قازاقستان قوعامىندا  شەشىم كۇتكەن، اسا ماڭىزدى، وتە وزەكتى ماسەلەلەر جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن ءتىل، جەر، جەمقورلىق، وتاندىق ءوندىرىس، اۋىل، ەكولوگيا، اقپاراتتىق ەكسپانتسيا، ۇلتتىق تاربيە، ءدىني ەكسترەميزم دەپ تىزبەكتەلىپ كەتە بەرەدى.

كوش، ورالمان ماسەلەسى دە سولاردىڭ قاتارىندا.  قازىر كوشى-قون زاڭىنا  وزگەرتۋلەرمەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلدى، ورالماندار قونىستاناتىن وڭىرلەر بەلگىلەندى، بيىلعى  ىشكى جانە  سىرتقى كوشى-قونعا  كۆوتا ءبولىندى، بيۋجەتتەن اقشا قارالدى، ەندى ءبارى جاقسى بولادى دەگەن قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىپ جاتىر. بىراق ومىردەگى ناقتى جاعىداي  مۇلدە باسقاشا.

ماسەلەن 2011 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەت  قاۋلىسىمەن  شەت ەلدەردەن كوشىپ كەلەتىن قازاق وتباسىلارىنا جىل سايىن ءبولىنىپ كەلگەن  كۆوتا رەسمي  تۇردە توقتاتىلعاننان  كەيىن دە  قر-نا 30 مىڭعا جۋىق قازاق وتباسىلارى كوشىپ كەلگەن بولاتىن. ولاردىڭ دەنى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرى شەشىلمەگەن نە  جۇمىسى، نە باسپاناسى جوق، كوپ بالالى، تۇرمىس جاعدايى اۋىر وتباسىلارى...  ولار ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كۇتىپ وتىرعان-دى.   ەندى قاراڭىز بيىلعى سىرتقى كوشى-قونعا  بولىنگەن قونىس اۋدارۋشىلاردى  قابىلداۋدىڭ وڭىرلىك كۆوتا سانى 1259 وتباسى  عانا. بۇل   وتە از سان، كىمگە جەتەدى؟! ۇكىمەت  ەندى قۋلىققا كوشىپ وتىر.  كۆوتا  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العان  جانە ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلعان وتباسىلارىنا بەرىلمەيدى دەيدى. شىن مانىندە  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن العاندار ەڭ اۋەلى كۆوتاعا قول جەتكىزسە دۇرىس بولار ەدى عوي.

قازىر وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قونىس اۋداراتىن وتباسىلارىنا بەلگىلەنگەن ىشكى كوشى-قون دا كوپتەگەن سەبەپتەرگە ماسەلەن، وڭتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ  سولتۇستىكتىڭ قاتاڭ، قىتىمىر قىسىنا بەيىمدەلىپ كەتە الماۋى، شەشىلمەگەن الەۋمەتتى ماسەلەلەگە قاتىستى تىعىرىققا تىرەلىپ وتىر، كەرى كوشىپ جاتقاندار دا از ەمەس.  

كۆوتاعا ەنگەن وتباسىلارىنا اقشالاي ماردىمسىز كومەك بەرىلۋى ءتيىس. بۇل قاراجات رەسپۋبليكالىق بيۋجەتتەن بولىنگەن كورىنەدى، بىراق وڭىرلەرگە ءالى جەتكەن  جوق.

ءۇي، باسپانا ماسەلەسى، جۇمىسپەن قامتۋ جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەرگە جۇكتەلگەن.  جەرگىلىكتى حالىققا  جۇمىس، باسپانا تاۋىپ بەرە الماي وتىرعان اكىمشىلىكتەر  ورالماندارعا باسپانا، جۇمىس بەرە الا ما؟ بۇل ەندى  ماسەلەنىڭ الەۋمەتتىك جاعى.

ورالمان ماسەلەسىنىڭ تاعى ءبىر ۇشىعىپ تۇرعان تۇسى تۇراقتى تىركەۋ، ىقتيار حات، ازاماتتىق الۋعا قۇجات رەسىمدەۋگە كەلىپ تىرەلەدى. بيۋروكراتيزم، قاعازباستىلىق ادىم اشتىرار ەمەس. ونىڭ ۇستىنە  كوشى-قون پوليتسيا  مەكەمەلەردە ورالماندارمەن جۇمىس جاسايتىن مامانداردىڭ كوبىسى   قابىلەتسىز، ءوز جۇمىسىن بىلمەۋى ورالمانداردى  اۋرە-سارساڭعا سالىپ وتىر.

قر-نا  تۇراقتى تۇرۋ ءۇشىن ءبىر جولاتا كوشىپ كەلگەن ورالمان وتباسى كەلگەن ەلىنەن: 1. سوتتالماعاندىعى تۋرالى 2. كەلگەن ەلىنىڭ ازاماتىق تىركەۋىنەن شىققاندىعى تۋرالى ەكى انىقتاما اكەلۋى كەرەك. سوتتىلىعى تۋرالى  انىقتامانى تەك قۇزىرلى مەكەمە، بەلگىلى لاۋازىمدى ادامدارعا  عانا بەرىلەتىنى تۋرالى  قىتاي، مونعوليا ۇكىمەتىنىڭ  ارنايى  قاۋلىسى بار، ياعني انىقتاما جەكە ادامدارعا تىكەلەي بەرىلمەيدى.  وسىعان بايلانىستى اتالمىش ەلدەردەن انىقتامالاردى الۋ ۇلكەن قيىندىق تۋدىرىپ وتىر. قايسىبىر ەلدەردە قانداستارىمىزدىڭ قۇجاتتارىندا ۇلتى جازىلمايدى، سوندىقتان ولار ۇلتى قازاق ەكەندىگى راستاعان ءۇشىنشى  انىقتامانى تاعى الىپ كەلۋلەرى قاجەت.

«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە حالىقتىڭ كوشى-قونى جانە جۇمىسپەن قامتىلۋى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى»  2015 جىلدىڭ 24-كۇنى قولدانىسقا ەنگىزىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ ( № 421-V قرز)   25-بابىنىڭ 3-تارماقشاسىندا «ورالمان مارتەبەسىن العان  كۇننەن باستاپ ءبىر جىل وتكەننەن كەيىن توقتىلادى»  دەلىنگەن، وسىعان سايكەس شەت ەلدەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ورالمان مارتەبەسى 1 جىلدان كەيىن جويىلىپ قالادى. بۇرىن ورالمان مارتەبەسىنىڭ ۋاقىتىن كوشى-قون بولىمدەرى  سوزىپ بەرىپ وتىراتىن-دى. ەندى ەلگە ورالعان قانداستارىمىز ورالمان مارتەبەسى 1 جىلدىڭ ىشىندە توقتاتىلۋىنا  بايلانىستى ولار قر-نىڭ زاڭنامالارى بويىنشا شەت ەلدىڭ ازاماتى بولىپ سانالادى. سوندىقتان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىز قر-نىڭ ازاماتتىعىن الۋ ءۇشىن كەلگەن ەلدەرىنە بارىپ ازاماتتىقتان شىعۋ  تۋرالى ءوتىنىش، قۇجاتتارىن  تاپسىرىپ،  پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىن كۇتۋ كەرەك. ماسەلەن موڭعول ەلىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ازاماتتىق ماسەلەسى بويىنشا جارلىعى ء بىر جىلدا ءبىر رەت قانا شىعادى ەكەن. قانداستارىمىز  ازاماتتىقتان شىققاندىعى تۋرالى انىقتاما اكەلگەن سوڭ عانا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا  قۇجات تاپسىرا الادى.  الايدا ولاردىڭ كوبىسى كەلگەن ەلدەرىنە بارىپ كەلە المايدى، تۇرمىسى اۋىر بولعاندىقتان جاعدايى جوق. مىنە وسى كەلەڭسىزدىكتەن بولىپ ولاردىڭ قۇجاتتارىنىڭ جارامدى ۋاقىتتارى ءوتىپ كەتىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋ ءتارتىبى بۇزىلىپ، سونىڭ سالدارىنان اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، ايىپپۇل تولەيدى نەمەسە كەلگەن ەلدەرىنە شىعارىلىپ جىبەرەدى. اتامەكەنىنە كەلىپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، تاۋى شاعىلىپ جۇرگەن، جولى بولماعان سول باياعى قانداستارىمىز.

جاقىندا پاۆلودار، اقسۋ قالالىق پەرەزەنتحانادا داۋ شىقتى. موڭعوليا جانە قىتايدان ەلگە ورالعان ەكى  وتباسىندا   اياعى اۋىر انالار جانارگۇل، نۇرگۇلدەر بوسانىپ، ومىرگە شەكەسى تورسىقتاي  سابيلەر كەلدى. الايدا انالاردىڭ    جۇرەگى قۋانىشتان ەمەس قورقىنىشتان جارىلا جازدادى.  سەبەبى ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلعان  انالار شەت ەل ازاماتى رەتىندە  پەرەزەنتحانا قىزمەتىنە ءار قايسىسى 300000 تەڭگە  تولەۋى ءتيىس ەكەن. جۇمىسسىز وتىرعان وتباسىلارى مۇنداي اقشانى قايدان  تاپسىن. پەرەزەنتحانا تاراپىنان  قىسىم جاسالىپ،  سوتقا بەرەتىنىن ايتىپ قورقىتىپ جاڭا بوسانعان انانىڭ  جۇيكەسىنە سالماق تۇسىرگەن. زاڭ سولاي بولسا نە شارا؟. جاس جۇبايلارعا جاناشىر، جاقسى ادامدار، اعايىن تۋىستارى كومەكتەسىپ ايتەۋىر قاجەتتى سومانى تولەپتى.  

قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا بەلگىلى مەكەن-جاي بويىنشا تۇراقتى تىركەۋدە تۇراتىن ورالماندارعا ورالمان مارتەبەسىن بەلگىلى ۋاقىتقا سوزىپ بەرۋگە نەمەسە ورالمان مارتەبەسى توقتاتىلسا  دا، قايتادان ورالمان ماسەلەسىن الۋعا قۇقىق  بەرىلسە ورالمانننىڭ ارقاسىنداعى اۋىر جۇك ءسال بولسا دا جەڭىلدەر مە ەدى؟ امال نەشىك، قازاقتىڭ جانى قازاققا اشىماي تۇر عوي! ەگەر شىنايى نيەت، دۇرىس كوزقاراس بولسا ورالمانعا قاتىستى بارلىق تۇيتكىلدەردى ءبىر ساتتە-اق شەشىپ تاستاۋعا بولار ەدى عوي.

قورىتا ايتقاندا  كوشكە، قانداستارىمىزعا، ورالمانعا قويىلعان توسقاۋىل ءالى دە شاش ەتەكتەن.  ويتكەنى بۇل تۇرعىداعى  ۇكىمەتتىڭ  قازىرگى ۇستانىمى «كوڭىلى قالماسىن، كويلەگى توزباسىن» دەگەن شىلبىر قاشاعان ساياسات عانا.

ياعني شەت ەلدەرەگى قانداستارىمىزدىڭ ەلگە ورالۋىنا قازىرگى ۇكىمەت شىنايى مۇددەلىك تانىتىپ وتىرعان جوق.

كوشى-قون ساياساتىنداعى مۇنداي وگىز اياڭمەن شەت ەلدەردەگى  بار ارمانى ەلگە ورالۋ بولىپ وتىرعان  ءجۇز مىڭداعان قانداستارىمىزدى وسى جانە كەلەسى عاسىردا دا كوشىرىپ الا الماسپىز، ءسىرا.

شەت ەلدەگى قازاقتىڭ  رۋحى، نامىسى، ۇلتىنا، ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ورلىگى مەن وجەتتىگىن، قازاقستانعا تيگىزەر پايداسى تۋرالى   ايتىپ نە قىلامىز.

جۇمىر جەردەگى  15 ملن-نىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى قازاق تاۋەلسىز قازاق ەلىندە، تاريحي وتانىندا، اتامەكەنىندە ەشقاشان  باس قوسا المايتىنى اقيقات جانە وتە وكىنىشتى.

ءالحان امانتاي 

Abai.kz