، ايماۋىتۇلى جۇسىپبەكتىڭ تۆورچەستۆولىق پورترەتتەرىن العاش وقۋلىققا، عىلىمي زەرتتەۋگە اينالدىرعان عالىم ءسابيت مۇقانوۆ ەكەندىگىنە ەشكىم داۋ ايتا المايدى. راس، پرولەتارلىق ديكتاتۋرانىڭ ايبارى مەن امىرىنە سۇيەنىپ، وڭدى-سولدى سىلتەگەنى، كەيدە بۇرمالاپ، تىرناق استىنان ۇلتشىلدىق-بايشىلدىق قانا ەمەس، كەڭەس وكىمەتىنە قاستاندىق ىزدەپ جازعانى دا بەلگىلى. ويتپەسە ول كىتاپتىڭ شىعۋى ەكىتالاي ەدى، ويتكەنى سەن كەڭەس جاۋلارىنا وبەكتيۆتى تۇردە ناسيحات جاساپ وتىرسىڭ دەۋ قيىن ەمەس-ءتىن. ونداي ايىپتى 1937 جىلى ەستىدى دە، گازەت-جۋرنالدا سىنالىپ، پارتيادان قۋىلدى، قىزمەتىنەن بوسادى.

ال ەندى مۇحاڭنىڭ شەجىرەسىنە قايتادان ورالايىق. تۇرمەدەن شىعىپ، زووۆەتينس­تيتۋتتا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندە 1933 جىلدىڭ 21 اقپانىندا مۇحاڭ ءسابيت مۇقانوۆتان حات الىپتى. م.اۋەزوۆ مۋزەيىندەگى قولجازبا قورىنداعى جانە تۇرسىن جۇرتباەۆتىڭ "بەسىگىڭدى ايالا" دەگەن تاريحي-عىلىمي ەسسەسىنىڭ 627-بەتىندە: "مۇحتار دا، ءسابيت تە "ەت قىزۋىمەن" ايتىلعان پىكىرلەرىنەن قايتىپ، قاتەلىكتەرىن مويىندادى. ءسابيت ابايدى قارالاۋشىسىنان ناسيحاتتاۋ­شى­سىنا، زەرتتەۋشىسىنە اينالدى. ماعجاندى دا، مۇحتاردى دا مويىندادى. وعان 1933 جىلى 21 اقپاندا مۇحتارعا، 1934 جىلى قاراشانىڭ 2-ءى كۇنى ماعجانعا جازعان حاتتارى دالەل. ەكى حاتتا دا ءسابيت پىكىر تالاستىرا وتىرىپ ويىن اشىق ايتادى" (136-بەت), دەپ سەندىرۋى شىندىق. قۇجاتتار دالەلدەيدى.

ال وسىعان دەيىن، ياعني ەكەۋى ەكى لاگەردە جۇرگەن كەزدە جازىلعان " حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى" مونوگرافياسىنداعى مۇحاڭ پورترەتىندە نە جازىلعان ەكەن، سوعان كوز سالايىق.

قانداي ءمىن تاۋىپ، كوممۋنيستىك جالا جاپسا دا ءسابيت اقىندىق، جازۋشىلىق كۇشىن العاندا مۇحتار كۇشتى جازۋشى دەيدى. ء"تىل سۇلۋلىعىنىڭ ۇستىنە، مۇحتار كەيىپكەر جاساۋعا شەبەر. مۇحتاردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ سىرتقى كورىنىسى مەن ىشكى سەزىمى ايقىن كورىنىپ وتىرادى. بايشىل جازۋشىلاردىڭ ىشىندە بايلار توبىنىڭ تاپتىق كەسكىنىن ونىڭ كەيىپكەرى ارقىلى كورسەتۋ رەتىندە مۇحتاردان اسقانى جوق. جازۋعا شەبەرلىك جاعىنان پرولەتاريات جازۋشىلارىنا مۇحتاردان ۇيرەنەتىن نارسە كوپ" (س.مۇقانوۆ. حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى. ەكىنشى باسىلىم. 2008. 352-353 بەتتەر.) دەگەن قورىتىندىنىڭ ايتارى مول، سەزدىرەرى كوپ ەكەنى ايدان انىق.

1933 جىلدىڭ 21 اقپانىنداعى حاتتىڭ جالعاسى كوكتەم كەزىندە لەنينگرادتان وتباسىن الماتىعا الىپ قايتقان مۇحاڭنىڭ ءسابيتتىڭ ماسكەۋدەگى جەرتولە جاتاقحانا­سىندا ءتۇنى بويىنا سوزىلىپ، كوز شىرىمىن الماعان اڭگىمەلەرى تاۋسىلماعانىن ءماريام قوجاحمەتقىزى جىر قىلىپ ايتىپ ەدى. ال سونىڭ ناتيجەسى قالاي بولدى؟

1934 جىلى 6 ماۋسىمدا قازاقستان مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ءسابيت مۇقانوۆ: "تارتىس", "وكتيابر ءۇشىن", "تۇنگى سارىن" پەسالارىن، تاعى باسقا بىرنەشە كەڭەس تاقىرىبىنا جازعان اڭگىمەلەرىنەن كەيىن مۇحتارعا كۇدىك­تەنۋگە بولمايدى" (سوتسيالدى قازاقستان 6.6.1934), دەپ كەپىلدەمە بەرەدى. 1922 جىلدان 1937 جىلعا شەيىن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ايتقانىنا، جازعانىنا ەل-جۇرت قانا ەمەس، بيلەۋشى پارتيا دا، وكىمەت تە قۇلاق قويعانىن ەستەن شىعارمايىق.

ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جانىنداعى قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنان 1935 جىلعى جازعى كانيكۋلعا كەلگەن ءسابيت مۇقانوۆ ەكى جارىم جىلدان بەرى مۇحاڭنىڭ قولىندا جۇرگەن اڭگىمەلەر جيناعىنا رەداكتور بولاتىن ادام شىقپاي جاتقاندا، سول "ەسكىلىك كولەڭكەسىندە" جيناعىنا قىس­قاشا العىسوز جازىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن كوتەرگەنى ءۇشىن 1937 جىلدىڭ قىزىلكوزدەرى قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ پارتيا جينا­لىسىندا " س.مۇقانوۆ اۋەزوۆتىڭ كەڭەسكە قارسى اڭگىمەلەرىنىڭ ("قيلى زامان", "قاراش-قاراش") جيناعىن ءوزىنىڭ رەداكتور­لى­عىمەن جارىققا شىعارعاندىعى" ءۇشىن ايىپتالدى.

بۇل از بولسا، مۇحاڭ مەن سابەڭ 1935 جىلى 20 قاراشادا وقۋ حالىق كوميسسارى ت.جۇرگەنوۆكە ورىستىڭ اتاقتى كومپوزيتورى ب. ۆ. اسافەۆكە قازاق وپەراسىن جازدىرۋعا كەلىسىم-شارت جاساۋدى ءوتىنىپتى. 1936 جىلدىڭ قاڭتار، اقپان ايلارىندا قازاقتىڭ ءىرى عالىمدارىنىڭ ءبىرى ت.ءنۇرتازيننىڭ ەستەلىگى بويىنشا، مۇحاڭ مەن سابەڭ "لەنينگرادتا "ەۆروپەيسكايا" قوناق ۇيىندە جاتتى. قازاق­ستان كوركەمونەر باسقارماسى لەنينگرادتاعى اتاقتى كومپوزيتور ب.ۆ.اسافەۆپەن كەلىسىم جاساسىپتى. كومپوزيتور "اقان مەن زايرا" دەگەن وپەرا جازباق. مۇحاڭ مەن سابەڭ اسافەۆپەن جۇزبە-ءجۇز اڭگىمەلەسە وتىرىپ وپەرانىڭ ليبرەتتوسىن جاساپ تامامداۋعا بارىپتى" (مۇحتار اۋەزوۆ تاعىلىمى. 1987. 57-بەت.) دەگەنى پەندەلىك تىرلىكتىڭ تۆورچەستۆولىق بىرلىككە، قاجەت دەسەڭىز دوستىق كوڭىلگە اۋىسقانىنا دالەل بولسا كەرەك. ال شىعارمانىڭ سىرىنا كەلسەك، "قازاق ادەبيەتى" گازەتىندە 1936 جىلى 17 مامىردا ءسابيت مۇقانوۆ اقىندار مەن ءان­شىلەر ومىرىنەن "اقان مەن زايرا" اتتى التى سۋرەتتى ليبرەتتو جازىلعانىن حابارلايدى. ال ول م.اۋەزوۆتىڭ 20 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ 11-تومىندا جاريالانىپتى.

مۇحاڭنىڭ قازاق دراما تەاترىنىڭ ادەبي ءبولىمىن باسقارۋى رەپەرتۋاردى ءوز شىعارمالارىمەن، سونداي-اق اۋدارمالارمەن بايىتۋدىڭ ۇلكەن كەزەڭى بولدى. 1937 جىلعى اقىن-جازۋشىلار جيىنىنا قاتىستى. 1937 جىلى 7 قىركۇيەكتە الماتىداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ "ۇلتشىل فاشيستەردىڭ ادەبيەتتەگى زيانكەستىك ىستەرىمەن كۇرەسۋ جانە جاس كادرلاردى ءوسىرۋ تۋرالى" جينالىسىندا پرەزيديۋمدە وتىرىپ: "ت.ءجۇر­گەنوۆ حالىق ادەبيەتىن الاشوردا جولىمەن ۇعىندىرماق بولدى جانە ورىس حالقىنىڭ ۇلكەن ەڭبەگىن پايدالاندىرمادى", دەگەنى دە حاتقا ءتۇسىپتى. ول زاماندا كىم نە ايتپادى دەگەندى بىلاي قويعاندا، ءسابيت مۇقانوۆ مۇحتار اۋەزوۆ ۇلتشىل-بايشىلداردىڭ ىشىندە دەپ ساناعانىمەن، ماقالالارىندا ءتۇسىن تۇستەپ، اتىن اتاعان ءساتى وتە از. وسى كوڭىل 1932 جىلى مۇحاڭ تۇرمەدەن اشىق حات جازىپ شىققاننان كەيىن جولداستىق قارىم-قاتىناس دەڭگەيىنە جەتكەن.

وسىنداي كۇيدە جۇرگەن ۇلى دارىنداردىڭ ءبىر-بىرىمەن ۇستاسقان، قاعىسىپ قالعان، سىنعا العان ساتتەرى 1938 جىلدان كەيىن باستالعان سياقتى.

1937 جىلى 20 ماۋسىمدا قازاق سسر حالىق كوميسسارياتى جانىنداعى كوركەم­ونەر باسقارماسى دراماتۋرگتەردىڭ جينا­لىسىندا مۇحتار اۋەزوۆ: "سەيچاس يا زانيات ناد ليبرەتتو وپەرى "ايمان - شولپان". بولشايا وتۆەتستۆەننوست نا منە - ەتو وكونچانيە پەسى ك وكتيابريۋ" (166-بەت) دەگەنى قازىرگى اباي، بۇرىنعى ل.ي.ميرزويان اتىنداعى وپەرا تەاترىنىڭ 1937-1938 جىلدارداعى رەپەرتۋارىنا ەنىپ، مۋزىكاسىن ە.برۋسيلوۆسكي جازعانى بەلگىلى. وعان دەيىن جازىلعان "ايمان - شولپان" كومەدياسى اقتوبە، ورال وبلىستارىنىڭ دراما تەاترىندا قايتادان قويىلاتىن بولىپتى.

كوركەمونەر باسقارماسىنىڭ باستىعى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ بۇيرىعىمەن "ايمان - شولپان" وپەراسىن تاپسىرۋ 1938 جىلدىڭ 28-29 ساۋىرىندە، پرەمەراسى 2 مامىردا جۇزەگە اسۋعا ءتيىس بولعان. ءومىر ءوز جولىمەن ءجۇرىپ جاتقان ۋاقىتتا ءسابيت مۇقانوۆ 1939 جىلى 27 اقپاندا "حالىق قازىناسىن دۇرىس پايدالانايىق (پىكىر الىسۋ رەتىندە)" دەگەن ماقالاسىندا قازاق ەپوستارىن دۇرىس پايدالانۋ، اسىرەسە، تەاتر ساحناسىنا لايىقتاعاندا ءوڭىن اينالدىرماي، وبرازدىڭ دامۋ، كورىنۋ دەڭگەيىن ساقتاۋ جايىنا توقتالىپ، "ايمان - شولپان" پەساسى مەن ليبرەتتوسىندا كوتىباردىڭ بەينەسى سايقىمازاق بولىپ شىققانىنا قارسىلىق بىلدىرەدى. وسىعان بايلانىستى 1939 جىلى 2 ناۋرىزدا جازۋشىلار مەن مادەنيەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ قالالىق جينالىسى بولعان. جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى د.ءابىلوۆ "پوستانوۆلەنيە سوۆناركوما ي تسك كپ(ب)ك و دالنەيشەم رازۆيتي يسكۋسستۆا ي ليتەراتۋرى" دەگەن تاقىرىپتا بايانداما جاساعان. پرەزيديۋمدا ورمانوۆ، بەكقوجين، كۋزنەتسوۆ، مۇسىرەپوۆ، تاجىباەۆ، امانگەلدين وتىرعاندا ءسابيت پەن مۇحتار زالدان جارىسسوزگە ارالاسىپتى. ول سوزدەر ستەنوگرامماعا ءتۇسىپتى.

جازعان ماقالاسىندا دا، وسىندا سويلەگەن سوزىندە دە ءسابيت مۇقانوۆ: "يا سوۆەرشەننو وتريتسال پۋت، پو كوتورومۋ يدەت اۆتور ي كومپوزيتور ۆ سوزداني وپەرى "ايمان - شولپان". پو موەمۋ، ەتو وشي­بوچنو، نەپراۆيلنو ناپيساننايا، پرو­تي­ۆو­رەچيۆايا نارودنومۋ فولكلورۋ، نارودنومۋ پرويزۆەدەنيۋ، رابوتا. توۆ. اۋەزوۆ ۆ سۆوەي وتۆەتنوي ستاتە ۆچەرا توۆاريششەسكۋيۋ كريتيكۋ پرينيال وچەن بولەزنەننو ي رازبراسىۆالسيا ۆسياكيمي نۋجنىمي ي  نەنۋجنىمي ەپيتەتامي، سراۆنەنيامي. يا توجە پيساتەل، س تاكيم جە ۋسپەحوم يا موگ ۆەرنۋت توۆاريششۋ اۋەزوۆۋ ستولكو جە ەپي­تەتوۆ، نو وني ني ك چەمۋ. ەست رۋسسكايا پوس­لوۆيتسا "كتو رۋگاەت، توت نە پراۆ" (س مەستا - "يا ۆ سۆوەي ستاتە نە رۋگايۋس"). تام ەست تاكيە سلوۆا، كوتورىە پروستو زناچيت سوباكا. (س مەستا - يا تاكيح سلوۆ نە ۋپوترەبليال ي نە بۋدۋ ۋپوترەبليات). ني يا، نيكتو درۋگوي نە گوۆوريت، چتو ۆى پلوحوي پيساتەل. يا ۆاس تسەنيۋ كاك حۋدوجنيكا، كاك دراماتۋرگا. بىلو ۆرەميا، كوگدا يا ك اۋەزوۆۋ وتنوسيلسيا وچەن پريستراستنو، ەتو توگدا، كوگدا اۋەزوۆ بىل نە ناش. كوگدا ون پريشەل ك نام ۆ سوۆەتسكۋيۋ ليتەراتۋرۋ، مەنيا ەتو وچەن وبرادوۆالو. ناحودياس ۆ موسكۆە، نە ۆيديا اۋەزوۆا ۆ ليتسو، يا ناپيسال ەمۋ پيسمو. "ۆى بىلي حوروشيم حۋدوجنيكوم، يا تسەنيل ۆاس توگدا، كوگدا ۆى بىلي نە ناشيم پيساتەلەم. يا راد ۆيدەت ۆاس ۆ ريادۋ سوۆەتسكيح پيساتەلەي. ودنو ۆرەميا يا ليبەرالنو وتنوسيلسيا ك وشيبكوم اۋەزوۆا. پود موەي رەداكتسيەي ۆىشەل سبورنيك راسسكازوۆ اۋەزوۆا پود نازۆانيەم "ۆ تەني ستاروگو ۆرەمەني." ەتوت سبورنيك راسسكازوۆ اۋەزوۆ ناپيسال توگدا، كوگدا بىل نە سوۆەتسكيم پيساتەلەم. زا ەتوت سبورنيك يا پولۋچيل بولشوە ناكازانيە، ي كوگدا مەنيا ۆ پروشلوم گودۋ يسكليۋچالي يز پارتي، نو ودنيم يز پۋنكتوۆ وبۆينەنيا بىل پوستاۆلەن منە ەتوت سبورنيك. نە موگۋ جە يا ۆسە ۆرەميا وتنوسيتسيا ك نەدوستاتكوم اۋەزوۆا ليبەرالنو" (قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 1778-قور، 1-تىزبە، 68-ءىس، 43-46-بەتتەر).

سونداعىسىن نە دەيسىزدەر عوي. كوتىباردى مازاق ەتىپ كورسەتۋگە بولمايدى، حالىق ەپوسىن بۇرمالاماۋ كەرەك دەگەن نەگىزگى وي عانا. وسىدان تۇتانعان جالىن بارا-بارا قالىڭ ورتكە اينالدى. وعان قىزىققاندار ارام سەزىمدەرىن قاناعاتتاندىردى، ال پايدا تاپقىسى كەلگەندەر ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. تۇتانعان ءورتتى سوندىرۋگە اسىقپاي قىزىعىنا باتا تۇسكىسى كەلدى. ء"ۇريت-سوق" دەگەندەر دە از بولمادى.

1937 جىلدىڭ باسىندا تروتسكيشىلەردى لاعنەتتەۋدەن باس­تال­عان كوزقاراس كوكتەمگە قاراي تەرىس اينالا باس­تادى. انا جەردەن، مىنا جەردەن تروتسكيشىلەر تابىلىپ، ونىڭ ءبىر شەتى قازاقستاننان دا كورىنىپ جاتقان تۇستا سابەڭ وزىنە ءتان بەلسەندىلىكپەن ءبىراز جينالىسقا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى رەتىندە رەسمي قاتىسىپ، ءسوز سويلەپ ءجۇردى. وسىنىڭ ءبارىن جىپكە تىزگەندەي "كازاحستانسكايا پراۆدا", "سوتسياليستىك قازاقستان" گازەت­تەرىنەن قالمايمىز دەپ "لەنينشىل جاس" پەن "لەنينسكايا سمەنا" گازەتتەرى "وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي" ەتىپ وڭدى-سولدى جازدى. وعان "قازاق ادەبيەتى" دە ۇلەس قوسپاققا تالپىندى. جاز ورتاسىنا قاراي "اشكەرەلەيىك، ماسقارا ەتەيىك" دەگەن سوزدەر ەندى "كوزىن قۇرتايىق، جەر بەتىنەن الاستايىق" دەگەنگە كوشە باستاعاندا سابەڭ 1937 جىلدىڭ 7 ماۋسىمىندا اياق استىنان "شابىت قىسىپ" دەمالىس الدى دا، ماسكەۋ تۇبىندەگى جازۋشىلاردىڭ ساياجايى پەرەدەلكينوعا بارىپ، "جۇمباق جالاۋ" رومانىنىڭ سوڭعى تاراۋىن جازىپ، ۇستىنەن قاراپ شىعۋعا كىرىستى. الماتىدان الىستا بولۋدى قالادى.

شىلدە ايى تۋا اۋەلى عابباس توعجانوۆ، ونان كەيىن ءىلياس جانسۇگىروۆ، ءابدىراحمان ايسارين ۇستالىپ، تۇرمەگە جابىلدى. قۇرىق ۇكىمەت ادامدارىنا دا تۇسە باستاعان كەزدە ساكەن، سابيتتەردىڭ ساياسي سوقىرلىقتارى، قاپەرسىز-قامسىز­دىقتارى گازەتتەرگە جازىلىپ، اياعى جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ 1937 جىلعى 29 تامىزدا "سوتسياليستىك قازاقستان" گازەتىنىڭ ەكى بەتىنىڭ ەتەگىن تۇگەلدەي يەمدەنگەن "قازاق ادەبيەتىندەگى اۆەرباحوۆشىلدىقتىڭ قالدىعىن تولىق جويۋ كەرەك" دەگەن ايگىلى ماقالاسى شىقتى.

بۇدان كەيىن جيىن ۇستىنە جيىن ءوتىپ، جازۋشىلار وداعى ازان-قازان بولدى. 1937 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە "ۇلتشىل فاشيس­تەردىڭ ادەبيەتتەگى زيانكەستىك ىستەرىمەن كۇرەسۋ جانە جاس كادرلاردى ءوسىرۋ تۋرالى" دەگەن تاقىرىپتا جازۋشىلاردىڭ سەزد، پلەنۋمگە بەرگىسىز جينالىسى ءوتتى. ونىڭ تورىندە مۇحتار اۋەزوۆ، ءابدىلدا تاجىباەۆ، مۇحامەدجان قاراتاەۆ، حامزا جۇسىپبەكوۆ وتىرىپ قانا قويماي، ءسوز سويلەپ، ادەبيەتتى جايلاپ بارا جاتقان قاستاندىقتاردى ءتۇپ-تامىرىمەن قۇرتايىق دەپ شەشتى. جينالىسقا قاتىسپاعان ساكەن، بەيىمبەت، ءسابيت، عابيتتىڭ سىرتىنان تالاي عايباتتار ايتىلىپ، جينالىس شەشىمىمەن ءسابيت مۇقانوۆ دەمالىستان تەز قايتىپ كەلىپ، ەسەپ بەرەتىن بولسىن دەلىندى.

سابەڭ 30 قىركۇيەكتە الماتىعا جەتىپ، 1 قازان كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسشىلىعىنان قۋىلدى. 2 قازاندا ونىڭ ماسەلەسىن قارايتىن پارتيا جينالىسى باستالدى. پارتكوم حاتشىسى قالماقان ابدىقادىروۆ سابەڭنىڭ ساياسي قاتەلىكتەرىن ءتىزىپ ايتقانىمەن، ىزعار شاشپادى. سول اۋەنمەن باسقالار سويلەپ، شەشىمگە كەلەردە يۋ-قيۋ بولدى.

- ءسابيتتى نە دەپ پارتيادان شىعارامىز؟ كەدەي دەسەڭ ناعىز باتىراق، تاپشىل دەسەڭ پارتيا جولىنان قيا باسىپ كورمەگەن جان، قاي ءىستى بولسا دا ۇلكەن جىگەرمەن ورىندايدى. پارتيا مۇشەلەرىنىڭ ءبارى وسىنداي بولسا ءسوتسياليزمدى جارقىراتىپ-اق جىبەرەر ەدىك قوي. ازىرگە سوگىس، ءتىپتى قاتاڭ سوگىس بەرەيىك، - دەپ ءپاتۋالاستى.

ەرتەڭىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ توڭىرەگى ابىر-سابىر بولدى. ءسابيتتىڭ پارتيالىلىعى قايتا قارالاتىن بولىپتى دەپ قورقىپ جۇرگەندەر دە، رەنجىپ جۇرگەندەر دە بار. كەشكى ءتورتتى تاعاتسىزدانا كۇتكەندەر كوپ، ءتىپتى پارتيادا جوقتاردىڭ ءوزى وداق جانىندا ەرەۋىلدەپ ءجۇردى.

الدەن ۋاقىتتا ماشينادان ءىلياس قابىلوۆ، ارەڭ قوزعالىپ عابيت مۇسىرەپوۆ ءتۇستى. جينالىس باستالدى. قىزدى. ءبىرىن-ءبىرى تىڭداپ جاتقاندارى شامالى، كوپتىڭ اۋزىندا كەشەگى ءسوز. الدەن ۋاقىتتا ءىلياس قابىلوۆ سوزگە ارالاستى.

- ءسابيت مۇقانوۆ جولداستىڭ مىناداي ساياسي قاتەلىكتەرى بار. كەڭەس ەلىنىڭ جاۋى ماعجان جۇماباەۆقا بارىپ سالەم بەرىپ، جازۋشىلار قاتارىنا الامىز دەپ سوناۋ قىزىلجاردان الماتىعا الىپ كەلىپ وتىر. بۇل نە؟ دۇشپانعا قول ۇشىن بەرگەندىك ەمەس پە؟ ءيا بولماسا، ءسابيت جولداس وقۋىن ءبىتىرىپ كەلىسىمەن ء"وز قاتەلىگىن اشىق حاتىمەن مويىنداعان، "ماركسيزم-لەنينيزمدى تۇسىنگىم كەلمەي كەڭەسكە قارسى بولدىم" دەپ جازعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "ەسكىلىك كولەڭكەسىندە" دەگەن جيىرماسىنشى جىلدارداعى تەرىس باعىتتا جازعان شىعارمالارىن باستىردى. ونى العاشقى اڭگىمەسىنەن-اق، ەۋروپا مادەنيەتى دەڭگەيىندە جازعان قالامگەر دەپ سوناۋ يمپەرياليستەر جايلاعان ەۋروپانىڭ سايقىمازاعىن اسىرا ماداقتاپ، كەڭەس وقۋشىلارىن اداستىرىپ وتىرعانىن قالاي كەشىرمەكسىڭدەر؟! گازەتتەر جازعانداي، جازۋشىلار وداعىنىڭ ساياسي قىراعىلىقتان ايىرىلعان ۇيىم ەكەنىن بۇگىنگى سوزدەردەن انىق كورىپ وتىرمىن، - دەپ ءپالساپاشى ءىلياس قابىلوۆ ءار ماسەلەنىڭ قيسىنىن تاۋىپ، استارىن اقتارا سويلەگەندە ايتقانىنا كونە سالعاندار بولدى. جاقتاپ سويلەگەندەر دوڭايباتتان شوشىپ، ورىندارىنا تەز وتىرا قالدى. نە كەرەك، ەكىندىدە، ياعني ساعات تورتتە باستالعان جينالىس تۇنگى ەكىدە ءسابيتتى پارتيادان شىعارۋمەن اياقتالدى. اپىل-عۇپىل ەسىكتەن شىعا بەرگەن سابيتكە عابيت:

- ءاي ءسابيت، پارتبيلەتتى تاستاپ كەت! - دەگەندە:

- ونى سەنەن العان جوقپىن، ساعان تاپسىرا دا المايمىن، - دەپ بۇرىلماپتى دا. الماتىنىڭ قاراڭعى تۇنىنە ءسىڭىپ بارا جاتقاندا بەيىمبەت پەن قالماقان ەكەۋى ءسابيتتى قۋىپ جەتىپ، ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالماققا نيەتتەنەدى. مانادان بەرى باستىقتاردى توسىپ تۇرعان ماشينا جارىعىن جارقىلداتىپ سابيتتەرگە جاقىنداي بەرگەندە:

- ءاي، بەيىمبەت، كەل ماشيناعا، - دەپ بياعاڭدى شاقىرىپ الىپتى.

پارتيادان قۋىلۋ كۇنكورىستەن ايىرىلۋ عانا ەمەس، تۇڭعيىقتىڭ تۇبىنە باتۋدىڭ الدى عوي ول كەزدە. "كەزەك ەندى ماعان دا كەلگەن شىعار", دەپ ءسابيت تۇرمەگە الا كەتەر دۇنيەلەرىن جيناتىپ، تاس ءتۇيىن بولىپ ءجۇرىپتى. كۇن وتەدى، جۇما وتەدى، جارتى اي بولادى، ءبىر اي وتەدى. ساقتانا سىرتقا شىقسا، ءسابيتتى انادايدان كورگەندەردىڭ ءوزى تەرىس اينالىپ، ءجۇرىسىن تەزدەتەدى. سالەمدەسۋ، سويلەسۋ دەگەندەر مۇلدەم ۇمىتىلعان سياقتى.

ومالىپ ۇيدە وتىرا بەرەيىن دەسە قارنى اشا باستاعان بالا-شاعاسى قىڭقىلداي بەرەدى. ءماريام ولاردى ەبىن تاۋىپ تىنىشتاندىرعانمەن، ءسابيتتى نە دەپ جۇباتارعا ايلا تابا الماي الەك... ءبىر كۇنى اشتىق ازابى سۇمدىق شەشىمدى ايتقىزدى.

- ءاي، ءسابيت، اشتان ولەمىز بە؟! مىنا بالالارعا يە بول، مەن جۇمىس ىزدەيىن، - دەگەننىڭ اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن ءوزى اڭعارماي قالىپتى.

ءسابيت تالاي رەت جازۋشىلاردى باستاپ كەلىپ، ولەڭ وقىعان، اڭگىمە شەرتكەن كازپي-ءدىڭ ەسىگىن قورقا اشتى. ديرەكتورى شارافي ءالجانوۆتىڭ ەسىگىن تىقىلداتتى. ء"يا", دەگەن داۋىستى ەستىگەن سوڭ ەپپەن ىشكە كىردى. شارافي تاڭدانا قارادى. ءسابيت مۇقانوۆ كابىلداۋىنا كەلىپ تۇر. زۇلىم ۋاقىتتىڭ ىزعارىنا قاراماي، ورنىنان كوتەرىلىپ، قولىن سوزدى، ورىندىق نۇسقادى. ايتەۋىر، بولمەدە ەكەۋىنەن باسقا ەشكىمنىڭ بولماعانى قانداي عانيبەت ەدى.

- ءبارىن بىلەمىن، ەستىدىم، وقىدىم. مەنىڭ ساعان بەرەر كومەگىم - اسسيستەنتتىك قىزمەت. ودان جوعارعىسىن بەرە المايمىن. دوتسەنت، پروفەسسورلىقتى دا اتقارا الاتىنىڭدى جالعىز مەن ەمەس، بۇكىل قازاق بىلەدى. بىراق ساعان ءدال قازىر اسسيستەنتتىكتەن باسقانى ۇسىنا المايمىن. جاتا-جاستانا كورە جاتارمىز، - دەپ ءبىر-اق قايىردى شارافي ءالجانوۆ.

بۇل ۇسىنىستىڭ ءوزى ءسابيتتى تاۋ باسىنا شىعارىپ جىبەرگەندەي ۇيىنە شيراق قايتتى.

لەكتورلاردىڭ قاي كۋرستى وقىعانىن سۇراپ، قاي كەزەڭنەن باستاۋ كەرەك دەگەن سياقتى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ باستالىپ، شيەتتەي بالالارىنىڭ ىرزىعى تابىلىپ جاتسا دا، سابەڭنىڭ كوڭىلى الماتىدان كەتكەندى قالاۋدا. ءشارافيدىڭ جاردەمىمەن بە، الدە باسقالاردىڭ ۇيعارۋىمەن بە، ايتەۋىر جاڭا وقۋ جىلىندا ءسابيت 1936 جىلى ساكەن اتى بەرىلگەن سەمەيدىڭ وقىتۋشىلار ينستيتۋتىنا جولداما الدى. وعان اتتانعانشا "جۇمباق جالاۋ" رومانىن باسپاعا دايىنداپ، ساكەن جيناستىرعان "باتىرلار" جيناعىنا ءماندى العىسوز جازىپ، باسپاعا تاپسىردى. نە كەرەك، بۇرىن ەركىن ادىمداپ، جان-جاعىن قىزىق اڭگىمەگە باتىرىپ جۇرەتىن ءسابيت بايقاپ سويلەۋ، اڭداپ باسۋدى ۇيرەنە باستاعان كەزدە قالالىق پارتيا كوميتەتىنە: "مۇشەلىگىمدى قايتىپ بەرىڭدەر", دەپ ارىز جازدى. ولاي توستى، بىلاي توستى، وتىنىشىنەن كۇدەر ۇزە باستاعاندا، 1938 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا قالالىق كوميتەتتىڭ بيۋروسىنا شاقىرىلدى-اۋ. كەڭەس وكىمەتىن جانىنداي جاقسى كورەتىن تاقىر كەدەيدىڭ بالاسى ەمەس پە ەدىم دەگەن ۇمىتپەن كەلدى. ۇلكەن بولمەنىڭ ءىشىن كەرنەپ وتىرعانداردىڭ جۇزىنەن جىلىلىق اڭعارىلمايدى. ويلاماعان سۇراق­تاردى جاۋدىرىپ ەسىن شىعارا جازدادى. ءتىلى جەتكەنشە اعىنان جارىلىپ كەڭەس زامانىندا اتقارعاندارىن تاپتىشتەي باستاسا، قايسىبىرەۋلەرى: "جاساعان قاستىقتارىڭدى، ىستەگەن قاتەلىكتەرىڭدى ايت. قاي جەردە شالىس باستىڭ، حالىق جاۋلارىنا قالاي كومەك­تەس­تىڭ؟" دەگەن سودىرلى سۇراقتاردى قويىپ جاتىر. وڭدەرىندە كان-ءسول، اتارعا وعى جوق جاندار تەسىلە قاراۋىن، كۇدىكتەنە سويلەۋ­لەرىن تىيمادى. سوندا الىنعان قاۋلىدا:

"مۋكانوۆ وبۆينياەتسيا ۆ توم، چتو ۆ سۆويح ليتەراتۋرنىح پرويزۆەدەنياح، كاك-تو "سىن بايا", "ميرزابەك", "تەميرتاس", "ليتەراتۋرا XX ۆەكا", پروتاسكيۆال كونتررەۆوليۋتسيوننىە ناتسيوناليستيچەسكيە ۆزگليادى. مۋكانوۆ بىل تەسنو سۆيازان س سەيفۋللينىم، دوسمۋحا­مە­دو­ۆىم، اسىلبەكوۆىم، ايسارينىم، ۆالياح­مەتوۆىم ي دجۋماباەۆىم، نىنە رازوبلا­چەننىمي ۆراگامي نارودا. رەشەنيەم بيۋرو فرۋنزەنسكوگو گرك كپ/ب/ك مۋكانوۆ "كاك اكتيۆنىي چلەن كون­تررەۆوليۋتسيوننوي ناتسيو­نا­ليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكي، كاك پوسوبنيك ۆراگوۆ نارودا ي كاك نەرازورۋجيۆشيسيا بۋرجۋازنىي ناتسيوناليست" يز ريادوۆ پارتي يسكليۋچەن. مۋكانوۆ ۆ سۆويح زاياۆلەنياح نە وتريتساەت پرەدياۆلەننىە ەمۋ وبۆينەنيا ۆ دوپۋششەننىح وشيبكاح ۆ سۆوەي ليتەراتۋرنوي رابوتە. ۆۆيدۋ نەياسنوستي وتدەلنىح ۆوپروسوۆ، دەلو و مۋكانوۆە وتلوجيت ي پورۋچيت حولودوۆۋ دوراسسلەدوۆات", دەگەننىڭ ىزعارى ارقاڭدى قارىعانداي. وسىنداي كۇي كەشكەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ الماتىداعى قىزىلكوزدەردەن اۋلاق جۇرۋگە تىرىسۋىن تۇسىنۋگە بولادى.

ىڭعايىن تاۋىپ سەمەيگە اتتانىپ كەتۋىنىڭ سىرى دا وسى بولسا كەرەك. وندا ۇزاق بولدى ما، جوق، تەز ورالدى ما، ايتەۋىر اباي مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن قايىم مۇحامەتحانوۆتاي ءىنى-جولداس تاۋىپ العانى راس.

قازىرگىشىلەپ ايتساق، شىعارماشىلىق جولىن بىلاي قويعاندا، كەرەي-ۋاق بولىپ كەزدەستى. جازۋشىلار وداعىنان العان تاپسىرماسى بار ما، الدە قايىمعا جاردەمدەسۋ نيەتى جەڭدى مە، نە قىزىققىش كوڭىلى اۋدى ما، ايتەۋىر ءسابيت ابايدىڭ "كوزىن كورگەن" اقساقال-كاراساقالدارمەن كەزدەسۋگە، توبىقتى ەلىمەن تانىسۋعا اسىقتى. داڭعايىر داڭقى بار ءسابيتتى ەل-جۇرت قۋانا قابىلدادى. الماتىدا ۇيتقىپ سوققان ىزعاردىڭ بەتى قايتا باستاعاندا ءومىرى كورىسپەگەن اعايىنداردىڭ اراسىنا كىرىپ، مارە-سارە بولدى. داستارقان باسىندا توبىقتىنىڭ ءسوزۋار شالدارى ءار نارسەنى اڭگىمەلەپ وتىرعاندا: "مۇحتار ابايدىڭ بالاسى عوي", دەگەن وعاش ءسوزدى ەستيدى. ونىڭ انىق-قانىعىن بىلۋگە، قايىمنان سۇراۋعا ءمان بەرمەپتى.

امان-ەسەن الماتىعا ورالعاندا ءسابيتتى ۇلكەن قۋانىش توسىپ تۇر ەدى. "جۇمباق جالاۋ" رومانى شىعىپ، ەل-جۇرتتىڭ قولىنا تيە باستادى. جەر-جەردەن سابەڭە حاتتار جاۋىپ كەتتى. ءومىردىڭ قياستىعى، پارتيانىڭ ءزابىرى حات توپانىنىڭ استىندا قالىپ، سابەڭ قايتادان داڭق تاۋىنا كوتەرىلە باستادى. وسى جولى شىققان شىڭى بۇرىنعىدان دا بيىك، كورىكتى جانە مىعىم بولدى. ويتكەنى، قازاق ادەبيەتىندە كوركەمدىگى كەرەمەت، الىمى الىستى قامتيتىن، وزىق ەلدىڭ شىعار­ماسىمەن قاتار قويۋعا ۇيالمايتىن تولىق­قان­دى رومان دۇنيەگە كەلدى. ءسابيت تۇلەگەن ءبۇر­كىتتەي سىلكىنىپ، قاتارعا قايتا كىرە باستادى. ارينە، بۇعان قۋانعاندار كوپ، قىزعانعاندار دا از ەمەس.

سەمەيدەن الماتىعا ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن قايىم كەلىپ، مۇحاڭنىڭ ۇيىنە تۇسەدى. ونى ەستىگەن سابەڭ، قايىمعا: "بىلە بىلسەڭ، سەنىڭ تۇسەر ءۇيىڭ بىزدىكى ەمەس پە؟! كەرەي-ۋاقتىڭ ەنشىسى ءبولىن­بەگەنىن بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟" دەگەن قالجىڭىنىڭ اياعىن ۇيىنە قوناققا شاقىرۋمەن اياقتايدى. سەمەيدە تالاي گولايتتاعان "سەرىلەر" اتتىڭ باسىن ەركىن جىبەرەدى. ايتىلماعان اڭگىمە قالمايدى. سونداي ءبىر جەلپىنىس ۇستىندە سابەڭ: "مۇحتار ابايدىڭ بالاسى دەگەن توبىقتى شالدارىنىڭ ءسوزىنىڭ شىندىعىن بىلەسىڭ بە؟" دەپ سۇراپ، قايىمدى تاڭعالدىرادى. وسى ءبىر توسىن ساۋال ەكى الىپتىڭ اراسىنىڭ اشىلا تۇسۋىنە سەبەپشى بولدى. جانە داڭق تۇعىرىنا شابۋىلداۋدىڭ ءبىر تۇسى وسى. ءسابيت شىعارماشىلىعىنىڭ كوركەم­دىگىنە كۇدىكتەنە قاراۋ سول كەزدەن باستالىپ، بارعان سايىن ورشەلەنە ءتۇستى.

قايىم جاتقان ۇيىنە ءتۇن ورتاسىندا ورالىپ، تاڭەرتەڭ مۇحاڭ ەكەۋى شايعا وتىرعاندا كوڭىل كوتەرىڭكىلىگى ءالى باسىلا قويماعان ەدى. مۇحاڭنان ءسۇيىنشى سۇراعانداي: ء"سىزدى ابايدىڭ بالاسى دەيدى عوي، سول راس پا؟" دەپ ەزۋىن جيماي سۇرايدى. سول كەزدە مۇحاڭ تارس جارىلىپ: "مۇنى ساعان ءسابيت ايتتى ما، تاعى نە ەستىدىڭ؟" دەپ قاتتى اشۋلانادى. ايتپاعان ءسوزى قالماعان سوڭ، قايىم ءىشىپ وتىرعان شايىن تاستاپ، ۇيدەن شىعىپ كەتەدى. ونشاقتى كۇن اسكەري تۋماسىنىڭ ءۇيىن پانالايدى. ويدا جوقتا كوشەدە كەزدەسىپ قالعاندا مۇحاڭ: ء"اي، قايىم قايدا ءجۇرسىڭ؟ وسىلاي دا وكپەلەۋگە بولا ما؟" - دەپ ەداۋىر ۋاقىت اشۋىن باسۋعا الەك بولىپ، اياعىندا ۇيىنە الىپ كەلىپ، شارۋاسىنا كومەكتەسەدى.

مۇحاڭ مەن سابەڭنىڭ پەندەلىك تۇرعىدان كەتىسكەن ءساتى وسى. وعان دەيىن دە اناۋ-مىناۋلار بولعان شىعار، بىراق جوعارىداعى قيسىنسىز ءسوز ەكى الىپتىڭ ەڭ شەشۋشى ايقاسىنا سەبەپ بولدى.

1941 جىلى 29 مامىردا ءسابيت مۇقانوۆ ماسكەۋ قالاسىنان مۇحتار اۋەزوۆكە ورىس تىلىندە ۇزاق حات جازىپتى. قازاقتىڭ ەكى سوزگەرى نەگە ورىسشالاپ كەتكەن دەگەنگە جاۋاپ: مۇحاڭ بولسا ءاۋ باستان قوڭىراۋلى ادام، ال سابەڭ 1937 جىلدان بەرى اڭدۋ مەن ارباۋدىڭ استىندا. ولاردىڭ ءاربىر ادىمى اڭدۋدا ەكەنىن، ونىڭ ۇستىنە ماسكەۋدەن جازىلعان حاتتىڭ مىندەتتى تۇردە وقىلاتىندىعىن، قازاقشا جازسا ءار ساققا جۇگىرتەتىڭدىگىن ەسكەرىپ، سابەڭنىڭ ورىسشاسى شىعانداپ تۇرماسا دا ورىسشا حات جازادى. مۇحاڭ دا ورىسشا جاۋاپ جازىپتى. ەندى ەكى ءسوز شەبەرىن قازاقشالاپ ءبىز اۋرە بولماي-اق قويايىق. بىرىنشىدەن، بار بوياۋىمەن جەتكىزە الماسپىز، ەكىنشىدەن، "دەيدى ەكەنگە" ءۇي­رەنىپ قالعان قازاقتارعا مۇراعات دۇنيەسىن سول كۇيىندە جەتكىزسەك، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالىنى باسىلماي، قولامتاداعى شوعى بىقسىپ جاتقان وسەك سوزدەردىڭ ءۇنى وشەر.

"ەكەۋمىزدىڭ شىنداپ تانىس­قا­نى­مىزعا جانە ءبىر-بىرىمىزگە "سەن" دەپ سويلەسكەنىمىزگە سوڭعى ءتورت-بەس جىلدىڭ ءىشى. سودان بەرى اشىعىراق سويلەسەيىن دەپ تالاي وقتالدىم، سەنىڭ شا­م­شىل­دى­عىڭنان (ودنيم يز تۆويح نەدوستاتكوۆ ياۆلياەتسيا تو، چتو تى وچەن وبيدچيۆ، ينوگدا وبيجاەشسيا ني زا چتو) ايتا المادىم. حات جازۋدى ورىنسىز كوردىم، ءالى دە جۇرە بەرۋگە بار ەدىم، "ەسلي بى ۆ موسكۆە منە نە گوۆوريلي و تۆويح پوۆەدەنياح ۆ وتنوشەني مەنيا. منە گو­ۆو­ريلي، چتو تى ۆ گوسليتيزداتە رازيا­س­نيل، چتو "جۇمباق جالاۋ" مۋكانوۆا مى زناەم: ون پلوحوي، ەگو حوروشيم دەلال دروزدوۆ..." تاكجە منە تام سكازالي، چتو تى، پروچيتاۆ سۆويۋ ستاتيۋ، پومەششەننۋيۋ ۆ "سبورنيكە سوۆرەمەننوي كازاحسكوي ليتەراتۋرى" ۋجاسنۋلسيا، چتو كتو-تو ۆس­تا­ۆيل تۋدا سلوۆا "ودنيم يز ۆەدۋششيح ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە ياۆلياەتسيا مۇ­قا­نوۆ", ي كوگدا تەبە پوكازالي تۆويۋ رۋك­و­­پيس، گدە تى سام پيسال تاكيە سلوۆا، تى پوكراسنەل ي سكازال كوروتكو - "يا ۆىچەركنۋ" دەگەندى ەستىگەندە توبە شاشىم تىك تۇردى. قۇنانباي زامانىنداعى توبىقتىلىعىڭ قالماعان ەكەن عوي دەپ ءتۇيدىم. "يا بىل و تەبە وچەن ۆىسوكوگو منەنيا داجە توگدا، كوگدا مى ناحوديليس ۆ رازنىح پروتيۆوپولوجنىح لاگەرياح. يا تەبيا سچيتال (ي سچيتايۋ) ودنيم يز بولشيح تالانتوۆ ناشەگو ۆرەمەني ي ودنيم يز كۋلتۋرنەيشيح ليۋدەي، نە تولكو سرەدي كازاح­سكيح پيساتالەي، نو ي سرەدي پيسا­تەلەي ناشەگو منوگوناتسيونالنوگو سويۋزا، ۆكليۋچايا ي رۋسسكيح. تۆوە زنانيە يا سوپوستاۆليايۋ سو زنانيەم سامىح پەرەدوۆىح پيساتەلەي ناشەگو ۆرەمەني، ۆكليۋچايا ي ەۆروپەيسكيح. ەتو - نە كومپليمەنت، ا موە ۋبەجدەنيە", دەگەندى اشۋلى حاتتىڭ وزىندە جازۋعا ءسابيتتىڭ اقىلى دا، ازاماتتىعى دا جەتكەن كورىنەدى.

"يا - راستۋيۋششي پيساتەل" دەپ ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق جولىنداعى جەتىستىگى مەن قاتە-كەمشىلىگىن وزگەدەن بۇرىن ءوزى بادىرايتا ايتادى دا، ەكەۋىنىڭ ءدۇر­داراز بولۋ جايىنا مىقتاپ توقتالادى.

قوس الىپتىڭ جازعان حاتتارىنىڭ كوشىرمەسى قولىمدا. ماشينكاعا ين­تەر­ۆال­سىز باسقاندا سەگىز، ال ەكى ين­تەر­ۆالمەن باسسا 16 بەت. ءبىر-بىرىنە ايت­پا­عان­دارى قالماعان. ارينە، قازىر ولاردىڭ جازعاندارىنا ءوز الىمىزشە قورىتىندى شىعارساق، پالەنىڭ ءبارى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلىلىققا تالاس، دانىش­پان­دىق پەن كەمەڭگەرلىكتى بولىسە الماۋ. مەنىڭ بۇل ويىم اششىلاۋ، رابايسىزداۋ شىعار حاتتى وقىماعاندار ءۇشىن، ال وقىعان­داردىڭ كەلىسە قويماۋلارى دا مۇمكىن. سوندىقتان ۇلى جازۋشىلاردىڭ "ىشەك-قارنىن" وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىمەن اشۋعا ءماجبۇرمىن. قانشاما ءسا­بيت­شىل بولسام دا، بۇرا تارتپاي، عا­لام­دىق دانقى بار دەپ مۇحاڭا جەڭىلدىك جا­ساماي، ءوزىمنىڭ ورەم جەتكەنشە اششى شىندىق­تاردى الدارىڭىزعا جايىپ سالماقپىن. ولار كەيىنگى ۇرپاعىنان مۇنى كۇتپەدى دەپ ايتا المايمىن، ويتكەنى، 1941 جىلعى جازىلعان حاتقا 1960 جىلى 28 ناۋرىزدا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ "تسەل ناپيسانيا داننوگو كوممەنتاريا ك پيسمۋ اۋەزوۆا زاكل­يۋ­چاەتسيا ۆ ۆوسستانوۆلەني يستوري­چەسكوي يستينى... ي ۆسە" دەۋىندە ءبىرتالاي قىجىل جاتقانىن اڭعارماسقا بولمايدى. ونىڭ ەڭ ۇلكەنى 1959 جىلعى بەرىلگەن لەنيندىك سىيلىقتا جاتىر.

"ا" دەپ اۋىزدى اشقان سوڭ "ب"-سىنان سەسكەنبەيىك.

"تەپەر يا حوچۋ وبياسنيتسيا س توبوي ۆ توم، پوچەمۋ ناشي وتنوشەنيا زا پوسلەدنيە 2-3 گودا ناتيانۋليس؟ پريچينۋ يا ۆيجۋ ۆ سلەدۋيۋششەم: تى ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا (موجەت بىت ي رانشە) پوچەمۋ-تو ۋبەجدەن ۆ توم، چتو نا سۆەتە جيۆەت زلودەي پو يمەني سابيت مۋكانوۆ، كوتورىي زاۆيدۋەت ۆسەم، وسوبەننو مۋحتارۋ اۋەزوۆۋ ي نە حوچەت دات دوروگۋ نيكومۋ، كرومە سەبيا. تاك تى گوۆوريل نا سوۆەششاني ۆ رەداكتسي "سوتسياليستىك قازاقستان" ۆ ەتوم گودۋ.

يا پروسيل بى تەبيا وبياسنيت، كوگدا تى گوۆوريش، چتو "مۋكانوۆ زاۆيدۋەت نام", كتو ەتو "نام؟" تى ۆزگلياني نا ۆسە كادرى كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى ي سكاجي، رازۆە سرەدي نيح ەست حوت ودين، كوتورومۋ يا نە پوموگ ۆ روستە. داجە گابيت، س كوتورىم ناتيانۋتى موي وتنو­شەنيا زا پوسلەدنيە 3-4 گودا، نە موجەت سكا­زات، چتو يا ەمۋ نە پوموگ ۆ ەگو تۆورچەسكوم روستە. ۆسە ەتي پيساتەلي وب ەتوم پيسالي نەودنوكراتنو. بەز مويح پرينۋجدەني. رازۆە ەتو زاۆيست؟ ناكونەتس، زاچەم منە زاۆيدوۆات تەبە؟ يا زنايۋ، چتو تى ۆ كازاحسكوي كۋلتۋرە ۆووبششە، ۆ ليتەراتۋرە ۆ چاستنوستي، زانيماەش وچەن بولشوە مەستو. ي ۋ مەنيا ەست سۆوي ۋچاستوك، ۆپولنە دوستاتوچنىي دليا رازۆەدەنيا موەگو حوزيايستۆا; تاك چتو تەبە نە زا چەم بوياتسيا، چتو كولونيزيرۋيۋ تۆوي كراي".

سالا قۇلاش حاتتىڭ ەڭ ءتۇيىندى، وت شاشىپ تۇرعان ماسەلەسى وسى: تاعى دا قايتالايىن، ۇلىلىققا تالاسۋ، دا­نىشپاندىق پەن كەمەڭگەرلىكتى ەشكىمنىڭ قانجىعاسىنا بايلاتپاۋ، اتاق-داڭقتى بولىسپەۋ نيەتى ەكەنىن جازباي تانيمىز.

مۇحاڭ دا تارتىنباپتى. "ۆ تەبە ەست حۆاستليۆوست، نەسكرومنايا سامورەكلاما. ەتو ۆيدەل نا منوگيح سوبرانياح، ۆ گازەتنىح ۆىستۋپلەنياح، - ي ەست تاكجە وچەن پوۆەرحنوستنوە سامومنەنيە، چتو كازاحسكايا ليتەراتۋرا - ەتو تى. تى نا سوۆەششاني ۆ "سوتسياليستىك قازاقستان" دال نەۆەرنۋيۋ سپراۆكۋ و توم، چتو بۋدتو تى ناچال كريتيكوۆات، ي يا وبيدەلسيا. نە ۋپروششاي ي نە يسكاجاي پراۆدى. ۆسپومني زاسەدانيە پارتكوما ۆ 1938 گ.، گدە ناس سلۋشالي توۆاريششي. يا تام گوۆوريل، چتو كاجدوە پرويزۆەدەنيە سابيتا، پويا­ۆيۆشەەسيا دو سيح پور نەدونوشەنو، چتو يا نەدوۆولەن، نەۋدوۆلەتۆورەن س تاكيم ستاجەم، كاك ۋ تەبيا. يا توگدا جە ي پوسلە بىل گلۋبوكو رازوچاروۆان ۆ تەبە، زامەتيۆ تۆوە ۆوسپرياتيە ەتوگو كريتيچەسكوگو سۋجدەنيا و تۆوەم پيسا­تەلسكوم ترۋدە نا مانەر، سكاجۋ پريامو، سەيفۋللينا. ۆەد ۋ نەگو بىلا وتۆراتيتەلنايا سيستەما; كريتيكۋ ەگو پرويزۆەدەني نازىۆات ۆراجدەبنىم اكتوم پروتيۆ سوۆەتسكوي ۆلاستي. ون بىل يمەننو ناستولكو ناحالەن ي بەززاستەنچيۆ. يا ۆپراۆە وبياسنيت ەتو ەششە نە يزجيتىم ۆ تەبە ۆليانيەم كورىستنىح وتنوشەني توي ليتە­ر­ا­تۋر­نوي گرۋپپى، ك كوتوروي تى پري­ناد­لە­جال، ي كوتورۋيۋ ۆوزگلاۆيل سەيفۋللين. ا ەتو گرۋپپا س ەە گريازنىمي، فەو­دا­لنو-رودوۆىمي پراۆامي، وچەن منوگو نا­ۆرەديلا سوۆەتسكوي ليتەراتۋرە ۆ كازاح­ستانە. ونا منوگو ناۆرەديلا ي تەبە ۆ ناچالنىي پەريود تۆوەگو فور­مي­روۆانيا", دەگەن ويلارىن كەلتىرۋ ءما­سەلەنىڭ بايىبىنا بارۋ ءۇشىن وتە قاجەت.

مۇنداي اشىق پىكىرلەرگە تۇسىندىرمە بەرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. بۇلار پەندەلىك تۇرعىدان بولسا، ەندى شىعارماشىلىق جاعىنان قاراستىرساق، وندا ۇلىلىققا تالاسۋدىڭ قانداي ارنامەن جۇرگەندىگىن بىرقىدىرۋ انىق شامالايمىز.

ءسابيتتىڭ مۇحتارعا قويعان ەڭ ۇلكەن كىناسى - كەڭەس تاقىرىبىنا جازعان شىعار­مالارىڭ ءوز دارىنىڭنىڭ دەڭ­گەيىنەن الدەقايدا تومەن. "موي كري­تي­چەسكيە زامەچانيا ۆ وتنوشەني تۆويح وتدەلنىح پرويزۆەدەني سوۆەرشەننو نە يسحوديات يز موەي زاۆيستي ك تەبە، وني يسحوديات يز موەگو ۋبەجدەنيا. گوۆوريا وتكروۆەننو، يا نەدوۆولەن تۆويمي شاگامي ۆ ليتەراتۋرە پوسلەدنيح لەت. وني ۋ تەبيا نەرەشيتەلنى، روبكي. يا سوپوستاۆليايۋ تۆوي پرويزۆەدەنيا دو سوۆەتسكوگو ي سوۆەتسكوگو پەريودا. تى نە سمەلىي ۆ سۆويح شاگاح، منوگو وگليادىۆاەشسيا ۆ ستورونۋ، بوياس كاك بى چەگو نە سلۋچيلوس. وتسيۋدا ستراداەت ۆسيا تۆويا سوۆەتسكايا تەماتيكا. سۆويۋ سوۆەتسكۋيۋ دۋشۋ نا نوۆوي تەماتيكە تى، كاك حۋدوجنيك، سووتۆەتستۆەننو تۆوەمۋ تالانتۋ ي زنانيۋ - تى ەششە نە پوكازال", دەگەنى ءار قيلى وي ايتۋعا بولعانىمەن، ادەبيەتتىڭ بۇگىنگى شىندىعى توڭىرەگىندە شىر اينالۋ كەرەك دەگەن سوتسياليستىك رەاليزم تالابىن انىق اڭعارامىز. ونى اتتاپ وتۋگە سابەڭ بارماعان، قايتا كەيبىر ناۋقان تۇسىندا ارتىق سىلتەپ جىبەرەتىنىن دە جاسىرماعان ابزال. جانە ونى ءوز تاجىريبەسىندە تالاي سىناپ كورگەن.

ونىڭ ناقتى دالەلى 1938 جىلى شىققان "جۇمباق جالاۋ" رومانى. ونى وسى جاۋابىندا مۇحاڭ: "ەتو پەرۆىي ناستوياششي رومان نا ناشەم يازىكە" دەگەنى شىندىق بولعاندىقتان ەل قۋانىشىنا اينالىپ، حالىق جاپپاي وقىپ، وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن، قۋانىش-شاتتىقتارىن 1937 جىلى جازىقسىز جازالانعان ءسابيتتىڭ جاداۋ كوڭىلىنە دەمەۋ بولعان حات ارقىلى بىلدىرگەن. العاشقى باسى­لىم­نىڭ وزىنە مىڭنان استام حات كەلگەن. جازۋشى تۋىندىلارى جونىندەگى حات-حا­بارلار سابەڭنىڭ كوزى تىرىسىندە مەم­لە­كەتتىك مۇراعاتقا 141 توم بولىپ تاپسىرىلعان.

ءسابيت ساياسي جاعىنان تاياق جەپ، تۇڭىلەرلىك دەڭگەيگە جەتكەنمەن، شىعارماشىلىق جاعىنان زور ابىرويعا يە بولىپ، بۇرىن قولى جەتكەن داڭقى "جۇمباق جالاۋ" تۇسىندا ەسەلەنە ءتۇسىپ، ونەرپازدىقتىڭ بيىك دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. مۇندايدى، قانشاما ادەمى سوزبەن كومكەرسە دە، اقىن-جازۋشىلار، اسىرەسە ءوز دەڭگەيلەستەرى باسى ءبۇتىن سابيتكە قيا بەرمەگەنى، پەندەلىك تانىتىپ العاندارى ءسوزسىز. ونىڭ شەت-جاعاسى مۇحاڭ حاتىنان كورىنەدى. "داجە لۋچشيە ۆەششي تۆوي "اق ايۋ", "جۇمباق جالاۋ" نوسيات سلەدى وگرومنوي نەدونوشەننوستي، نەدورابوتكي" دەگەندى دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىندەي ءجيى قايتالايدى. "ايى-كۇنى جەتپەي تۋعانىن، ءيى قانباعانىن" ناقتى كورسەتپەي، جالپىلاي ايتادى. پەندەلىك سيپات ارالاسقاندا "مى موگلي بى ۆەستي س توبوي ەتۋ پەرەپيسكۋ گورازدو بولەە سپوكوينىم، نە رازدراجەننىم مەستامي، تونوم. ي ونا بىلا بى پولەزنەە، پرو­دۋكتيۆنەە. نو ۆ ەتوم پوۆيننو تۆوە جە پي­سمو. وتكروۆەننىە (زا نيح يا بلاگودا­رەن) سۋجدەنيا تۆوي و موەم چەلوۆەچەسكوم ي پيساتەلسكوم وبليكە بىلي ۋ تەبيا وتراۆلەنى يزليشنەي رازدراجيتەلنوستيۋ، مەستامي زلوبنىم زاپالوم. "زلودەيا سابيتا" يا نە زنايۋ، ەتو تۆويا ۆىدۋمكا. يا ۆىسكازالسيا پولنەە ي، مەستامي، سو سپراۆدەليۆىم ۆوزمۋششە­نيەم. س پريۆەتوم اۋەزوۆ" ء(سابيت حاتىن "س يسكرەننيم ك تەبە ۋۆاجەنيەم" دەپ اياقتاعان-دى) دەگەنىنەن الىپتاردىڭ دا ءوزىمىز سياقتى پەندەلىكتەن الىس بولماعاندىعىن كورەمىز دە، ارقايسى­سىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا قاراي جاساعان قىلىقتارىن بايقايمىز.

ءسابيت مۇحاڭدى ۇلى جازۋشى دەگەن تۇسىنىكتەن ەش اينىمايدى. ونى ءبىز كەسەك شىعارمالارىن باعالاۋىنان انىق كورەمىز. 1941 جىلى ءالى جاريالانباعان، قولجازبادان وقىلعان: "و رومانە "اباي" يا ۆىسوكوگو منەنيا. يا دۋمايۋ، چتو پو سۆوەمۋ حۋدوجەستۆەننومۋ ۋروۆنيۋ ون كۋدا ۆىشە، چەم پەسا، ي ستويت نا ۋروۆنە رومانوۆ ناستوياششيح ماستەروۆ پروزى ەۆروپى", دەگەندى جارىق كورمەگەن (كىتاپ 1942 جىلى شىقتى) كەزدە، ياعني 1941 جىلدىڭ 29 مامىرىندا جازدى. مۇحاڭا ەڭ جاقىن اقىن-جازۋشىلاردىڭ اۋزىنان شىقپاعان وسى تۇپكىلىكتى وزگەرمەس ويىن "مۇقانوۆ قىزعانشاق" دەگەندى (يا بىت موجەت نە پيسال-بى ەتو پيسمو ەششە دولگو، ەسلي بى مەنيا سيلنو نە زادەلو تۆوە سلوۆو - "مۇقانوۆ قىزعانشاق") ەستىگەننەن كەيىن جازۋ انشەيىنگى كولگىرسۋ ەمەس ەكەنىن كەيىنگى وقيعالار كورسەتتى.

وسى ارادا كىمنىڭ قىزعانشاق، كىمنىڭ جالپاقشەشەي بولعانىن تۇبەگەيلى قازباي، سوڭعى كەزدە جازىلىپ جاتقان ەستەلىكتەردى دالەلگە كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى، قادىر مىرزا ءالىنىڭ ء"يىرى­مىندە" عابيت مۇسىرەپوۆ جايىنداعى ەستەلىگى شىقتى.

عابەڭنىڭ مويىنقۇم ساپارىنا سەرىك بولعان سازگەر، "ماحامبەت" وپەراسىنىڭ اۆتورى، قازاقستان كومپوزيتورلار وداعىن بىرقىدىرۋ ۋاقىت باسقارعان بازارباي جۇمانيازوۆ - ءبىر كۋالىككە تۇراتىن ازامات. جول ۇستىندە تالاي اڭگىمەلەر ايتىلىپ كەلە جاتقاندا قادىر عابەڭنەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ پەندەلىگى جايىندا ءوز ويىن ايتۋدى وتىنەدى. ەشۋاقىتتا سۇراققا قولما-قول جاۋاپ بەرمەيتىن، اۋزىنان شىعار ءسوزدىڭ كورىكتى دە، ويلى بولۋىن قالايتىن، سابىرلى ۇنىمەن تالايلاردىڭ اپتىعىن باسا سويلەيتىن عابەڭ ءوز ويىن بىلاي ءبىلدىرىپتى:

- "قالىڭ ويدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ، شىعا الماي وتىرمىن. قالىڭ وي ەمەس، اۋىر وي! وتە اۋىر! ايتسام با، ايتپاسام با؟ ۆوت ۆ چەم ۆوپروس! - دەپ ءسوز اياعىن گاملەتتىڭ مونولوگىمەن تۇجىرىمدادى.

- ايتىڭىز! - دەدى بازارباي.

- ايتىڭىز! - دەدىم مەن دە.

- نە ايتاتىنىمدى بىلمەگەن سوڭ: "ايت!" "ايت!" دەپ وتىرسىڭدار عوي. بىلسەڭدەر: "ايتپاي-اق قويىڭىز!" دەر مە ەدىڭدەر، كىم بىلگەن! شىندىق!

"شىندىق!" دەپ ايقاي سالامىز. ال سول شىندىقتى جاريا ەتۋ دۇنيەنىڭ ازابى! دۇ­رىسى - سول شىندىقتى بىلمەي-اق قويۋ. كەيدە وتىرىك ادا­م­دى ورگە سۇيرەپ، اقيقات ادامدى كورگە تىعادى! - عابەڭ، تاعى ءبىراز ءۇنسىز قالدى. - ماسەلە مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى. داۋ جوق، ول ۇلكەن جازۋشى. ۇلى جازۋشى! بىراق، قالاي ايتسام ەكەن، كىسىلىگى تومەن، ىشىنە شىناشاق اينالمايتىن قىزعانشاق پەندە ەدى! ءبىز كۋامىز. ال قاراپايىم حالىق ونى بىلمەيدى! مۇمكىن بىلمەگەنى دە دۇرىس شىعار!

مەنى نە سايتان تۇرتكەنىن بىلمەيمىن:

- عابە! ءسىز زيرات باسىندا مۇلدەم باسقاشا سويلەپ ەدىڭىز عوي! - دەدىم.

- ءيا، باسقاشا سويلەدىم. قالاي سويلەۋىم كەرەك ەدى، سەنىڭشە؟! بارىپ تۇرعان پەندە ەدى دەۋىم كەرەك پە ەدى؟! جوق، مەن يمەننو سولاي سويلەۋىم كەرەك ەدى عوي. مەن شىندىققا كەرەگىن ايتقانىم جوق، ەلگە كەرەگىن ايتتىم! ال ەندى بىرەۋ بولماسا بىرەۋ سول شىندىقتى بىلە جۇرگەنى دۇرىس سەكىلدى! - دەدى دە عابەڭ الدىنداعى قاداعىن ەشقانداي توسسىز تاستاپ جىبەرىپ، ءبىر كۇرسىنىپ الدى", دەگەندى وقىعاننان كەيىن، مەن كەلتىرگەن دەرەكتەرگە كۇمان بولا قويماسىن سەزىنۋدەمىن.

مۇحاڭنىڭ مىنا قايتارعان جاۋابىندا سابەڭنىڭ پايداسىنا شىعاتىن ويلار وتە سيرەك جانە: "تى پرودۋكتيۆەن - ەتو حوروشو. نو تى ۆەدۋششي بولشوي پيساتەل كازاحستانا. زا تۆويمي پلەچامي پوچەتنىي ستاج ي وگرومنوە پو كوليچەستۆۋ ناسلەديە. ا ۆوت پودۋمال لي و توم، چتو ي تۆوي ۋداچي پادايۋت نا يستوريچەسكيە "سۇلۋشاش", ي "بالۋان شولاق". پروچيتال يا تۆوي "مەكتەبى". پريزنايۋ، حوروشەە نابليۋدەنيە بىتا، ۋلۋچشەنيە يازىكا، نو وپيات وچەن منوگو نەزرەلوستي. نەت سوۆسەم پسيحولوگي (وپيات), نۋترو چەلوۆەكا تى نە زادەۆاەش، ليۋدي (وپيات), زا يسكليۋچەنيەم تەبيا ساموگو، مەلكيە. پوچتي نيچتوجنى وني ي مىسليامي، ي چۋۆستۆامي", دەگەندەرى ماقتامەن باۋىزداۋ ەكەنىن جۇرت اڭعارمايدى دەگەندىك پە، الدە ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ماشىعى ما؟ ۇنامدى ويلارىنىڭ سوڭىنان "بىراق، نو" دەگەندەر ىلعي ىلەسىپ جۇرەتىندىگىن كورەمىز، وقيمىز.

وسىنىڭ ءوزى ءسابيت شىعارماشىلىعى جونىندە پايدا تاپقىسى كەلگەن "تولماعان تولستويلار مەن شالا شەكسپيرلەردىڭ": "مۇحاڭ وسىلاي دەپ ەدى", - دەپ الاۋلاتىپ اكەتۋىنە نەگىز بولعانى تاعى بار. ۆوكزالدا جاتقان جەرىنەن ۇيىنە اكەلىپ، ۇزاق ۋاقىت پانالاتىپ، جازىپ جۇرگەن "كۋرلياندياسىن" اۆتورىنا وقىتىپ، تىڭداپ، ءوزى وقىپ، تالاي پايدالى كەڭەس بەرگەن سابەڭنىڭ 60 جىلدىعىنا ريزالىق كوڭىلىن بىلدىرگەن ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ: "باسقالار سەكىلدى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تۆورچەستۆوسىندا دا كەمشىلىكتەر بار. سىنشىل، قاتال وقۋشى سونىڭ بارىنەن كەمشىلىك تابۋى مۇمكىن. ءسابيت مۇقانوۆ شىعارمالارىندا كەمشىلىك بولسا، ول بىرەۋ عانا. ول سابەڭنىڭ اسىعىستىعى. ال سابەڭە اسىقپا دەۋ قيىن. ول بۇگىندە ونداي اقىلدى الا دا قويمايدى" (187-بەت) دەۋى قانشاما دوستىق نيەتپەن ايتىلعانىمەن، كوكەيدەگىسىن اڭعارماسقا بولمايدى. قانشاما سابيتكە جەڭىلدىك جاساعىسى كەلگەنىمەن، "ونىڭ تاۋداي ەڭبەگىنىڭ كولەڭكە جاعىنا ادەيى بەتتەمەي، قۋانىشتى مەرەكە ۇستىندە حالىق كاعيداسىن: "جاقىنىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن" دەمەكپىز" دەگەن ءسوز يەسىنىڭ قانداي تاكتيكانى قولدانىپ وتىرعانىن انىق تانىتادى. تاپ وسىنداي ويلار سافۋان شايمەردەنوۆ، تاحاۋي احتانوۆ، زەينوللا قابدولوۆتا ءجيى كەزدەسىپ: "شىركىن، سابەڭ اسىقپاسا، تاماشا جازۋشى ەدى عوي", دەيتىن سيپاي سالدى پىكىرلەر كوپ ايتىلىپ، جاتتاندىعا اينالىپ كەتكەن بولاتىن.

سابەڭنىڭ مۇحاڭدى مويىنداۋىندا ەشقانداي ايارلىق جوق. وكىنىشكە قاراي بىزدە، اسىرەسە، زەرتتەۋشىلەردە جەتىلۋدىڭ ديالەك­تيكاسىنا قاراماي، سوڭعى قورىتىندىدان ءورىس الىپ، وي-پىكىرلەرىن سوعان ىڭعايلاپ جازىپ، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنىگىن لايلاي­تىندار بار. قانداي ۇلى، دانىشپان بولسىن اياعى سالبىراپ اسپاننان بىردەن تۇسپەيدى، بىرتىندەپ-بىرتىندەپ ءوسىپ-جەتىلەدى، تانىلادى، قۇرمەتتەلەدى. سوندىقتان ايتقان ويدىڭ قاي جىلى، قاي ساتتە بولعانىن ەشۋاقىتتا ۇمىتپاعان ابزال، ساپىرىلىستىرىپ جىبەرۋ كوبىنە فالسيفيكاتسياعا اپارىپ سوقتىرادى.

ەكى الىپتىڭ 1941 جىلى جازىسقان حاتتارى ءارى قاراي سوزىلعاندا نەمەن تىنارىن كىم ءبىلسىن، ەگەر سوعىس باستالىپ كەتپەسە. تەگىندە تابىسقان سياقتى. ويتكەنى: "ۆ 1942 گودۋ تسك كپ كازاحستانا پروسيل مەنيا زانيات پوست پرەدسەداتەليا پراۆلەنيا سويۋزا پيساتەلەي كازاحستانا. يا سوگلاسيلسيا. سەكرەتارەم تسك توگدا رابوتال ن.ا.سكۆورتسوۆ. ۆ پرەدۆاريتەلنوي بەسەدە س نيم يا ستاۆيل ودنو ەدينستۆەننوە ۋسلوۆيە - سنيات سۋديموست س اۋەزوۆا (ون بىل پوساجەن ي وسۋجدەن پو 58-ستاتە ۆ 1929 گودۋ نا 25 لەت زا كون­تررە­ۆوليۋتسيوننۋيۋ دەياتەلنوست: بىل ۆىپۋششەن يز تيۋرمى ۆ 1932 گودۋ، نو سۋديموست نە بىلا سنياتا. (شىندىعى، مۇحاڭدى 1932 جىلى 20 ساۋىردە 3 جىلعا سوتتاپ، جازاسىن شارتتى (ۋسلوۆنو) اتقارۋعا كەسكەن-ءدى. 22 مامىردا قاماۋدان بوساتىلعان بولاتىن. - ت.ك.), دات ەمۋ پراۆو سوۆەتسكوگو گراجدانينا. سكورو نا زاكرىتوم زاسەداني پرەزيديۋما ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كاز سسر ي بيۋرو تسك كپك سۋديموست س اۋەزوۆا بىلا سنياتا", دەگەن دەرەكتىڭ ايتارى، ۇعىندىرارى وتە مول.

1946 جىلى مۇحاڭ "جولى كەڭ جازۋشى" دەگەن ماقالاسىندا: "قازاق ادەبيەتىنىڭ اعا جازۋشىسى ءسابيتتىڭ اتى - قازاق وقۋشى­سى­نىڭ مول قاۋىمىنا وتە داڭقتى، انىق قىمبات اتتىڭ ءبىرى. ءسابيتتىڭ "تەمىرتاس", "جۇمباق جالاۋ" سياقتى روماندارى ساپا مەن كوركەمدىك جاعىنان قازاق كوركەم قارا ءسوزىنىڭ ەلەۋلى ۇلكەن ءداۋىرىن تانىتادى. قازاق رومانىنىڭ تاريحىندا تالانتتى، ءونىمدى جازۋشى ءسابيتتىڭ ورنى - ءبىرىنشى ورىن. ونىڭ اتى بۇكىل وداق ەلىنىڭ وقۋشىسىنا دا ءمالىم جانە كەڭەس ادەبيەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ەسەبىندە دە زور ەنبەگى بار ادام", دەگەنى "سۋديموستى" الدىر­عاننىڭ قايىرىمى دەۋگە ەش بولمايدى.

ارينە، ۇلىلاردىڭ دۇردارازدىعىن پايدالانىپ قالۋعا تالاپتاناتىن قۋلار از بولمايدى. جانە ونداي پيعىلعا بەرىلگەندەر ءوز پايداسىنا شىعاتىن كۇبىلىستاردى وتە ءتيىمدى جانە مىقتى پايدالانا بىلەدى. ءسابيت داڭقىنىڭ شايقالۋىنا مۇحاننىڭ 1941 جىلعى "كاجدوە پرويزۆەدەنيە سابيتا، پوياۆيۆششەەسيا دو سيح پور، نەدونوشەنو", ءپىسىپ-جەتىلمەگەن، ءبىر قايناۋى ىشىندەگى دۇنيەلەر دەگەندە، وڭگەلەرىن بىلاي كويعاندا، "سۇلۋشاش" پەن "اداسقانداردى", "جۇمباق جالاۋدى" قۇرباندىققا شالىپ جىبەرۋى مەزەتتىك كوڭىل-كۇيدىڭ اسەرى ەدى. مىنە، وسىنى ءوز پايداسىنا شىعارىپ جۇرگەندەر ءالى دە بار. سابەڭنىڭ مۇحاڭ تۇسىنداعى جانە كەيىنگى 13 جىلى تۇگەلدەي مىنەلۋمەن، كەۋدەسى باسىلۋمەن وتكەنىن دالەلدەيتىن ءىس-ارەكەتتەر وتە كوپ. سونىڭ ەكى جايى مىناۋ: ءبىرى - كوركەمدىك جاعىنان كەمسىتۋ بولسا، ەكىنشىسى - يگى اكىمشىلىك شارالار ارقىلى مىسىن باسۋ، مەسەلىن قايتارۋ.

سابەڭنىڭ ابىروي-بەدەلىنە نۇقسان تيگىزىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ ءمانىن تومەندەتۋدىڭ ءارتۇرلى ايلا-امالدارى جاسالدى. ءبىرى - اۋىز ادەبيەتى داستۇرىندە وسكەن ادەبيەت وزىمىزگە بولماسا، الەمدىك وزىق مادەنيەتتىڭ وكىلدەرىنە ۇناي بەرمەيدى دەسە، ەكىنشى ءبىر كەزەكتە - مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوز كەمەڭگەرلىگى جەتپەيتىندەي اسقاقتاتا ماقتاۋ مەن ماداقتاۋ ءتاسىلىن قولداندى. وندايلار كوپ جاعدايدا وزدەرىنىڭ كۇلقىنىنا كەرەكتىنى ويلاسا، ەكىنشى جاعىنان ءسابيتتىڭ مىسىن باسا ءتۇسۋدى كوزدەدى. ءۇشىنشى ءبىر ءتاسىل - بۇرىن الدىمەن اتالىپ كەلگەن سابەڭدى بىرتىندەپ شەگىندىرە بەرۋ، امالسىزدان اتاۋ، ءتىپتى تىزىمنەن "ۇمىتىپ كەتۋ" ادەتى كەزدەستى، ءتىپتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر.

ادەبيەتتەگى ساباقتاستىقتى ساقتاماۋ نيەتى كەڭەس وكىمەتى كۇلاعاننان كەيىن ءتىپتى رابايسىز سيپات الۋدا. تاۋەلسىزدىك كەلگەننەن بەرى پوپۋليزمگە، ياعني تاريحي-كوركەمدىك نەگىزى جوق داۋرىقپالى ايعايعا كەزىكتىك. "اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى", دەگەنگە ءسابيت مۇقانوۆ كەزىگىپ وتىر. مەن كەيبىرەۋلەرشە، ساۋاپ دەپ تابالامايمىن، ويتكەنى ول جەتەلىلىكتىڭ بەلگىسى بولا قويماس. داۋىل كەزىندە قانداي شاڭ كوتەرىلمەيدى، زامان وزگەرىسكە ءتۇسىپ جاتقاندا نە ايتىلمايدى دەگەنگە باعىپ، ەلەمەي كەتۋگە بولار ەدى، بىراق قوعامدىق-ەستەتيكالىق وي-تۇسىنىك ديالەكتيكا زاڭىنا باعىنادى.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى 1992 جىلى "قازاقتا ۇلتتىق ادەبيەت بار ما؟ قازاق كەڭەس ادەبيەتى دەپ جۇرگەنىمىز قانداي ادەبيەت" دەگەن قياس ساۋالدارعا جاۋاپ ۇيىمداستىرعاندا "قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرى قاتارىندا اتالىپ كەلگەن س.مۇقانوۆ، س.سەيفۋللين، ع.مۇستافين شىعارماشىلىعىن ەندى قالاي باعالاۋىمىز كەرەك؟" دەگەن قينالىسىن 1994 جىلى "جۇلدىز" جۋرنالى "وپ-وڭاي" شەشىپ بەردى. "ۇلتتىق اقىن ۇعىمىن ايقىنداپ، ورنىقتىرۋ ءۇشىن ۇلتسىز اقىندار - كەڭەسشىل، وداقشىل، پارتياشىل باتىراقتار، كولگىر ينتەرناتسيونال بەلسەندى اقىندار جاساعان "قازاق كەڭەس ادەبيەتى" دەگەن قامپيعان دوكەيدى قايتا ساراپقا سالىپ، تاريح تارازىسىنا تارتۋعا مىندەتتىمىز.

بۇگىنگە دەيىن "الىپتار توبىن" قۇراپ كەلگەن ساكەن، بەيىمبەت، ءىلياس، ءسابيت، عابيت، عابيدەن بۇرىنعىداي اسپەتتەلىپ، "نەگىزىن قالاۋشىلار" رەتىندە وقۋلىقتان-وقۋلىققا جوڭكىلە الماس" (№ 5-6.1994,187-بەت) دەگەن قىڭىر ويلاردىڭ شالىعى الدىمەن ساكەن مەن سابيتكە ءتيىپ جاتىر.

گازەت-جۋرنالداردا شالكەم-شالىس ايتىلعانداردى بىلاي قويعاندا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى "20-30 جىلدارداعى قازاق ادەبيەتى" (جاڭاشا باجايلاۋ) دەگەن كىتاپتى 1997 جىلى شىعاردى.  "ادەبيەتتەگى جاڭا ءداۋىر" دەگەن تاراۋدىڭ اۆتورى مارقۇم دارىمبەتوۆ تاريحي شىندىقتاردى بەلىنەن باسىپ، ءوز قيسىنىمەن ەمىن-ەركىن سىلتەپتى. "وسى كۇنگە دەيىن رومان رەتىندە دارىپتەلىپ كەلگەن "تار جول، تايعاق كەشۋ" س.سەيفۋلليننىڭ باسپا بەتىن كورگەن كۇندەلىگى، باسىنان كەشكەن وقيعالاردىڭ حرونيكاسى ەدى. ال س.مۇقانوۆ "اداسقاندار" رومانىندا جىگىت پەن قىزدىڭ سۇيىسپەنشىلىك تاريحىنان تاپ كۇرەسىنىڭ "ديالەكتيكاسىن" تاپپاق بولدى" (34) دەپ "قيسىندايدى". بار سوققىنى ساكەن مەن سابيتكە بۇرىپ، ءىلىپ الار ەشتەڭە تاپپايدى. 20-جىلدارى قانات جايا باستاعان تاپشىل ادەبيەت، ونىڭ وكىلدەرى "سەيفۋللين، جانسۇگىروۆ، مايلين، مۇقانوۆ جانە ت.ب. كوپتەگەن اقىندار زاماندى جاڭاشا جىرلايمىز دەپ جالاڭ ۇگىت، داڭعازا ۇرانعا ۇرىندى. بۇل بۇكىل قازاق ادەبيەتىنە ءتان تەندەنتسيا" بولدى (30) دەپ ءتۇيىن جاسايدى.

ءسابيت مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنا 1943 جىلى قايتادان تاعايىندالدى. سوعىس جەڭىسپەن اياقتالدى. ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەرىمىز ەۋروپانىڭ تالاي ەلدەرىن ازات ەتىپ جۇرگەندە، باتىس مادەنيەتىنىڭ ءبىراز ۇلگىسىن كورىپ، ۇيرەنىپ، ەلگە ورالعاندا سولارداي بولۋعا تالپىندى. تەاتر ساحناسىنان، كينو ەكرانىنان، گازەت-جۋرنال بەتتەرىنەن باتىستى ماداقتاعان دۇنيەلەر كوبەيىپ كەتكەن سوڭ قىتىمىر پارتيا "باتىسقا تابىنۋشىلىقپەن قۇرەستى" باستاپ كەپ جىبەردى. قاۋلى-قارارلار قارشا جاۋدى. باتىسشىلدىعى جوق قازاقتار "ۇلتشىلدىقپەن" كۇرەسۋگە كىرىستى.

سارىارقا، ساعىندىرعان اتامەكەن،

الدا - مايدان، ارتتا - سەن، قايتسەم ەكەن ؟ - دەگەن قاسىمنىڭ جان ءسوزى بۇكىل ناۋقاننىڭ قوزعاۋشىسى بولىپ شىعا كەلدى. ءبىراز جاستار "ۇلتشىلدىقپەن" كۇرەستى، اتتارىن شىعارىپ الدى. ولاردىڭ ۋلى قالامىنا ىلىكپەي قالعان اقىن-جازۋشى نەكەن-ساياق. قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى، اسىرەسە حرامكوۆ باستاعان ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى شۋدى داڭعازاعا اينالدىردى. شاياحمەتوۆتىڭ تىزگىندى تارتۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ ەش جەردە جاريالانباعان، ساحناعا قويىلماعان، قاعاز بەتىنەن ماشينكاعا عانا كوشىرىلگەن ء"بىز دە قازاقپىز" اتتى پەساسى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ تەاتر جايلى قاۋلىسىنا ءىلىنىپ كەتىپ (سابەڭنىڭ بۇعان قاتىسى جوق دەۋگە ءداتىم بارمايدى، ويتكەنى ول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى بولاتىن), قازاقستان تەاترلارى رەپەرتۋارلارىنىڭ ويران-بوتقاسى شىقتى.

قازاقستانداعى ادەبي اتموسفەرانىڭ جايسىز جاعدايىن تۇزەتۋ ءۇشىن كسرو جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ بوريس پولەۆوي باستاعان ۇلكەن بريگاداسى كەلىپ، جارىق كورگەن شىعارمالاردى بىلاي قويعاندا، كوكەيىمىزدەگى ويىمىزدا قانداي كىنارات بارلىعىن سۇزگىدەن وتكىزدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "ابايى" "كازاحستانسكايا پراۆدا" گازەتىندە تاس-تالقان بولىپ سىنالدى. جاستار تەاترىندا قالا زيالىلارىنىڭ جينالىسى ءوتتى. بەرەكەسىز تالقىلاۋ ەدى ول. ولاي دەيتىنىم، ءسابيت نۇرىشەۆ دەگەن عىلىم كانديداتى تالاي اكادەميكتەرگە "ساباق" بەرىپ، "اقىل" ۇيرەتتى. ورىسشاعا ءتىلى كەلمەيتىن امىربەك تاكەجانوۆ سىقىلدى تاريحشىلار ساتباەۆ سىندى دانىشپان­داردىڭ شاۋجايىنا جابىستى. "ۇلتشىل­دىقتى" اشكەرەلەۋدەن باستالعان ۋ-شۋ اباي مەكتەبىنە سوقپاي وتپەدى. سابەڭ ەپتەپ ابىرويسىزدىققا ۇرىنسا، ءدال وسى تۇستا ۇرىندى. اباي ارۋاعى جىبەرمەدى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنان كەتتى. بىراق پارتيانىڭ زورلاۋىمەن كەلگەن فيلوسوف جايمۇرزين ەشتەڭەنى تىندىرا المادى. عابيدەن مەن عابيتتى الما-كەزەك تاققا وتىرعىزۋدى ماشىققا اينالدىردى. الايدا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءسابيت كوتەرگەن بيىكتەن اسىپ تۇسە قويعانى شامالى.

ءولىمنىڭ قاسيەتتىسى دە، قاسيەتسىزى دە بولادى ەكەن. شىڭعا شىعىپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان تۇستا شارت سىنۋ - بۇرىنعى اتاق-داڭقىن ەسەلەي تۇسەتىن كورىنەدى. مەن مۇحاڭنىڭ پايعامبار جاسىندا كەتكەنىنە قۋانىپ وتىرعان جوقپىن، ونىڭ وكىنىشتى ءولىمى ابىروي-اتاعىن بۇرىنعىدان دا اسپانداتقانىنا تاۋبە دەپ وتىرمىن. تىرلىگىندە دۇنيەنىڭ تۇتقاسىن جالعىز ءوزى ۇستاپ تۇرعانداي سەزىنەتىن دۇمدىلەردىڭ كوزى جۇمىلعاننان كەيىن كوڭىلدەن كەتىپ، اتى وشە­تىندەرى كوپ قوي.

وسى ارادا پىسىقتاي كەتەتىن جاي بار. ءبىر-ءبى­رى­مەن م­ا­تاسىپ جاتقان تاعدىرلاردىڭ كۇنگەيى دە، كولەڭكەسى دە از ەمەس. ءوزى دانىشپان، ەشكىمنەن قولداپ-قولپاشتاۋدى قاجەت ەتپەيتىن دارىندارعا دا باقىتتى ساتتەر كەرەك ەكەن. مەن مۇحاڭنىڭ الەمدىك داڭقىنىڭ اسقاقتاۋىندا سابەڭنىڭ جۇلدىزدى ءساتىنىڭ سونە باستاۋىندا كوركەمدىكتەن، الەۋمەتتىك تىرلىكتەن گورى باقىتتى كەزدەيسوقتىقتىڭ رولىنە توقتايىن دەپ وتىرمىن. بىرەۋ كەلىسەر، بىرەۋ كەلىسپەس، بىراق ءومىر شىندىعىن ايتپاسقا بولماس.

1961 جىلى 27 ماۋسىمدا قازاق دالاسىنا جاي ءتۇستى. مۇحتار سىندى الىبىمىزدى انا دۇنيە الىپ كەتتى. حالىقتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ساقتالۋىمەن بولسىن، نە بولماسا پارتيا باسشىلىعىنداعى قۇداسى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ شەشىمىمەن بولسىن، ءسابيت، عابيت، عابيدەن ءمايىتتى ماسكەۋدەن الىپ كەلۋگە اتتاندى. ولارعا قىرىمدا دەمالىپ جاتقان جەرىنەن ار امىرىمەن ءابدىلدا تاجىباەۆ قوسىلدى. ماسكەۋدەن كەلگەن قارالى كوشتى الماتىدا قارسى العان حالىقتىڭ ىقىلاس-پەيىلى ۇلى وكىنىشكە ورانىپ تۇردى. شىن جىلادىق، اھ ۇردىق. بايراعىمىزدان ايىرىلدىق دەدىك.

بارىنە دە ۋاقىت تورەشى. وسى ارادا مەنىڭ ەسىمە تەمىرتاۋ وقيعاسىنا بايلانىستى وتكەن پلەنۋمدا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ سويلەگەن ءسوزى ءتۇسىپ وتىر. مۇنى ديمەكەڭ ويلادى ما، ويلامادى ما، ايتەۋىر مۇحاڭا جاسالار جاقسىلىقتىڭ ءبارى سابەڭنىڭ مىسىن باسىپ، ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان تيگىزۋدىڭ امالىنداي بولىپ شىققانى وتىرىك ەمەس.

تەمىرتاۋ جۇمىسشىلارى كەڭەس زامانىندا ەرەۋىلگە شىعىپ، قارۋ كۇشىمەن باسىلعان-دى. ونى ەل-جۇرتقا سەزدىرمەۋدىڭ بار ايلا-امالدارى جاسالعان بولاتىن. جاڭالىققا قۇلاعى ەلەڭدەپ، ەل جاعدايىن كوزبەن كورىپ جۇرەتىن جازۋشىلار، ونىڭ ىشىندە پارتيانىڭ ناقسۇيەرى، ورتالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى ءسابيت مۇقانوۆ مۇنداي وقيعادان قالىس كالۋى كۇنا.

كوتەرىلىس اتاۋلى جايسىزدىقتان كۇيسىزدىكتەن باستاۋ الادى عوي. "قازاق دالاسىن ارالاۋدان ارتىق ماعان دەمالىس كەرەك ەمەس", - دەپ امبەگە جايىپ جۇرەتىن سابەڭ تەمىرتاۋ جۇمىسشىلارىنىڭ اشتىق-جالاڭاشتىققا قارسى ەرەۋىلىنىڭ سەبەبىن تۇسىنە كەلىپ، ونى قالىڭ قازاق مال­شىلارىنىڭ جاي-كۇيىمەن سالىستىرادى. حال-جاعدايلارى بۇلاردان دا تومەن ەكەنىن كوزى كورىپ جۇرگەن جازۋشى وسى پلەنۋمدا سويلەۋگە بەل بايلايدى.

بۇل ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن عانا ەمەس، قالاي ايتىلعانىن باجايلاي باياندايىن. ويتكەنى، قازاقتىڭ قاڭقۋ سوزىمەن ەلگە جەتىپ، انىق-قانىعىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەي جۇرگەن اعايىندار كوپ جانە مۇنىڭ زاردابى ءسابيت مۇقانوۆ ءۇشىن قانداي بولعانىن دا اڭعارىپ قالامىز.

ورتالىق كوميتەتتىڭ تەمىرتاۋ وقيعاسىنا ارنالعان ءXVى پلەنۋمى 1959 جىلى 23 قازاندا ءوتتى. سوندا ءسوزىنىڭ نايزاسىن ءسابيت مۇقانوۆ ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.ي.بەلياەۆكە باعىتتايدى. "س بولشەۆيستسكوي پرياموتوي زاياۆليايۋ ەتو", - دەپ قامشىنى باسىپ-باسىپ كەپ جىبەرىپتى. دەمەك، رەسپۋبليكانى باسقارىپ وتىرعان ءبىرىنشى حاتشىدان اياعىن تارتپاعان سابەڭ كىمنەن جاسقانسىن! وسىنداعى ارەكەتىنەن سابەڭنىڭ قازاق حالقىنا جانى قالاي اشيتىنىن، ءتىپتى ۇلتشىلدىعىن ايقىن كورەمىز. "ۆ ناشەي سترانە ترۋجەنيكي تاك پلوحو نە جيۆۋت، كاك ۆ وتگوننىح وتاراح. تام پروستو ادسكيە ۋسلوۆيا. يا كاك چلەن تسك كپ كازاحستانا ي دەپۋتات ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا كازاحسكوي سسر، ناستايۆايۋ نا توم، چتوبى ۆوپروس و جيليششنىح ۋسلوۆياح دليا چابانوۆ بىل ۆكليۋچەن ۆ پوستانوۆلەنيە داننوگو پلەنۋما. كونترول ناد ەتيم ۆوپروسوم دولجنو ۆزيات نا سەبيا بيۋرو تسك كپ كازاحستانا، ۆ نەم ليچنو توۆ. بەلياەۆ - پەرۆىي سەكرەتار. تاك يا گوۆوريۋ پوتومۋ، چتو پراك­تيكا رابوتى پوكازىۆاەت، چتو ۆ وتۆەتستۆەننىح دەلاح ترۋدنو نادەياتسيا نا توۆ. كۋناەۆا. پو ۆسەوبششەمۋ پريزنانيۋ ون ياۆلياەتسيا "مەشكوم وبەششاني". يا وتچاستي رازدەليايۋ ەتۋ وتسەنكۋ. رازدەليايۋ پوتومۋ، چتو ۋ توۆ. كۋناەۆا چاستو سلوۆا راسحودياتسيا س دەلوم".

ارينە، ۇكىمەت باسىندا وتىرعان ازاماتقا بۇل وتە اۋىر كىنا.

تەمىرتاۋ وقيعاسىن قاراعان پلەنۋمنىڭ ماتەريالدارى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قولىنا تۇسكەندە وڭدەلىپ، تولىقتىرىلىپ، ەل-جۇرتقا جايىلىپ، ءار ءتۇرلى ساققا جۇگىرتىلىپ كەتەتىن ەدى. ونى مەيلىنشە جاسىرىپ كەلدى. الايدا، ونىڭ الىس جاڭعىرىعى فيلولوگيا عى­لىم­دارىنىڭ دوكتورى، ءاربىر ماعلۇماتى ءتىر­نەكتەپ جيناپ، ايى-كۇنىمەن كورسەتەتىن اتاق­تى بيبليوگراف ءابدىلحاميت نارىم­بەتوۆتىڭ قۇلاعىنا جەتىپتى. "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنىڭ 2000 جىلعى 2 ماۋسىمدا شىققان سانىندا ءسابيت مۇ­قا­نوۆتىڭ: "1959 جىلى تەمىرتاۋ كوتەرىلىسى تۋرالى ماسەلە پلەنۋمدا قارالدى. مەن پلەن­ۋم­دا ءسوز سويلەپ، ن.ي.بەلياەۆتى دا، د.ا.قوناەۆتى دا (قازاق سسر مينيسترلەر كە­ڭەسىنىڭ پرەدسەداتەلى) قاتتى سىنادىم. ولار مە­نىڭ بۇل سىنىمدى جاراتپادى. قوناەۆ پلەنۋمدا ماعان وتپور بەرمەك بولىپ سويلەدى. وسى پلەنۋمنان كەيىن ن.ي.بەلياەۆ: "مۇ­قانوۆتىڭ بار كىتابىن قاراپ، قاتە تابىڭدار", دەپ قازاقستاننىڭ كگب-سىنا تاپسىرما بەردى. كگب قىز­م­ەتكەرلەرى "ال­ماتى" گوستي­ني­تسا­سى­نان ءبىر بولمە الىپ، 2 اي بويى مەنىڭ كىتاپتارىمدى قاراپ ەشتەمە تابا المادى", - دەگەن ەستەلىگى كەڭەس وكى­مەتى قۇلا­عان­نان كەيىن عانا جاريا­لاندى.

پلەنۋمدا ايتىلعان سىندى ديمەكەڭ كە­شى­رە الما­پتى.

ءسابيت پەندەلىك تۇرعىدان ەمەس، يدەولوگيالىق تۇرعىدان وتە ۇرىنشاق قايراتكەر ەدى. وعان زامانى دەم بەردى، ءوزىنىن تاقىر كەدەيدەن شىعىپ، جەتىمدىكپەن جەتىلگەنى نەگىزگى تىرەك بولدى. سوندىقتان پارتيا مەن كەڭەستىڭ ءسوزى سابەڭە قۇران سوزىنەن ارتىق سانالعانى وتىرىك ەمەس جانە بۇل ويىن قىسىلماي، قىمتىرىلماي ايتاتىن.

قۇداي بەرگەن مول دارىننىڭ ارقاسىندا جيىرماسىنشى جىلداردىڭ وزىندە-اق "سۇلۋشاش" پەن "اداسقانداردى" جازعاننان كەيىن ءسابيت داڭقى قازاقستانعا كەڭ تارادى. ءسوزى ءۋالى بولدى. 1946 جىلى ع.مۇسىرەپوۆتىڭ: ء"سابيتتىڭ ەڭبەكتەرى - حالىق قازىناسى، ەل ماقتانىشى. ءسابيتتى قازاقتىڭ ەلىنەن، ەلدى سابيتتەن ايىراتىن ەشبىر ساڭىلاۋ بولعان ەمەس", - دەپ سەندىرۋى تاريحي شىندىق. مىنە، وسىنداي ادامنىڭ اۋزىنان جوعارىداعىداي پلەنۋمدا سىن ەستۋ كىمنىڭ بولسا دا ۇيقىسىن بۇزارى حاق. ونىڭ قايىرىمىن قايتارۋعا ديمەكەڭ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمدىك ابىرويىن مىقتاپ پايدالاندى. سولاي ويلاسىن، ويلاماسىن مەيلى، بىراق ناتيجەسى وسىنداي بولدى.

سابەڭنىڭ مۇحاڭمەن قارىم-قاتىناسىن ادەيى ۋشىقتىرعانداردىڭ قانشا پايدا تاپقاندارى بىزگە ءمالىم. قازاقتىڭ "سولاي بولىپتى عوي" دەيتىن وسەك-اياڭىن ءوشىرۋ ءۇشىن ءوزىم انىق بىلەتىن جايلاردى قۇجاتپەن دالەلدەيىن.

1933 جىلعا دەيىن مۇحتار مەن ءسابيت شۇيىركەلەسىپ سويلەسكەن ادامدارعا ۇقسا­مايدى. سابەڭنىڭ جيىرماسىنشى جىلدار­داعى اششى دا وجار ماقالالارىندا مۇحتار ۇلتشىل، بايشىل دەگەن پىكىر وڭدى-سولدى جازىلعان. مۇحاڭ الماتىنىڭ تۇرمەسىندە جاتقان كەزدە 1932 جىلى جازىلعان "حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى" دەگەن سابەڭنىڭ اتىشۋلى ەڭبەگىندە تۇڭعىش رەت مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مونوگرافيالىق پورترەتى بەرىلدى. 378-418-بەتتەردە، تابانى كۇرەكتەي 40 بەتتەي، ياعني 2,2 باسپاتاباق كولەمىندە ارنايى تاراۋ جازدى. ارتىق ايتقانى، كەم سوققانى، ادەيى بۇرمالاعانى بار بۇل ەڭبەكتە مىناداي ءتۇيىن جاسالدى: "اقىندىق، جازۋشىلىق كۇشىن العاندا مۇحتار كۇشتى جازۋشى. ءتىلى سۇلۋلىعىنىڭ ۇستىنە مۇحتار كەيىپكەر جاساۋعا شەبەر. مۇحتاردىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ سىرتقى كورىنىسى مەن ىشكى سەزىمى ايقىن كورىنىپ وتىرادى. ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبىندە جاسىرىنباق جوق، قاي تاپقا جاتاتىنىن ايقىن كورىپ وتىراسىڭ. تاپتىق بەتىن بۇركەمەيدى، وسە بەرەدى، وركەندەي بەرەدى. باستاعان ءىسىن اياقتاۋعا تۇراقتىلىعى جەتەدى. بايشىل جازۋشىلاردىڭ ىشىندە بايلار تابىنىڭ تاپتىق كەسكىنىن ونىڭ كەيىپكەرى ارقىلى كورسەتۋ رەتىندە مۇحتاردان اسقانى جوق. جازۋعا شەبەرلىك جاعىنان پرولەتاريات جازۋشىلارىنا مۇحتاردان ۇيرەنەتىن نارسە كوپ" (418-بەت) دەگەنىن قانداي ساققا جۇگىرتسەك تە، مۇحتاردىڭ ۇلى جازۋشى ەكەندىگىن مويىنداۋى ايقىن دا انىق.

ءسابيت مۇحاڭا 1933 جىلى 21 اقپاندا ۇزاق حات جازىپتى. وندا: ء"بىز الماتىدا كورىسكەندە ءجوندى سويلەسە العانىمىز جوق. ءبىزدىڭ سەنىمەن سويلەسكەندەگى ماقساتىمىز - سەنى ۇگىتتەۋ ەمەس، تۇزەلەم دەپ العان بەتىڭە جولداستىق كومەك كورسەتۋ. بۇدان بىرەر جىل بۇرىن ءبىز ەكەۋمىز ەكى تاپتىڭ جىرشىسى ەك. سەنى سۋبەكتيۆنو دا ۇناتپايتىن ەم. سويتكەن ساعان مەنىڭ وسى حاتتى جازۋىمنىڭ ءوزى كولدەنەڭ قاراعان ادامعا ۇقپايتىن نارسە سىقىلدى كورىنۋى مۇمكىن. تاپتار بىتكەنمەن، تاپ وكىلدەرىنىڭ تاتۋلىعى بولۋ ماسەلەسى ءالى ەرتە", - دەپ ماركسيزم-لەنينيزم دۇنيە­تانىمىن تارامداتا باياندايدى. "بۇل سوزدەر، ءاري­نە، ۇگىت ەمەس (سەن سىقىلدى پىكىرى ەر­جەتكەن ادامدى ۇگىتتەۋدىڭ ءوزى بالالىق بولار ەدى)", - دەپ قايىرىپ: "جاڭا قوعام جارشىسى بولامىن دەگەن نيەتىڭدى قۇپتايمىن، اسىرەسە "اشىق حاتىڭدى" ادال نيەتىڭمەن جازعانىڭا سەنەمىن", - دەيدى.

ءماريام قوجاحمەتقىزى مۇقانوۆانىڭ تەلەديدارعا بەرگەن سۇحباتىندا جانە اۋىزەكى اڭگىمەسىندە ەسكەرەر ءبىر جاي بار. "1933 جىلدىڭ كوكتەمىنە قاراي سابيتكە مۇحتار لەنينگرادتان: "وتباسىمدى كوشىرىپ اكەلە جاتىرمىن", - دەپ تەلەگرامما بەردى. قارسى الىپ، جاتاقحانامىزعا قوندىردىق. تاماق ىشكەننەن كەيىن ءسابيت پەن مۇحتار ەكەۋى اس بولمەگە كىرىپ الىپ ءتۇنى بويى سويلەستى. كوز شىرىمىن الدىرماي، تاڭەرتەڭ الماتىعا شىعارىپ سالدىق. سونداعى ۇزاق سوزدەرىنىڭ ءتۇيىنى 1933 جىلعى الگى حاتىنا ءتۇسىپتى: "ساعان قيىندىق از كەزدەسپەيدى، ويتكەنى سەن پرولەتاريات تىلەگىنە قارسى بولعان ادامسىڭ، سوندىقتان پرولەتاريات ساعان بىرازعا دەيىن سەنە المايدى. سەن: "قاتەلەستىم بە؟" - دەپ بىرازعا دەيىن جالتاقتىق ىستەۋىڭ مۇمكىن، "جاساسىن" جاعىن باسىڭقىراۋىڭ مۇمكىن. سەن بۇرىنعى مۇحتار بولساڭ "قانجىعادا كورىسەرمىز" دەپ ايداي بەرەر ەك. قازىر ول پىكىردەن، ارينە، اۋلاقپىز. تۇزەلۋىڭە بىزدەن كەرەك جاردەم بولسا، قولدان كەلگەنشە ايانبايمىز", - دەيدى.

ءسابيت وقۋدان كەلگەنشە مۇحتاردىڭ 1935 جىلعا دەيىن بىردە-ءبىر كىتابى باسىلىپ شىققان جوق. شىعارمايىن دەمەدى، سوعان رەداكتور بولاتىن ادام الماتىدان تابىلماپتى. كۇنى بۇرىن دايىندالعان مۇحاڭنىڭ "ەسكىلىك كولەڭكەسىندە" اتتى جيىرماسىنشى جىلدارداعى اڭگىمەلەر جيناعىنا رەداكتور بولىپ، قىسقاشا العىسوز جازىپ شىعارعان ادام - كادىمگى ءسابيت مۇقانوۆ. جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋەزوۆشىل بولىپ كەلگەن جانە جۇرگەندەردىڭ ويىنا كەلىپ، اۋزىنا تۇسپەگەن پىكىردى، ياعني العاشقى اڭگىمەسى "قورعانسىزدىڭ كۇنىنەن" باستاپ: "مۇحتار ەۋروپالىق مادەنيەت دەڭگەيىندە شىعارما بەردى", - دەگەندى ايتقان تاعى دا ءسابيت مۇقانوۆ. وسى باتىرلىعى، ادەبيەتكە، مۇحتارعا دەگەن جاناشىرلىعى 1937 جىلى سابيتكە پالە بولىپ جابىستى. قىزىل قىرعىن تۇسىندا گازەت بەتىندە، جينالىستاردا سابەڭدى كىنالاعاندار اۋىر ساياسي ايىپ ەتىپ تاققاندار بولدى.

تالاي قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ وزىندە سىر بەرمەگەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناس ءسابيت پەن مۇحتار اراسىندا 1939 جىلعا دەيىن سوزىلدى، تەپەرىشتى بىرگە كوردى. بولار-بولماس قالجىڭنان وت شىقتى. وعان ەكى الىپتىڭ جازعان حاتتارى كۋا. ونىڭ شەت جاعاسىن تۇرسىن جۇرتباي م.اۋەزوۆ مۇراجايىنان الىپ، ء"سابيت مۇقانوۆ تاعىلىمى" دەگەن جيناقتا 1990 جىلى، ودان كەيىن "تالقى" رومان-ەسسەسىندە جاريالادى. بىراق تولىق ايتپادى، تارتا سويلەدى.

اقىن جازۋشىنىڭ تاريحتاعى ورنىن ايقىندايتىن نەگىزگى كورسەتكىشتىڭ ءبىرى ءوز ەلىندە، ءوزىنىڭ انا تىلىندە ارداقتالعان، قادىرلەنگەن شىعارمالارىنىڭ بوتەن جۇرت تىلىنە اۋدارىلۋى. ءسابيت مۇقانوۆ شىعارمالارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ تىلىنە، ونىڭ ىشىندە الەمدىك ورىس، اعىلشىن، قىتاي، فرانتسۋز تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، سان ميلليونداعان تارالىمعا جەتتى. كەيبىر تۋىندىلارى الەمدىك ادەبيەت حرەستوماتياسىنا ەندى. قازاق ادەبيەتى تاريحىندا ءوز رومانىن ورىس تىلىندە ءبىرىنشى بولىپ جاريالاعان جازۋشى - ءسابيت مۇقانوۆ. 1935 جىلى ماسكەۋدىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان "سىن بايا" دەگەن اتپەن "اداسقاندار" رومانى ب.مالدىباەۆ پەن و.فرەليحتىڭ اۋدار­ماسىمەن قالىڭ وقىرمانعا جول تارتتى. ليتەراتۋرنايا گازەتادا" ۆ.تەۆ­كەليدىڭ "پوۆەست وب وبرەچەننىح" دەگەن ۇنامدى رەتسەنزياسى جاريالان­عاندا دۇنيەنى كۇيدىرە سويلەمەسە ءىشى كەبەتىن "كوم­سومولسكايا پراۆدا" گازەتى ر.شپۋنتتىڭ "پوليتيچەسكيە سلەپتسى يز گوسلي­تيز­داتا" دەگەن ءزارلى ماقالاسىندا باسپانى ساياسي جاعىنان تۇقىرتىپ، "ليتە­را­تۋر­نايا گازەتانى" "ادۆوكاتى كۋلاچەستۆا" دەپ ايىپتادى. ماسكەۋدە كوتەرىلگەن جەل قازاقستانعا قۇيىن بولىپ جەتكەن ۋاقىتتا قازاقستان جازۋشىلار وداعى س.مۇقانوۆتىڭ "سىن بايا" رومانى تۋرالى ارنايى قاۋلى الىپ، قالىڭ وقۋشى جۇرتشىلىققا جەتكىزبەۋ ءۇشىن كىتاپتى جابىق قوردا، ياعني كىتاپ تۇرمەسىندە ۇستاۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. ادەتتە، كەۋدەسىندە جانى جوق، كوركەمدىگىندە ءىلىپ الارى شامالى تۋىندى مۇنداي اڭگىمەگە ىلىكپەيدى. ورىس ءباسپاسوزىن ءوز قوراسىنا قاسقىر ءتۇسىپ كەتكەندەي دۇرلىكتىرگەن قازاقتىڭ ءبىرىنشى شىعارماسى بولۋىنىڭ ءوزى سابەڭنىڭ پەندەلىك تىرلىگىنە قانشاما قيىندىق اكەلگەنمەن، قازاق ادەبيەتىنە سونشاما ابىروي سىيلاپ جاتقانى، دۇنيەدە قازاق دەگەن ەل بار ەكەنىن سەزدىرىپ جاتقانى زور قۋانىش ەدى.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ الەمگە اتى بەلگىلى بولا باستاۋى ودان ءارى جالعاسا ءتۇستى. فرانتسيادان ورالعان قازاقستان پارتيا ۇيىمىنىڭ جەتەكشىسى لەۆون ميرزويان 1936 جىلى ەلگە باعا جەتپەس سالەمدەمە اكەپ بەرگەنى تاريحتان ءمالىم. "سۇلۋشاش" فرانتسۋز تىلىندە اۋدارىلىپ، پاريجدە شىعىپتى. بۇرىن قازاقستان اسپانىندا اتوي سالعان سابەڭ ەندى الەم ادەبيەتىنىڭ باسپالداعىن اتتاپ، ۇلكەن-ۇلكەن دارىندارمەن تەرەزەسى تەڭ جازۋشى ساناتىندا اتالا باستادى. ساكەن: "باتىراق ءىنىم، جارادىڭ", - دەگەن قىسقا دا نۇسقا قوشتاۋمەن كوككە كوتەردى. سابەڭ بولماشىعا ءماز بولىپ، كوكىرەگىن كەرەتىندەرگە ۇقساماي، ءوزىنىڭ قاراپايىم تابيعاتىمەن ءوندىرىپ ەڭبەك ەتە بەردى. ءار شىعارماسىمەن حالقىن قۋانتىپ، ابىرويىن اسقاقتاتتى. "سۇلۋشاش", "بوتاگوز", ء"ومىر مەكتەبى", "بالۋان شولاق", ء"مولدىر ماحاببات" كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ داڭقىن شەتەلگە شىعارعانى يۋنەسكو شەشىمىنە نەگىز بولىپ الەم 100 جىلدىعىن تويلادى.

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ شىعارما­شى­لىعى تۋرالى ۇلى اقىن-جازۋشىلاردىڭ ايت­قاندارى مەن جازعاندارىن ءتىزىپ جات­پاي، اتى-جوندەرىن اتاۋدىڭ ءوزى-اق ءبىراز سىردان حابار بەرەر. الەكسەي تولستوي، لەونيد لەونوۆ، الەكساندر فادەەۆ، سامۋيل مارشاك، گالينا سەرەبرياكوۆا، االى توقامباەۆ، تۇگەلباي سىدىقبەكوۆ، يوناس شيمكۋس، پەترۋس بروۆكا، ماكسيم رىلسكي، سۋلەيمان راگيموۆ، ۆاديم سوبكو، بەردى كەرباباەۆ، داۆيد كۋگۋل­تينوۆ، يمرە ترەنچەني ۆالدا­پ­فەل، راسۋل عامزاتوۆ، ميرمۋحسين، مۇ­س­تاي كارىم، پەتر پروسكۋرين، فەدور پان­فەروۆ، شىڭعىس ايتماتوۆ... سابەڭ داڭقىن الەمگە جايعاندار، قۇدايعا شۇكىر، جەتەرلىك.

ءار دارىن ءوز ەلىندە ابىرويلى، بە­دەلدى بولسا عانا شەت جۇرتقا تانىلماق. ول جاعىنان سابەڭدە ەش كەندەلىك جوق، ءتىپتى حالىقتىعى جاعىنان ونىمەن قاپتالداسار جازۋشى جوقتىعىن وڭگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ دانالارىمىز مويىن­دا­عانىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. 1947 جىلى ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ "جولى كەڭ جازۋ­شى" دەگەن ەڭبەگىندە: ء"سابيتتىڭ اتى قازاق وقۋشىسىنىڭ مول قاۋىمىنا وتە داڭقتى، انىق قىمبات اتتىڭ ءبىرى. ونىڭ اتى بۇكىل وداق ەلىنىڭ وقۋشىسىنا دا ءمالىم", - دەگەنمەن-اق شەكتەلسەك تە بولار ەدى. ال باعا تۇگىل، جاي ءسوزدىڭ وزىنە ساراڭ، تالعامپاز عابيت مۇسىرەپوۆ: ء"سابيتتىڭ تاريحتان الاتىن ەرەكشە ورنى ەگىز ەكى سالامەن كەلىپ، ءبىر ارناعا قۇياتىن جازۋشىلىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى. ونىڭ ءبىرى ادەبيەت قازىناسىنا قوسقان ءسابيتتىڭ ءوز شىعارمالارى بولسا، ەكىنشىسى، قازاق كەڭەس ادەبيەتىنىڭ قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋ جاعىنداعى ەڭبەگى", - دەگەن سۇبەلى ويلارىنا ەشكىم داۋ ايتا الماس. ءوز ەلىنەن، ءوز تەڭدەستەرىنەن وسىنشاما بيىك باعا العان ۇلى كلاسسيكتىڭ ەڭبەگىن وزگەلەر ونان ءارى اسىرا ماقتاماسا، كەم تۇسىرە قويعان جوق. ورىستىڭ اتاقتى جازۋشىسى لەونيد لەونوۆتىڭ: "مۇ­قانوۆ تالانتىنىڭ ال­دىندا باسىمدى يەمىن", - دەپ مويىنداۋى الىس، جاقىن ەلدەر داناگويلەرىنىڭ ءتۇيىندى ويى ەكەنىندە ەش ءشۇبا جوق. ولاي بولسا، مۇ­حاڭا دا، سابەڭە دە يۋنەسكو شە­شىمىن جالىنىپ-جالپايىپ سۇراپ الماعانىمىز حالىقتىق ابىرويدىڭ ەڭ ۇلكەنى. وسىنداي ۇلىلارىمىز بەن كەمەڭ­گەرلەرىمىزدىڭ بولعانىنا تاۋبە دەيىك.

قازاق قوعامىندا كۇيىگى ءالى ب­ا­سىل­ماي كەلە جاتقان پەندەلىك ماسەلەنىڭ ءتۇ­يىنىن شەشسەك، كەيىنگى ۇرپاق ءتيىستى ساباق الار، الدىڭعى ۇرپاق بايقاپ سويلەر دەپ ۇمىتتەنەيىك. تاريحتىڭ تازالىعىن، حالىق مەرەيىنىڭ اسقاقتاۋىن تىلەيىك.

 

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، پروفەسسور.

«ەگەمەن قازاقستان»، 28 شىلدە 2010

الماتى.