قازىرگى تاڭدا جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ دامۋىندا جاعىمدى وزگەرىستەر جانە وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ ءىسىنىڭ ۇتىمدى جاقتارى اشىلىپ جاتقانىمەن، وقۋشىلاردىڭ جەكە باسىنىڭ شىعارماشىلىق جاقتارىنا تەرەڭ ۇڭىلە بەرمەيمىز. تۇجىرىمدامادا كورسەتىلگەندەي، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ادەبيەتتىك وقۋ ساباقتارىندا جازبا جۇمىستارىن ورىنداي وتىرىپ، تىلدىك قۇرالداردى ءوز تاجىريبەسىندە پايدالانا ءبىلۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك جولدارىن كورسەتىپ، ويىن جۇيەلى تۇردە دۇرىس ايتا جانە جازا الاتىنداي ەتىپ ۇيرەتۋ – بۇگىنگى زامان تالابى. مۇنىڭ سەبەبى، بىرىنشىدەن، ءتىل – ادام مادەنيەتىنىڭ، ينتەللەكتىسى مەن جان-جاقتىلىعىنىڭ كورسەتكىشى بولسا، ەكىنشىدەن، ءوز ويىن بايلانىستىرىپ ايتۋ جانە جازۋ بالانىڭ باسقا ادامدارمەن ەركىن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقالارمەن قارىم-قاتىناستىڭ تارتىمدى، ءساتتى بولۋى ادامنىڭ ءوزىنىڭ ويىن قانشالىقتى ەركىن،  تياناقتى، جۇيەلى تۇردە جەتكىزۋىنە بايلانىستى.  باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارى ادەبيەتتىك وقۋ ساباقتارىندا جازباشا جۇمىستاردى ورىنداۋ جانە سوزدەردى بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەنۋ ارقىلى ءتىلدىڭ ماعىنالىق، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن تانۋعا، كوركەمدىك بەينەلىلىگىن ۇعىنۋعا، سوزدىك قورىنىڭ كەڭەيۋىنە مۇمكىندىك الادى. جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋ ارەكەتىندە وقۋشى سويلەمنىڭ مانىنە، ماعىناسىنا كوڭىل اۋدارا وتىرىپ، ويلاۋ ارەكەتى مەن پايىمداۋى ارقىلى ساناسىنان وتكىزەدى دە، ءوز ويىن بايلانىستىرىپ، جۇيەلى جازۋدىڭ ناتيجەسىندە جازباشا تىلدىك قاتىناستى جۇزەگە اسىرادى. بالانىڭ مەكتەپكە كەلگەنگە دەيىنگى ءوزى يگەرگەن اۋىزشا سويلەۋىمەن سالىستىرعاندا، تىلدىك قاتىناستىڭ كۇردەلى ءتۇرى جازباشا سويلەۋگە ۇيرەتۋ بەلگىلى ءبىر جاساندى داعدى نەگىزىندە قالىپتاسادى. سوندىقتان دا بۇل جۇمىس مۇعالىم مەن وقۋشى تاراپىنان كوپ كوڭىل ءبولۋدى قاجەت ەتەدى..

ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ جازۋعا ۇيرەتۋ ءادىسى جايلى «...سويلەگەندە ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ سويلەۋ قانداي قاجەت بولسا، جازعاندا دا ءسوزدىڭ كەستەسىن كەلتىرىپ جازۋ سونداي كەرەك....ءسوزدىڭ جۇيەسىن، قيسىنىن كەلتىرىپ جازا بىلۋگە: قاي ءسوز قانداي ورىندا وزگەرىپ، قالايشا ءبىر-بىرىمەن قيcىنداسىپ، جالعاساتىن داعدىسىن ءبىلۋ كەرەك»، – دەي وتىرىپ، سويلەۋدىڭ جازبا ءتۇرىنىڭ كۇردەلى ەكەنىنە كوڭىل ءبولىپ، جازۋعا ۇيرەتۋگە ەرەكشە ءمان بەرىلۋى ءتيىس ەكەندىگىن ايتادى. جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋ تىلدىك تاڭبانىڭ ماعىنالىق تۇتاستىعىنان تۇراتىن، تىلدىك قاتىناستىڭ ىسكە اسۋىنا نەگىز بولاتىن قاتىسىمدىق تۇلعا ءماتىن قۇرۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى.

سوڭعى كەزدەرى ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردە ءماتىن  تەك وقۋ جانە وقىتۋ ماتەريالى رەتىندە عانا ەمەس، سويلەۋ كەزىندە ويدى باسقاعا جەتكىزۋ قۇرالى تۇرعىسىنان قاراستىرىلۋدا. سويلەۋشىنىڭ  ايتاتىن ويى ءماتىن قۇرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىنى جونىندەگى وي-پىكىرلەر، زەرتتەۋلەر ف.ش.ورازباەۆانىڭ، ت.ابدىكارىمنىڭ، س.ر.راحمەتوۆانىڭ، ن.ج.قۇرمانوۆانىڭ، ا.س.قىدىرشاەۆتىڭ، ب.قاليمۇقاشەۆانىڭ، ءا.ە.جۇماباەۆانىڭ، ب.قاباتايدىڭ، ن.سلامبەكوۆانىڭ، ن.تويبازاروۆانىڭ ت.س.س. كوپتەگەن عىلىمي-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلعان. دەگەنمەن باستاۋىش سىنىپ جاسىنداعى بالالاردىڭ جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋگە بايلانىستى شەشىمىن تاپپاعان  ماسەلەلەر دە جوق ەمەس. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ادەبيەتتىك وقۋ ساباقتارىنداعى جازبا جۇمىستارىن تەكسەرۋ بارىسىندا   بىرقاتار ولقىلىقتار بار ەكەنى بايقالدى. مىسالى:

1) وقۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى ءوز ويىن بايلانىستىرىپ جۇيەلى جازا الماي-تىندىعى;

2) باعدارلاما، وقۋلىق، وقۋ قۇرالدارىنداعى وقۋشىنى جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋ ارەكەتىن مەڭگەرتۋگە بايلانىستى بەرىلەتىن ماتەريالدار كولەمىنىڭ تەوريالىق جاعىنان دا، تاجىريبەلىك جاعىنان دا جەتكىلىكسىزدىگى;

3) وقۋشىنىڭ ءماتىن قۇرۋ كەزىندە تاقىرىپ پەن مازمۇنىنىڭ بايلانىسىن ۇعىنا المايتىندىعى;

4)  ماتىندەگى نەگىزگى ويدى انىقتاي المايتىندىعى;

5)   ءسوز تاڭداۋ قابىلەتىنىڭ تومەندىگى، ءبىر ءسوزدى رەتسىز قايتالاي بەرۋى;

6) وقۋشىنىڭ قۇرعان ماتىنىندەگى سويلەمدەرىنىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىسپاۋى.

مۇنىڭ سەبەبى، باستاۋىش سىنىپتا بالالارعا ء«ماتىن» جايلى بىرقاتار ماعلۇمات بەرگەنىمەن، وقۋشىعا ونى سانالى تۇردە ۇعىندىرۋ ماسەلەسىنە كوپ كوڭىل بولىنبەگەندىكتەن دەپ ويلايمىز، ەكىنشىدەن باستاۋىش مەكتەپتە بالانى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋ ءداستۇرلى تازا جازۋ، كوركەم جازۋ، كوشىرىپ جازۋعا ۇيرەتۋ بالانىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە كومەگىن تيگىزەدى. وسى سياقتى ولقىلىقتاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن جازبا جۇمىستارىن ورىنداۋ ارقىلى  سويلەۋگە ۇيرەتۋدە ءماتىننىڭ ماعىنالىق، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى تەوريالىق ءبىلىم بەرە وتىرىپ، ءماتىن قۇرۋ بىلىگى مەن داعدىسىن قالىپتاستىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارى مەن ءادىس-تاسىلدەرىن ىزدەستىرۋ بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەسى بولىپ وتىر.

باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋ ءۇشىن ادەبيەتتىك وقۋ ساباقتارىندا جازبا جۇمىستارىنىڭ تيىمدىلىگى مىناداي شارتتار ورىندالعان جاعدايدا ارتادى: ەگەر وقۋشىعا بەرىلەتىن ءماتىن جايلى تەوريالىق ءبىلىم مەن  قاجەتتى بىلىك، داعدىلار ناقتىلانىپ، تاقىرىپقا بايلانىستى  ءماتىن قۇراستىرۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى  سانالى تۇردە مەڭگەرىلسە، وندا وقۋشىلاردىڭ وزىندىك ارەكەتتەرى مەن شىعارماشىلىق قابىلەتىنىڭ بەلسەندىلىگى قامتاماسىز ەتىلىپ، ويىن تياناقتى تۇردە  جازۋعا داعدىلانادى، ويتكەنى وقۋشىنى جازباشا بايلانىستىرىپ سويلەۋگە ۇيرەتۋ ادىستەمەسى جۇيەلى سويلەۋ مادەنيەتى مەن  لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىك اشادى. ۇلى اباي اقىننىڭ “…جان قۋاتى اۋەلدەن كىشكەنە عانا بولادى. ەسكەرىپ باققان ادام ول قۋاتىن زور ايتادى، ەسكەرۋسىز قالسا، ول قۋاتتار جوعالادى، نە از-ءماز نارسە بولماسا، ۇلكەن ەشنارسە جارامايتىن بولادى. ادام ءىشىپ-جەپ ءتان قۋاتىن عانا ويلاماي، جان قۋاتىن دا جەتىلدىرۋى ءۇشىن قام جەۋى كەرەك”، دەپ تۇجىرىمداعانىنداي مۇعالىم وقۋشىنىڭ جان قۋاتىن ارتتىرۋدىڭ جولدارىن ىزدەي بىلگەنى دۇرىس. ال وقۋشىلاردىڭ جان قۋاتىن ارتتىراتىن، حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلىق تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن مالىمەت بەرەتىن، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ دەڭگەيىن كورسەتەتىن اسىل قازىنالارىمىزدىڭ ءبىرى – فولكلورلىق مۇرالارىمىز. وسى مۇرالارىمىزعا تەرەڭ بويلاعان ادام ەل تاريحىنان مول ماعلۇمات الادى. ءبىر قاراعاندا قيال دۇنيەسى بولىپ كورىنەتىن فولكلورلىق شىعارمالاردا حالىقتىڭ تاريحى، نانىم-سەنىمى، دۇنيەتانىمى تۋرالى قانشاما قۇندى مالىمەت بار. قاراپايىم، قيال ارالاس كۇيدە اسىرەلەي سۋرەتتەلۋ فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. الايدا وسى وقيعالاردىڭ ءتۇپ نەگىزىندە ءجىتى قاراعان ادامعا اشىلاتىن تەرەڭ ماعىنا، قۇپيا سىر مەن استارلى الەم جاتىر.

ەرتەڭىمىزدى بولجاپ، بۇگىنىمىزگە سىن كوزبەن قاراعان ساتىمىزدە حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرىپ، ءتىلىمىز بەن ءدىلىمىزدى ساقتاپ قالۋعا كومەكتەسەتىن قۇرالداردىڭ بىرەگەيى اتا-بابالارىمىز ميراس ەتكەن مادەني يگىلىكتەر ەكەنىن ايقىن اڭعارامىز.  جاس ۇرپاقتى ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى ەتىپ تاربيەلەپ شىعارۋ، جاس وركەننىڭ شابىتى مەن دارىنىنىڭ اشىلۋىنا جاعداي جاساۋ، سونداي-اق ولاردى باسەكەگە قابىلەتتى ازامات ەتىپ دايىنداۋ – اعا بۋىننىڭ باستى ماقساتى.  بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بەرىلەتىن تاربيە ۇلتتىق داستۇرلەرگە سۇيەنىپ جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ۇلتتىق قۇندىلىق ماسەلەسى ءسوز بولعاندا حالىقتىڭ سان عاسىرلار بويى جيناقتاعان التىن كومبەسى – حالىق اۋىز ادەبيەتىنە توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ء«سوز قادىرىن – ءوز قادىرىم» دەپ ۇققان اتا-بابامىز ءتىلى مەن دىلىنە، ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى كورگەن-تۇيگەندەرىن، ناسيحات-ونەگەسىن حالىق اۋىز ادەبيەتى ارقىلى ميراس ەتىپ وتىرعان. اتى ايتىپ تۇرعانداي، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن ساندىعى اتادان بالاعا اۋىزشا جەتكىزىلىپ، اسىل مۇرانىڭ قاسيەتتى كىلتى جاتقا ايتۋ ارقىلى تابىس ەتىلىپ كەلدى. بەرتىن كەلە، ەل ىشىندەگى كوكىرەك كوزى اشىق ساۋاتتى ازاماتتار بۇل كومبەنى حاتقا ءتۇسىرىپ، عاسىرلار قويناۋىندا جاسىرىنىپ قالماۋدىڭ جاڭاشا جولىن تاپتى.  قازىرگى ەلەكتروندى اقپارات الۋدىڭ جولدارى كەڭەيىپ، كىتاپ وقۋ جاعى كەنجەلەپ وتىرعان زاماندا «ەل قازىناسى – ەسكى ءسوزىمىزدى» زامانا كوشىمەن بىرگە الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن توم-توم كىتاپ شىعارۋ جەتكىلىكسىز. بۇگىنگى فولكلورتانۋشىلاردىڭ الدىندا قۇندى مۇرالارىمىزدى جاستاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرتۋدىڭ جاڭاشا جولدارىن تابۋ مىندەتتەرى تۇر.

س.يتەگۋلوۆا

ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ

 رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى

استانا قالاسى

Abai.kz