وتانىن ساتقان ادامنىڭ اياناتىن تۇگى دە جوق.

وندا ەندى ساتاتىن دا ەشتەڭە جوق.

قادىر مىرزا ءالى

قازاق جەرىنەن اۋىر ءۇن شىعادى. ول – اتا-بابالارىمىزدان ميراس بولىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى توپىراقتى قاستەرلەيتىن، قازاقستاندى جالعىز عانا وتانىم دەيتىن قانداستارىمىزدىڭ قايعى-مۇڭعا تولى ازالى ءۇنى...

كەشەگى كەڭەستىك بيلىك تىزگىنىن ۇستاعاندار قازاقستاندى ۇلتتار دوستىعىنىڭ پلانەتاسىنا اينالدىردىق دەپ ماقتانۋشى ەدى. بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋدان ءبىر تانباي كەلە جاتقان كوشباسشى كوسەمىمىز قازاق جەرىن 140-قا جۋىق ۇلت مەكەندەپ، تاتۋ-ءتاتتى تىرلىك كەشىپ جاتقانىن ايتۋمەن الەك. الايدا قازاق جەرى قازاقتاردىڭ عانا كيەلى ورداسى، وتانى، مەكەنى ەكەنىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ سانىن اسپانداتاتىن ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارى دە وتە جاقسى بىلەدى. بىلگەندىكتەن دە، سوڭعى ايلاردىڭ الەتىندە جەر ءۇشىن دۇرلىگىپ، بيلىكتىڭ ۇرەي-قۇتىن قاشىرىپ، راحات تىنىشتىعىن بۇزعان ءبىزدىڭ قازاقتار سياقتى مىنەز كورسەتە المايدى. ول بۇرىن دا سولاي بولعان، بولاشاقتا دا ءدال وسىلاي – كۇدىك-كۇمانسىز جالعاسا بەرەدى.

قازاق جەرىندە ءيسى قازاقتىڭ بولىنبەگەن ەنشىسى بار. ول بولىنبەيدى، ەشقاشان دا، قانداي ءبىر بيلىك تۇسىندا دا بولشەكتەۋگە كەلمەيدى! قانىن دا، جانىن دا اياماعان مىڭ-مىڭداعان باتىر بابالارىمىز بەن اتالارىمىز، اجەلەرىمىز بەن اپالارىمىز وسىنى ۇران ەتكەن، بالاسىنىڭ بالاسىنا عانا ەمەس، جەتپىس جەتى ۇرپاعىنا، اللا جالعاستىراتىن ودان كەيىنگى تۇقىم-تۇقيانىنىڭ ءبارى-بارىنە ۇلاعاتتاپ كەتكەن. قاسيەتى قاشقان، قانى بۇزىلعان، پيعىل-پايىمى ارلى قازاققا، نامىستى قازاققا قابىسىپ، جاناسپايتىن الدەكىمدەر بولماسا، ۇزىلمەي كەلە جاتقان بۇل ورەلى وسيەتتى ۇمىتۋعا ءتيىس ەمەس!

«الاش» دەگەن ءسوزدىڭ العاش ماعىناسى – وتان كىسىسى (سووتەچەستۆەننيك) دەگەن بولادى، – دەپ جازىپتى الاش ۇكىمەتى ءۇشىن ءومىرىن ارناپ، قۇربان بولعان مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. – مۇنى ءبىر اقىننىڭ ابىلايعا ايتقان ولەڭىنەن بىلەمىز: «تاقسىر-اۋ، ۇناتساڭىز، قاراشىڭمىن، ۇناتپاساڭ، جاي جۇرگەن الاشىڭمىن»، – دەيدى. سول ولەڭدە «الاش» – وتان كىسىسى ماعىناسىندا. جانە قازاقتا «الاڭ كەلە مە، الاش كەلە مە» دەگەن ماتەل ءسوز بار. سونداعى الاڭ – شەتەلدىڭ كىسىسى، ال الاش – وتان كىسىسى ماعىناسىندا بولادى».

دەمەك، ءبىز، قازاقتار – وتان كىسىسىمىز. ال تاعدىر جەلى ايداپ كەلىپ، قونىستانعان ۇلت وكىلدەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا وزگە ەلدىڭ، باسقا مەملەكەتتىڭ كىسىلەرى. بىرەۋلەرى ءوز ەرىكتەرىمەن، ەندى بىرەۋلەرى كۇشتەپ كوشىرۋ ساياساتىنىڭ تەپەرىش، تەپكىنىن كورىپ كەلگەن. بۇنى تۇسىنبەيتىن قازاق جوق! قازاقتىڭ قۇداي بەرە سالعان پەيىلى قاسيەتتى دە قاستەرلى جەرىندەي كەڭ، سوندىقتان دا تۇرا بەرسىن، ۇرپاقتارىن ءوسىرىپ، ءوربىتىپ كوبەيسىن، كوكتەسىن. بىراق بايلىعىنا مەيمىلدەپ، قۇدايىن ۇمىتقان ارتۋش كاراپەتيان سياقتى قازاق جەرىنەن ۇيعىرلارعا اۆتونوميا بەرىلسىن دەپ، اۋزى قيسايىپ، ءبىزدىڭ ەسەبىمىزدىڭ ەسەبىنەن «جومارتتىق» جاساماسىن!..

ەڭ وكىنىشتىسى جانە ەڭ وسال، تۇسىنىكسىز تۇسىمىز – ءبىزدىڭ شەكسىز كەشىرىمشىلدىگىمىز، ويسىز ۇمىتشاقتىعىمىز. سونىڭ سالدارىنان وپىق جەۋمەن كەلەمىز; ۇلتىمىزعا بۇيرەگى بۇرمايتىن، ايتكەنمەن قاسيەتتى قازاعىمىزدىڭ نەسىبەسى ەسەبىنەن شالقىپ-تاسىپ، شىرەنىپ باسىپ جۇرەتىن جانە جاي جۇرمەي نامىسىمىزعا تيەتىن ءىس-ارەكەتى، قىلمىستارىمەن كوزگە تۇسەتىن الگى قاسيەتسىز كاراپەتياندارعا بابالارىمىزدىڭ وجار دا وجەت، وكتەم مىنەزىن كورسەتە الماي-اق ءجۇرمىز; تورىمىزدە تايراڭداتىپ قويدىق. سول كاراپەتياندى قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلىگى مەرەكەسى دەيتىن 1 مامىر كۇنى رەسپۋبليكا الاڭىندا، ەلباسىمىزدى القالاعان مارتەبەلى توپتىڭ ورتاسىنان كوزىم شالدى. البەتتە، وسىدان كەيىن مىرجاقىپ اتامىزدىڭ ەسكەرتۋ ءسوزىن ەرىكسىز ەسكە الۋعا ءماجبۇرمىن. «مەن نە بولسام، بولايىن ساداقا، سۇيىكتى جۇرتىم، قاقپانعا ءتۇسىپ الدانبا!» – دەيدى.

وسى جاناشىر ويدىڭ ايتىلعانىنا ءجۇز جىلعا تايادى. الايدا الدانۋ مەن اربالۋدان كوز اشا الماي كەلەمىز. سونى ويلاعاندا، وزدەرى ولگەنىمەن، سوزدەرى ولمەيتىن، سۇيىكتى جۇرتىنا ماڭگىلىك قامقور، قىزمەتشى عانا ەمەس، قۇربانى دا بولا بىلگەن احاڭدار مەن جاقاڭدار نە دەگەن قۇدىرەت يەسى ەدى، ونەگە ەدى، ءورىس ەدى دەيدى ەكەنسىڭ...

مىنە، بيىل 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىمىزگە جانە الاش قوزعالىسى مەن قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن قۇرىلعان ۇكىمەتىنە تۋرا ءبىر عاسىردىڭ ءجۇزى بولادى. ناعىز ۇلت كوسەمىنە اينالىپ، اسقان بىلىمدارلىعى، سۇڭعىلا ساياساتكەرلىگى، قايراتكەرلىگىمەن الاششىل ارىستارىمىزدىڭ كەمەڭگەر تۇلعاسىنا اينالعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولادى. ءوزىن قازاقپىن دەيتىن ءاربىرىمىز ءۇشىن ايتۋلى وسى داتالارعا الاش ارىستارىنىڭ يدەيا، ۇستانىمدارىمەن تانىسىپ، سۋسىنداي الماعانىمەن، قازاقشىل مىنەز، ۇلتشىل ويلارىمەن كەڭەستەر وداعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، الەمدەگى سوتسياليستىك جۇيەنىڭ ىرگەسىن شايقاپ، كۇيرەۋىنە جول اشقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى دا دالمە-ءدال توقايلاسىپ تۇر.

جەرىمىز – بار بايلىعىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى. استى دا، ءۇستى دە تۇنىپ تۇر. سولاي بولعاندىقتان، قاي زاماننان دا اينالامىزداعى وكتەم كورشىلەرىمىزدىڭ كوزقۇرتى بولدى. ايبارلى حاندارىمىز بەن اقىلدى بيلەرىمىز باستاعان باتىر بابالارىمىز ءاربىر سۇيەم بولىگى ءۇشىن قىرقىستى. ەندى پاتشالى رەسەي وتارلاعانعا دەيىنگى كوشىپ-قونىپ جايلاعان قازاق جەرلەرىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرىڭىزشى: ۇلان-عايىر ايماق، تاڭقالارلىق تەرريتوريا-اۋ، ءا؟! سودان «ورىس جەرىنە» اينالعان وڭىرلەردى وي تەزىنە سالىڭىزشى، ءبارىنىڭ ارعى جاعىنان قازاقتىڭ عاجايىپ ءيسى اڭقىپ تۇرعان جوق پا؟ استراحان (قاجى-تارحان), نيجني نوۆگورود (تساريتسين – سارىسۋ), ساراتوۆ (سارىتاۋ), ومسك (ومبى), چەليابينسك (سەلەبە), تيۋمەن (تومەن) وبلىستارى، التاي ولكەسى، ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قىتاي مەن رەسەي اراسىندا جاسالعان كەلىسىم-شارتقا بايلانىستى شىعىستاعى كورشىمىز – اجداھا ەلىنە كەسىلىپ بەرىلگەن ىلە، تارباعاتاي، التاي جەرلەرى... جەرىمىزدىڭ دەنى رەسەيدىڭ ەنشىسىندە. سول العاندارى ازداي، كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارىندا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋەلگى استاناسى بولعان ورىنبور قالاسى مەن وسى اتتاس وبلىستى قوسىپ العاننان كەيىن دە قورقاۋلىعى باسىلماي، ءتىپتى ايارلانا، اشقاراقتانا ءتۇستى. قازاقتىڭ كوزىن قۇرتىپ، تۇتاستاي ورىستاندىرۋدىڭ نەشە قيلى قيتۇرقى، ارامدىقپەن استارلانعان سۇرقيا ساياساتىن تەجەۋسىز جۇرگىزىپ باقتى. قازاق جەرىن شارلاعان ازالى اشتىق، ءتىلىمىز بەن دىنىمىزگە قارسى قاسكويلىكپەن جاسالعان شابۋىلدار... ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الاساپىرانى... ودان كەيىنگى حرۋششەۆتىك بيلىكتىڭ «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ» ماقساتىمەن جۇزەگە اسىرعان توپالاڭى... قازاقستاندى ولكەلەرگە بولشەكتەۋ ساياساتىنىڭ ارعى جاعىندا تىكەلەي ماسكەۋگە عانا باعىناتىن تىڭ ولكەلەرى – سولتۇستىك وبلىستارىمىزدى تۇبەگەيلى رەسەيگە قوسىپ الۋعا دەگەن ارام پيعىلى بۇعىنىپ جاتتى. ءسويتىپ قانا شەكتەلسە مەيلى-اۋ، ىرگەمىزدەگى وزبەك اعايىندارىمىزدى دا قارىق قىلىپ، وڭتۇستىكتەگى بىرنەشە اۋداندارىمىزدى ەنشىلەپ بەردى. وزەكەڭدەر ناعىز ء«وز اعامىز» ەكەن، كەيىن بەرىلگەن اۋدانداردىڭ سانىن تۇگەندەپ، ەڭ قۇيقالى، سۇلۋلىعى كوز جاۋىن الاتىن جەرلەرىمىزدى باسىبايلى يەلەنىپ كەتتى...

وسى جەردە تىلگە تيەك ەتە كەتكەن ءجون، الاشتىڭ ارىستارى جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءار سۇيەم جەرى ءۇشىن ستالينمەن ۇستاسىپ، لەنيندى دەگەنىنە يلىكتىردى. ءسويتىپ، ءبىراز ايماقتارىمىزدان ايىرىلعاندارىنا قاتتى كۇيزەلىپ، كۇيىنگەنىمەن، اۋماعى بۇگىنگى اۋقىمىنان الدەقايدا ۇلكەن تەرريتوريانىڭ شەكارا سىزىقتارىن بەلگىلەتىپ العاندارىنا شۇكىرشىلىك ەتتى. ەگەر ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان سول اسىل اعالارىمىز ءدال وسىلاي جانكەشتىلىك جاساماعاندا، وندا بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ كارتاسى قالاي بولار ەدى؟.. ودان سوڭ، ءيا-ءيا، كورىندە تىنىش جاتا المايتىن نيكيتا حرۋششەۆتىڭ تىڭ ولكەسى اتانعان وڭىرلەردى رسفسر-ءدىڭ قۇرامىنا قوسۋ جونىندەگى وزىمبىلەمدىك ويىنا زاماتىندا تويتارىس جاساپ، قىزمەتتىڭ قۇلى بولماي، ادال دا ايبارلى ۇلى بولا بىلگەن جۇمابەك تاشەنوۆتىڭ، سول سەكىلدى سارىارقانىڭ ەسەبىنەن جەر ءبولىپ بەرىپ، نەمىس اۆتونومياسىن قۇرعىسى كەلگەن برەجنەۆتىك بيلىكتىڭ شەشىمىنە شيرىعىپ شىعىپ، ءبىر كىسىدەي قارسى تۇرعان قازاق جاستارىنىڭ قايسارلىق ارەكەتى بولماعاندا، بۇگىنگى جەرىمىز قالاي بولار ەدى؟.. وسى ويىمىزدى ۇيعىر اۆتونومياسىنا قاتىستىرىپ كىرىكتىرە كەتسەك تە، رەتى. اقيقاتىنا يلىگىڭىزشى، قاستەرلى جەرىمىزدىڭ تاعدىرىن بۇتارلاپ، بالتالايتىن الگىڭدەي شەشىمدەرگە «دۇرىس ەكەن، ءجون بوپتى» دەپ جول بەرسەك، ماڭگىلىك بايلىعىن مۇرالاپ قالدىرعان اتا-بابالارىمىز بەن بۇگىنگى بالالارىمىز، بولاشاق ۇرپاقتارىمىز رازى بوپ العىس ايتار ما ەدى؟ جوق، اقتالا، ارىلا المايتىن نالا مەن قارعىستىڭ قالىڭ قاتپارىنىڭ استىندا كومىلىپ قالار ەدىك!..

كۇنى كەشە وسىنداي قيعاشتىقتاردىڭ ءبارىن كرەمل تورىندە الىپ يمپەريانىڭ تىزگىنىن ۋىسىندا ۇستاعانداردان كوردىك. اندروپوۆ پەن چەرنەنكو دا جەرىمىزگە كوز الارتىپ، بىردەڭەنى قوقسىتىپ كەتەر مە ەدى، اياق استىنان كەلگەن اجال وعان جەتكىزبەدى. اي ماڭدايىندا الاقانداي قالى بار م.س.گورباچەۆ قۇتىرىنىپ كەلدى. الدىنداعى كوسەمدەرمەن سالىستىرعاندا جاپ-جاس جانە كەۋدەلى ەكەن. قازاق جەرىنە قاتىستى جوسپارىن 1985 جىلعى ءساۋىر پلەنۋمىنان سوڭ-اق كۇن تارتىبىنە شىعاردى. مۇناي مەن گازى مەيمىلدەپ تۇرعان باتىس ايماقتاعى جەرلەرىمىزدى رەسەيگە قوسامىن دەدى. وندا دا وسى ويىن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى د.ا.قوناەۆتىڭ قولىمەن جاساتۋدى نيەت قىلدى. بۇنى سول ۋاقىتتىڭ احۋالىن، جاي-جاپسارىن كوزبەن كورگەن اعا ۇرپاق وكىلدەرى وتە جاقسى بىلگەنىمەن، بۇگىنگى ۇل-قىزدارىمىز ودان بەيحابار. سول سەبەپتى تانىمال تۇلعا، ۇلتجاندى ازامات، قوعام قايراتكەرى، ساياساتكەر جاسارال قۋانىشالىنىڭ جازباسىنا جۇگىنگەنىم ءجون شىعار.

«ساياسي بيۋرو ديماش احمەتۇلىنىڭ الدىنا ورال (قازىرگى باتىس قازاقستان) مەن گۋرەۆ (اتىراۋ) وبلىستارىن ورىنبور وبلىسىمەن بىرىكتىرىپ، ورىنبور قالاسىنان باسقارىلاتىن «ورتاق ەكونوميكالىق ايماق» قۇرۋ ماسەلەسىن تىكەسىنەن قويدى. سىلتاۋ – «سونشاما بايلىقتى يگەرۋ جالعىز قازاقتىڭ قولىنان كەلمەيدى، بۇعان وداق بولىپ كىرىسۋ قاجەت»، – دەپ جازىپتى جاكەڭ.

الايدا ديمەكەڭ جارىقتىق ماسكەۋدىڭ وزىنە جۇكتەگەن بۇل «تاريحي ميسسياسىن» اقتامادى. كەرىسىنشە، گورباچەۆ باستاعان جاڭا وتارشىلاردىڭ (نەوكولونيزاتورى) نەبىر قىسىمىنا قاسقايا قارسى تۇرىپ، يلىكپەي قويدى. «قازاق – قيىن حالىق، ول مۇنى تۇسىنبەيدى. قازاق ءۇشىن جەر داۋى – ەڭ اۋىر داۋ!» – دەپ، وتىرىپ الدى.

ساياسي بيۋروداعى «قول بۇراۋلار» دا، يمپەريانىڭ سول كەزدەگى «جىلاۋىق پرەمەرى» رىجكوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن الماتىعا، ورال وبلىسىنا نەشە مارتە كەلىپ، وسى ماسەلە بويىنشا قانشاما «كەڭەستەر» وتكىزگەن «جوعارى مارتەبەلى» دەلەگاتسيالار دا «قىڭىر شالدى» كوندىرە المادى. بۇعان ابدەن كوزى جەتكەن گورباچەۆتىڭ ەندى قوناەۆتى ورنىنان الۋدان باسقا امالى قالمادى. جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل ايقاستىڭ اقىرى سولاي بولدى دا. 1986 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا قازاقستان باسشىسىنىڭ «ارىزى قاناعاتتاندىرىلىپ»، ول قىزمەتتەن كەتىپ تىندى دا، ورنىنا «گەنەرال-گۋبەرناتور» گەننادي كولبين تاعايىندالدى.

ال ەندى الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنا، جالپى جەلتوقساندىقتارعا كەلسەك... البەتتە، ولار مۇنى ءوز بەتىمەن، ستيحيالى تۇردە جاساعان جوق. بۇل – ۇيىمداستىرىلعان شارا (بۇعان بايلانىستى ماسەلە – بولەك اڭگىمە تاقىرىبى) جانە ولاردىڭ، ارينە، قوناەۆتىڭ ورنىنان كەتىپ، كولبيننىڭ تاعايىندالۋىنا الىپ كەلگەن تۇپكى سەبەپتەردەن دە، وقيعانى كىمدەر ۇيىمداستىرعانى، ولاردىڭ ناعىز ماقساتتارى قانداي بولعانى جونىنەن دە (بۇل دا كەلەشەكتىڭ اڭگىمەسى) ەش حابارى بولعان جوق.

جەلتوقساندىقتاردىڭ بار بىلگەنى ولاردىڭ قولدارىنا ۇستاعان ۇراندارى مەن سويلەگەن سوزدەرى شەڭبەرىنەن اسپادى.

سولاي بولا تۇرا، جەلتوقساننىڭ وسى ءبىر ىزعارلى كۇندەرى الاش ازاماتتارىنىڭ قانى بەكەر توگىلگەن جوق، ولاردىڭ كورگەن قورلىعى، قۋعىن-سۇرگىن، قايعى-قاسىرەتى دە وتەۋسىز كەتكەن جوق! (ارينە، مورالدىق-رۋحتىق تۇرعىدان). ولاردىڭ وزدەرى مۇنى بىلمەسە دە، بۇكىل الەمگە جاريا بولىپ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن سول وتانشىلدىق باس كوتەرۋ ارقىلى ولار ءوز ۇلتىنىڭ الدىنداعى قاسيەتتى ازاماتتىق پارىزىن ورىنداپ، قازاق جەرىنە تونگەن اسا قاتەرلى قاۋىپتىڭ بەتىن قايتاردى! قازاقستاننان مۇنداي سىلكىنىستى كۇتپەگەن كرەمل اتالمىش جوسپارىنان ۋاقىتشا بولسا دا باس تارتۋعا ءماجبۇر بولدى». («الماتى، 1986, جەلتوقسان» ايعاق-كىتابى. ءىى توم، 388–389-بەتتەر).

86-نىڭ ىزعارلى كۇندەرىندە شوۆينيزم اۋرۋى مازاسىن قاشىرىپ، ىزبارلانعان گورباچەۆشىل بيلىككە قارسى وسىنداي قانقۇيلى وقيعا وتكەن. جەر ءۇشىن، قازاق ەلى ءۇشىن، ول ەلدى قازاققا بۇيرەگى بۇراتىن، حالقىمىزدىڭ ادەت-عۇرپى، تۇرمىس-سالتى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن بىلەتىن كىسى باسقارۋى ءۇشىن وقۋىن دا، جۇمىسىن دا، ۇيدەگى جاس سابيلەرىن دە قالدىرىپ، كوشەگە ۇرانداتىپ شىققان قىز-جىگىتتەرىمىز: «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ ەلىم... تۋعان جەرىم مەنىڭ – قازاقستانىم!» – دەپ ءان سالدى; «قايدا جۇرسەڭ اتامەكەن، كوكەيىڭدە جاتادى ەكەن. كۇننىڭ كوزى قيماي ونى، ۇياسىنا باتادى ەكەن» دەپ، ات شاپتىرىم الاڭنىڭ انا شەتىنەن دە، مىنا شەتىنەن دە ويلارىن ورتاق ۇنگە ۇلاستىرىپ، الماتى اسپانىن دىرىلدەتىپ تۇردى. «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنىڭ زارلى ءانى «ەلىمايدى» ايتىپ، كوز جاستارىن توككەن ەلدە ەسەپ بولدى ما؟.. سويتكەن جەلتوقسان جاستارىن يتكە تالاتىپ، سويىلمەن دۇرەلەپ، سولدات ەتىكتەرىمەن تەپكىلەتكەنىمىز ازداي، تۇرمە تورىنا توعىتتىق. بيلىك ەل مەن جەر، ۇلتتىق مۇددەمىزدى بيىككە كوتەرگەن قىز-جىگىتتەردى وسىلاي اياۋسىز جازالادى...

ال شيرەك عاسىرداي بيلىكتە وتىرعان كەزىندە قازاعىنىڭ سانىنىڭ ەسەلەپ وسۋىنە، قالاسى مەن دالاسىنىڭ گۇلدەنىپ، كوركەيۋىنە ايانىپ قالماعان، قاسيەتتى قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ءبىر ءسات تە كوكەيىنەن كەتىرمەگەن دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆ قانداي كۇي كەشتى؟

حالىقتا كىنا جوق. ول كىسى قىزمەتتە وتىرعان كەزىندە دە، زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ دا، قازاقستاننىڭ قاي قيىرىنا بارماسىن، زور قۇرمەت-سىيعا يە بولدى. ەل قۇشاق جايا قارسى الدى. ءبىرىنشى بولىپ جۇرگەنىندە مىنگەن ماشيناسىنىڭ الدىندا «ماي»-ءدىڭ ءبىر ماشيناسى، سوڭىندا ەكىنشى ماشيناسى عانا ءجۇردى. ءار بۇرىش، ءار كوشەدە قازداي تىزىلگەن قىزىل جاعالىلار مۇلدە كورىنبەيتىن. قارۋ ۇستاعان بىردە-ءبىر كۇزەتتى كوزىمىز شالمايتىن. قاي شاڭىراققا دا ەمىن-ەركىن ەنەدى، بەرگەن دامىنەن تارتىنبايدى. كەتىپ بارا جاتقان جولىندا قوي قايىرعان شوپاندى كورسە، كولىگىن توقتاتىپ، سىرتقا شىعىپ سالەم بەرەدى، جاي-كۇيىن، بالا-شاعاسىن سۇرايدى. ديمەكەڭ ءسويتىپ كەڭ بايتاق قازاق دالاسىن شارلاپ ءجۇرىپ، سول زاماننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «وتان قويماسىنا» ءاربىر ەكى جىل سايىن ميلليارد پۇت استىق تاپسىرتۋمەن بولدى.

ديمەكەڭنىڭ كەمەڭگەرلىگىن ءدۇيىم ەل بىلەدى. كەيىن كوز جۇمعاندا كۋا بولدىق، كەۋدەسىن قايعى-مۇڭ كەرنەگەن قاراقۇرىم حالىق، ۇلتى مەن ۇلىسىنا قاراماي، قوشتاسۋ ورنى – اباي اتىنداعى اكادەميالىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنا كىرە الماي، دانالىق ديدارىن اقىرعى رەت كورە الماي قامىقتى. ءوزى تاربيەلەپ جەتكىزگەن بيلىكتەگى مىرزا ودان ءسويتىپ ء«وش» الدى. ءوزى قاراسىن دا كورسەتپەدى... ەسەسىنە قايعىرعان حالىق وپەرا تەاترىنان ماڭگىلىك مەكەنى – كەڭسايداعى زيراتىنا دەيىنگى ءجۇرىپ وتكەن كوشەنىڭ ەكى قاپتالىن دا گۇلگە ورادى. ديمەكەڭ اتامىز ءوستىپ ەلدى قالاي باسقارۋدىڭ، تازا بولىپ ءوتۋدىڭ، حالىققا قايتىپ قالتقىسىز قىزمەت جاساپ، قۇرمەتتى بولىپ، قارا جەردىڭ قوينىنا ەنۋدىڭ ەتالونى بولىپ جادىمىزدا قالدى.

«مەن دە اداممىن. قاتەلىككە ۇرىنبادىم دەپ ايتا المايمىن. بيلىكتە ۇزاق وتىرۋعا بولمايدى ەكەن. ونداي ادام وزىنە سىن كوزبەن قاراۋ قاسيەتىن السىرەتىپ الاتىن كورىنەدى»، – دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپتى قىزمەتتەن كەتىپ، قاتارداعى كوپ زەينەتكەردىڭ ءبىرى بولعان كەزىندە. «...لەۆ تولستوي: «بارلىق ۋاقىتتا سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولعىسى كەلەتىن پەندەلەر – ەڭ قورقىنىشتى ادامدار. ولار وزدەرىن كۇنادان پاك قىپ كورسەتۋ ءۇشىن جازىقسىز جانداردى، اۋليە-امبيەنى، ءتىپتى قۇدايدىڭ ءوزىن دە جازعىرۋدان تايىنبايدى»، – دەگەن ەكەن. شىنتۋايتۋىنا كەلگەندە، ولار وبال، ساۋاپ دەگەندى بىلمەيدى.

سولاردىڭ ءبىرى زاقاش كاماليدەنوۆ ەدى...

تالعات ايتبايۇلى، پۋبليتسيست-جازۋشى

(جالعاسى بار)

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №21 (338) وت 26 مايا 2016 گ.