تاۋ سامالىنان الىستاپ، قاراساي اۋدانى ايماعىنا كىرگەنىمىز سول، جوتاداعى قورىم تۇبىندە مىقشىڭداپ جاتقان ادامداردى كوردىك. پاتشا سارايىنداي ۇلكەن ءبىر عيماراتتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ جاتقان قۇرىلىسشىلار ەكەن.
جوعارىلاۋ تۇسىندا اسپانمەن تالاسىپ كەسەنە تۇر. وۋ، بۇلار ايدالاداعى قورىم باسىندا نە سالىپ جاتىر؟ ەلسىز مەكەنگە نەندەي عيمارات قاجەت بولدى ەكەن؟ قىزىعۋشىلىعىمىز جەڭىپ، جاقىن بارىپ سۇرادىق. «اناۋ – مارقۇم جاتقانباي ىشپەكباەۆ اقساقالدىڭ زيراتى، مىناۋ ۇلىنىڭ اكەسىنە ارناپ سوعىپ جاتقان 250 ادامدىق مەشىتى»،– دەپ جاۋاپ بەردى قۇرىلىسشىلار.

تاۋ سامالىنان الىستاپ، قاراساي اۋدانى ايماعىنا كىرگەنىمىز سول، جوتاداعى قورىم تۇبىندە مىقشىڭداپ جاتقان ادامداردى كوردىك. پاتشا سارايىنداي ۇلكەن ءبىر عيماراتتىڭ ىرگەتاسىن قالاپ جاتقان قۇرىلىسشىلار ەكەن.
جوعارىلاۋ تۇسىندا اسپانمەن تالاسىپ كەسەنە تۇر. وۋ، بۇلار ايدالاداعى قورىم باسىندا نە سالىپ جاتىر؟ ەلسىز مەكەنگە نەندەي عيمارات قاجەت بولدى ەكەن؟ قىزىعۋشىلىعىمىز جەڭىپ، جاقىن بارىپ سۇرادىق. «اناۋ – مارقۇم جاتقانباي ىشپەكباەۆ اقساقالدىڭ زيراتى، مىناۋ ۇلىنىڭ اكەسىنە ارناپ سوعىپ جاتقان 250 ادامدىق مەشىتى»،– دەپ جاۋاپ بەردى قۇرىلىسشىلار.
اتاقتى ىشپەكباەۆتاردىڭ اۋلەتىن رەسپۋبليكادا بىلمەيتىن ادام كەمدە-كەم شىعار. الماتى وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىن باسقارىپ، ءبىر كۇندە ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، استانادان ءبىر-اق شىققان اليك ىشپەكباەۆتىڭ قۇدىرەتىمەن وسىناۋ تۇرەن تيمەگەن اسەم جوتا جىرىلىپ جاتقانعا ۇقسايدى. سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ قايتىس بولعان جاتقانباي اقساقالدا نە ارمان بار دەسەڭىزشى؟! اكە ارۋاعىن سىيلاسا، اليكتەي اسىل ۇل سىيلاسىن! الايدا، شاريعات زاڭى بويىنشا اللانىڭ ءۇيى – مەشىتتەر تەك ەلدىڭ كوپ قونىستانعان جەرىندە، سول ەلدىڭ يگىلىگى ءۇشىن سالىنۋشى ەدى عوي. مارتەبەلى ا.ىشپەكباەۆ مىرزا بۇل مەشىتتى قاي حالىق ءۇشىن سالىپ جاتىر؟.. قۇرىلىسشىلار: «مەشىت قۇرىلىسى بىتكەن سوڭ، وسى ماڭايعا اۋىل تۇسەدى»،– دەپ، «جۇباتقىسى-اق» كەلدى. بىراق، البەتتە، تابيعاتى كوز تۇندىراتىن سۇلۋ ايماق ءوز ەلىندە الاقانداي جەر بۇيىرماي  شاڭىراقتارى ورتاسىنا تۇسكەن قازاقتىڭ وتباسىلارىنا بۇيىرماسى ايدان-انىق. اۋىل دەگەنى ءوز اۋلەتى مەن جاقىن-جۋىعىنان ارتىلمايتىن بولۋى دا مۇمكىن. قولىندا بيلىگى مەن «زاڭ-زاكونى» بارلار ءوز-ءوزىن جارىلقاي بەرمەي، قاڭعىپ جۇرگەن حالقىنا دا ءبىر قارايلاسسا نەتتى؟» - دەگەن جابىرقاۋ ويمەن مەكەننەن ۇزاي بەردىك.
جول ءۇستى قاراساي اۋدانى، شامالعان اۋىلى، قاراساي باتىر اتىنداعى وبلىستىق مەشىتكە سوعىپ، مەشىتتىڭ باس يمامى مۇحتار سارداربەكۇلى ابساماتوۆتان كوكەيدە كەپتەلىپ قالعان ەكى سۇراققا جاۋاپ العانداي بولدىق.
– نەگىزى، مەشىت قازىرگى زامانىمىزدىڭ تالابى بويىنشا، ءوزىنىڭ قىزمەتىن حالىققا كوبىرەك ۇسىنۋ ءۇشىن ەل-جۇرتتىڭ ورتاسىندا، حالىقتىڭ كوپ جۇرەتىن جەرىندە، مۇمكىندىگىنشە ساۋلەتتى جەردە ورنالاسقانى دۇرىس. بىراق، سونداي جەردەگى مەشىت قانا مەشىت، باسقا جەردەگىسى مەشىت ەمەس دەگەن پىكىر شاريعاتىمىزدا جوق. الايدا، مەشىتتىڭ حالىقتىڭ بارۋىنا قولايلى، پايدالىراق جەردە سالىنعانىن كوزدەيمىز. جالپى، مەشىتتىڭ شارتتارى بار: قۇبىلاعا قاراۋ، شاريعاتتىق سايكەستىككە ءدوپ ءتۇسىپ سالىنۋ قاجەتتىگى. قورىم باسىنا مەشىت دەپ نيەت ەتىپ سالىنسا، مەشىت دەپ قابىلداۋعا ءتيىسپىز. ال اتا-باباسىنىڭ باسىن تۇرعىزىپ، ونى اسپەتتەۋ – مۇلدەم بولەك تاقىرىپ. قازاقستاندا بىرنەشە تاريحي جەرلەر بار. مىسالى، وتىرار قالاسىنىڭ سىرتىندا ارىستانباب بابامىزدىڭ قابىرى جاتىر. جانىندا بىرنەشە عاسىرلاردان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان مەشىت بار. كەزىندە قالا بولعانىمەن، كەيىن ەلدەن جىراقتاۋ قالعان.
ال اسپانمەن تالاسقان قورىمدار تۋرالى نە ايتاسىز؟
– بۇل تۋرالى قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى، يمامدار تالايدان بەرى ايتىپ كەلە جاتىر، بۇل ايتىلا بەرەدى دە. يسلام ءدىنى بويىنشا قابىردى اسپەتتەۋگە، كوپ دۇنيەنى شىعىن ەتىپ، سونشالىقتى زاۋلىمدەتە تۇرعىزۋعا قاجەتتىلىك تۋمايدى. شاريعاتتىڭ قوياتىن تالابى سول، باسىنا بەلگى رەتىندە ءبىر تاس قويىڭىز، ەگەر قورىمنىڭ سىرتىندا قورشاۋ بولماسا، ادام مەن مال باسپاسىن دەگەن ماقساتتا تەك قورشاپ قانا قويساڭىز جەتكىلىكتى. ارعىسى – ءتىرى ادامنىڭ ابىرويى ءۇشىن اۋرەگە تۇسكەن پەندەشىلىك، شاريعاتقا لايىقسىز تىرلىكتەر.
مەشىتتى اركىم ءوز اكەسىنىڭ اتىنان اشا بەرۋىنە بولا ما؟
– ارينە، جوق. بىراق، بۇل قيىن سۇراق. قازىر قمدب بۇل ماسەلەنى قاتاڭ قولعا الدى. مەشىت سالاردان بۇرىن مەشىت سالۋشى كىسى باس مۋفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالى حازىرەتكە ءوتىنىش جازىپ، رۇقسات سۇرايدى جانە مەشىتتىڭ ءوزى مەن جەرىن تۇگەلدەي قمدب-ءنىڭ فيليالى ەتىپ تىركەۋگە، مەشىتكە ات بەرىپ، يمام سايلاۋ ماسەلەسىنە، ىشكى جۇمىستارىنا ارالاسپايتىنى جايىندا ءتىلحات بەرۋگە مىندەتتى. سونداي ءتىلحاتتىڭ نەگىزىندە عانا ءدىني باسقارما ول كىسىگە مەشىت سالۋعا رۇقسات بەرەدى. باسقا جاعدايدا، يا حازىرەتتىڭ بۇيرىعىنسىز سالىنىپ جاتقان مەشىتتى كورگەنىم جوق. قىسقاسى، قازىر رۇقساتسىز مەشىت سالىنبايدى. ات بەرۋ ماسەلەسى دە جۇيەلى جولعا قويىلدى. مەشىتكە اتىن بەرۋ قانداي كىسىلەرگە لايىق؟ ەگەر ول كىسى شىن مانىندە حالىققا، ەلگە قىزمەت جاساعان تانىمال ادام بولسا، ەشقانداي لاۋازىمىنا قارامايدى. ەل ءۇشىن قۇربان بولعان باتىر بابالارىمىز، ءدىن ءۇشىن قىزمەت ەتىپ ومىردەن وتكەن يمامدار، ياعني بۇكىل ەل ارداقتاپ سۇيەتىن تۇلعالاردىڭ ەسىمىن ۇسىنعان جاماعاتتىڭ ءوتىنىشى بىرنەشە پروتسەستەردەن ءوتىپ بارىپ،  قازاقستان بويىنشا ءار وبلىستىڭ وكىل يمامدارى، قمدب اپپاراتىنىڭ قاتىسۋىمەن تورالقا جينالىسىندا كوپشىلىكتىڭ داۋىسىنا سالىنادى. ياعني، مەشىتكە ات بەرۋ ماسەلەسىن حازىرەت شەشپەيدى، تورالقا شەشەدى. لايىقسىز دەپ تابىلعان جاعدايدا ات بەرىلمەيدى. ءوز باسىم قانداي مەشىت سالىنباسىن، ەلدىڭ، جەردىڭ اتىمەن اتالعانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. بولماسا جالپى قازاققا ورتاق تۇلعالار مەن ءدىن شامشىراقتارىنىڭ ەسىمدەرىمەن اتالسا، ابزال بولار ەدى.
مۇحان يساحان، زاڭگەر، شاريعاتتانۋشى: «قر «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» زاڭى بويىنشا قمدب-ءنىڭ ءپاتۋاسىنسىز-اق، ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ رۇقساتىمەن مەشىت سالىپ، بولەك ءدىني بىرلەستىك قۇرۋعا جول بەرىلگەن. الايدا، وسى قۇقىقتىق نورما ەلىمىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىنا جارىقشاق ءتۇسىرىپ وتىر. اسىرەسە، شەتەلدەن كەلگەن ءدىني اعىمدار وسى قۇقىقتىق نورمانى نەگىزگە الىپ، قمدب-عا مۇرنىن شۇيىرە قارايدى. مەشىت اشىپ، ات قويۋدى عانا ەمەس، يسلامعا قاتىستى ماسەلەلەردىڭ قۇزىرەتتىلىگىن قمدب-عا بەرگەن بولساق، كوپ ماسەلەنىڭ الدىن العان بولار ەدىك.
قورىمنىڭ باسىنا مەشىت سالۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ.): «قابىردىڭ باسىندا ناماز وقۋعا جول جوق»، – دەگەن. بىراق، ونىڭ بەلگىلى-ءبىر اراقاشىقتىعى بار. وسى اراقاشىقتىق ساقتالسا، قورىمعا جاقىن جەردەن مەشىت سالۋدىڭ سوكەتتىگى جوق. ەگەر، جاڭا سالىنعان مەشىت مۇسىلمانداردىڭ اۋىزبىرشىلىگىن بۇزاتىنداي بولسا، وندا ول مەشىتتى جاپقان ءجون. سەبەبى، پايعامبارىمىز (س.ا.ۋ) ءوز داۋىرىندە مۇسىلمانداردىڭ بىرلىگىن قالاماعان ەكىجۇزدىلەردىڭ سالدىرعان ديرار مەشىتىن ورتەتكىزگەن بولاتىن. ەلىمىزدە كوپتەگەن ادامدار شاريعاتتىڭ بۇل زاڭدىلىقتارىنان حابارى بولماعان سوڭ، نيەتى جاقسى بولسا دا، كەيدە قاتەلىككە بوي الدىرىپ جاتادى. جالپى، قازىر ۋاحاپشىلداردىڭ (سالافيتتەر) قابىرگە زيارات جاساۋدى تەرىستەپ، بۇل ماسەلە ەل ىشىندە ۋشىعىپ تۇرعاندا، قابىرگە جاقىن جەردەن مەشىت تۇرعىزباي-اق قويعان دۇرىس سەكىلدى. مەشىت سالىپ، ساۋاپ العىسى كەلگەندەر قمدب-مەن اقىلداسا وتىرىپ ارەكەت ەتسە، جاڭساقتىققا ۇرىنباعان بولار ەدى.
ءتۇيىن: بايقاپ وتىرعان بولارسىزدار، جاۋاپتار ەكىۇشتى. ءاۋ باستان مەملەكەتتەن بولەك ءدىني ىستەرگە جاۋاپتى يمامنىڭ ءوزى بىرەسە «قورىم باسىنا مەشىت سوعۋعا بولادى» دەيدى، بىرەسە «بولمايدى» دەيدى.  سوعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ ءدىنىمىزدىڭ الدە دە مىقىنى  بوس، دىڭگەگى ءالسىز-اۋ، شاماسى. مۇمكىن، بۇل سۇراققا ءدىن كوميتەتىنىڭ توراعاسى ارداق  دوسجاننان  ماردىمدى  جاۋاپ ەستىرمىز؟..

اۆتور گۇلجانات شوناباي   
«قازاقستان-زامان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل