ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نازارىنا!

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ نازارىنا!

بيسميللاھير يراحمانير راحيم 

اسا قادىرلى، ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ مىرزا! 

مەن بۇدان بۇرىن دا، جارىق كورگەن ون جەتى كوركەم جانە دىني كىتاپتارىمنان باسقا 2000 جىلى ءسىزدىڭ اتىڭىزعا، ەلىمىزدە قالىپتاسىپ وتىرعان دىني پروبلەمالار مەن جاعدايلارعا وراي "دىن مەملەكەتتەن بولەك پە نەمەسە جاۋاپسىز حاتتار. ەلباسى ن.نازارباەۆقا اشىق حات",  2007 جىلى “ەسىگىڭدى اش، وكىمەت پەن ۇكىمەت، دىن كەلىپ تۇر. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ پايىمداۋىنا”، 2011 جىلى «سول بىر ساۋلەلى ساتتى كورۋگە جازسىن… ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ پايىمداۋىنا،  جانە «ازىرەت سۇلتان كەسەنەسىن قورعاۋ – قازاقتىڭ يماندىلىعىن قورعاۋ. ەلباسى ا.نازارباەۆتىڭ پايىمداۋىنا»  اتتى العاش گازەت بەتىندە ماقالا، سوڭىنان تولىقتىرىپ كىتاپ ەتىپ باستىرىپ، ونى وز كەزىندە اتىڭىزعا ارنايى جولداپ ناقتىلى جازباشا جاۋابىن العانمىن. ەلىمىز  وز ەگەمەندىگىنە جەتكەن وسى ۋاقىت ارالىعىندا ەلىمىزدىڭ ىشكى جاعدايىندا ورىن الىپ وتىرعان دىني جاعدايلارعا بايلانىستى  وزىنە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ ناقتىلى ۇسىنىستارمەن سىزدىڭ پايىمداۋىڭىزعا ارناپ وسىنشالىقتى كىتاپ جازعان مەنەن باسقا جازۋشى، نە دىني قىزمەتكەرلەردىڭ قانشالىقتى بولعان-بولماعانى وزىڭىزگە ايان. جارىق كورگەن وسى باسىلىمداردىڭ العاشقىسىنا بايلانىستى  2000 جىلى اللادان ءناسىپ بولىپ،  ءسىزدىڭ شاقىرتۋىڭىزبەن سول كەزدە ءتورت جىل جابىلىپ قالىپ قايتا اشىلعان،  ۇكىمەت جانىنداعى ءدىني ىستەر جونىندەگى حاتشىلىقتا قىزمەتكە بارۋىما جاعدايلار جاسالعان ەدى... 

بۇگىنگى ايتىلار اڭگىمەم سول كەزدە كوتەرىلگەن، بۇگىندە وزىڭىز ۇسىنىپ وتىرعان  «ماڭگىلىك ەل» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋداعى ەلىمىزدەگى سەنىم بوستاندىعى مەن دىني قۇرىلىم جۇمىستارىنىڭ ناقتىلى جايىنا، ونىڭ قورعالۋىنا  ارنالماقشى.  ماقالادا يسلام دىنىنىڭ يەسى اللا تاعالامنىڭ دىندى قورعاۋ مەن ونىڭ حالىققا قاجەتتىلىگى تۋارالى اماناتىن جەتكىزەمىن. 

ەلباسى – ەلدىڭ سيمۆولى. بۇل جايلى 1995 جىلى 30 تامىزدا وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق رەفەرۋندىمدا قابىلدانعان ەڭ جوعارى زاڭدىق كۇشى بار كونستيتۋتسيادا; «قازاقستان  رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى  - مەملەكەتتىڭ باسشىسى، مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ايقىندايتىن، ەل ىشىندە جانە حالىقارالىق قاتىناستاردا قازاقستاننىڭ اتىنان وكىلدىك ەتەتىن ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى تۇلعا» - دەپ جازىلعان.  ەل كونستيتۋتسيسى – زاڭ، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان اتا زاڭ! ەلباسى قول قويعان زاڭ شىقپاي اۋىز ەكى اڭگىمەمەن ەش زاڭ وزگەرمەيدى.   

وسى اتا زاڭ - حالىقتىڭ بارلىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرىپ تۇرعان سياقتى بولعانىمەن ادىلدىك تۇرعىدان قاراساق كەمشىلىكتەن دە قۇر الاقان ەمەس.  سول كەمشىلىكتىڭ ەڭ باستىسى – اتا زاڭدا وزى تاريح ساحناسىنان وشسە دە   كەشەگى اتەيستىك كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى كوممۋنيستەردىڭ ساناعا مىقتاپ سىڭىرىپ تاستاعان “دىن مەملەكەتتەن بولەك!” - دەگەن  ۇرانىنىڭ  سول قالپى وسى زاڭدا قالىپ قويۋى. ەگەمەن ەل اتانعان شيرەك عاسىردان بەرى وسى جالعان ۇران اتا زاڭعا ەنگىزىلگەن اقتاڭداق بولىپ تۇر.  زاڭدى قابىلداۋدا جوبانى دايىنداۋشىلار ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بار قازاق ەلىنىڭ زاڭى ەكەندىگىنە مان بەرمەي، ەل تاعدىرى مەن تاريحىنا نازار اۋدارماي، ونىڭ داستۇر سالتىنا كەلە بەرمەيتىن، سەنىمى دە داستۇرى دە بولەك باتىس ەلدەرى تىرشىلىگىن نەگىزگە الىپ دايىنعان بۇل زاڭ بۇگىنگى تاڭدا وز اتىنا ساي جۇمىس جاساپ تۇرعان جوق جانە جاساي دا المايدى. نەگە؟ 

اتا زاڭ – ار بابى بۇلجىماي ورىندالاتىن قۇجات. ەگەر اتا زاڭدا كورسەتىلگەندەي مەملەكەت شىنىمەن دىننەن بولەك بولاتىن بولسا، وندا بۇل مەملەكەت وزى شىعارعان زاڭعا قايشى كەلمەي دىننىڭ ىشكى جۇمىسىنا تۇبەگەيلى ارالاسپاۋى كەرەك.ء مۇنان سوڭ; «بىز زايىرلى مەملەكەتپىز، زايىرلى مەملەكەت دىنسىز مەملەكەت ەمەس، دىندى تەرىسكە شىعارمايدى، كەرىسىنشە،ء دىني سەنىم بوستاندىعى قامتاماسىز ەتىلەدى» - دەپ جالپىلاما ايتىلاتىن جالعان سوز قابىلدانعان زاڭدى اقتامايدى. دىن مەن زايىرلىلىق ەكەۋى ەكى تۇرلى ۇعىم. بىرىمەن بىرىن كولەگەيلەۋگە كەلمەيدى.ء  دىندى – اللا تاعالا ادام جاراتىلماي تۇرىپ ونى تاربيەلەۋ ۇشىن كەلتىرگەن، ول ۇشىن قۇران كىتابىن دايىنداعان. ول بولمىسى وزگەرمەيتىن سەنىم، ال زايىرلىلىق – قۇبىلمالى ۇعىم. بۇل قۇبىلمالى ۇعىمدى قانشاما كولەگەيلەگەنمەن ەش ۋاقىتتا ادام ۇستانار قۇندىلىقتىڭ ەڭ تورەسى دىننەن جوعارى شىقپايدى. اتا زاڭداعى وسى ولقىلىقتان 2011 جىلى قايتا  تولىقتىرۋلارمەن قابىلدانعان  دىني قىزمەت سالاسىنداعى جاڭا  زاڭ دا دارمەنسىز جۇمىس جاساپ تۇر. ويتكەنى بۇل زاڭدى اتا زاڭىمىز تولىققاندى قۋاتتاپ تۇرعان جوق. 

ءدىني تاريح - پاتشانىڭ پاتشالىعى دىندى ۇستانۋدا عانا قادىرلى بولعاندىعىن ايتادى. ءبىر كەزدەرى ءدىني اگەنتتىك تىكەلەي سىزدىڭ باستاماڭىزبەن قۇرىلىپ ەدى. بىراق نەگە اياق استىنان قايتا جابىلىپ ەلدەگى دىني قۇرىلىم باياعداي مينيستىرلىكتىڭ قاتارداعى بىر كوميتەتى بولىپ قالدى؟  قازىر پرەزيدەنت اكىمشىلىگى قۇرىلىمىندا كونفەسسياارالىق قاتىناستار جونىندە ارنايى بولىم قۇرىلىپ، الەمدىك جانە داستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ  سەزىن ازىرلەۋ مەن ونى ويداعىداي وتكىزۋگە ات سالىسىپ كەلەدى.  بۇل نە دەگەن سوز – ەلباسى الەم دىنىمەن بىتە قايناسىپ جۇمىس ىستەپ وتىر دەگەن سوز. سوندا الەمنىڭ دىني احۋالىمەن ەتەنە ارالاسىپ وتىرعان ەلباسىمىز  ەلدىڭ ىشكى دىني جۇمىستارىن وز نازارىنان تىس قالدىرىپ وتىرعانى ما؟  سىزدىڭ بۇل قۇندى باستاماڭىز كىمگە ۇناماي قالدى؟.. 

الەم دىن باسشىلارىمەن سىز وتكىزگەن ار قۇرىلتاي بارىسىندا مەملەكەتتى دىننەن قاشقاقتاۋعا بولمايتىندىعىن، قايتا دىنمەن جاقىنداسا وتىرىپ، ەلدىڭ ەرتەڭىنە سەنىمىن ارتتىرۋعا بولاتىندىعىنا وزىڭىزدىڭ دە، ۇكىمەت پەن وكىمەتتىڭ دە، الەم مەملەكەتتەرى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ دە كوزىن جەتكىزىپ وتىرسىز. سونى كورە تۇرىپ ۇكىمەت مەملەكەت ىشىندەگى دىنگە نەگە سەلقوس ۇركە قارايدى. دىن ۇكىمەتكە قازىر كەرەك بولماعانىمەن، حالىققا قاجەت قوي. 

قازاقستان سياقتى الەم نازارى اۋىپ وتىرعان مەملەكەتكە دىني اگەنتتىكتىڭ قاجەتتىلىگىن بۇعان دەيىنگى ماقالالارىمدا كورشى مەملەكەتتەر تاجىريبەسىن تارازىلاي وتىرىپ ناقتىلى دەرەكتەرمەن كورسەتكەنمىن. بىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا “دىني بىرلەستىكتەرمەن بايلانىس جونىندەگى مەملەكەتتىك ورگاندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قۇرادى” –دەپ اشىق جازىلعان.  قازىرگى جاعدايدا الەم دىندارلارىنىڭ نازارى قازاق ەلىنە اۋىپ وتىرعان جاعدايدا اگەنتتىكتەن گورى بۇگىنگى دىني كوميتەتتى پرەزيدەنت اپپاراتى جانىنداعى كونفەسسياارالىق بولىممەن بىرىكتىرىپ جاڭا قۇرىلىمدى دىن مينيسترلىگى ەتىپ قۇرسا سىز العا مىندەت ەتىپ قويعان «ماڭگىلىك ەل» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋدا تىپتەن جارقىن قادام جاسالعان بولار ەدى. 

قۇراني كارىمدە دىنگە زورلاپ كىرگىزۋگە تيىم سالىنعان. اتا زاڭىمىز –قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىندا “ قوعامدىق بىرلەستىكتەر زاڭ الدىندا بىردەي” دەگەن باپ بار. وسى تيىم مەن زاڭدى بەتكە ۇستاپ، قازىر شەت ەلدەردەن اعىلعان تۇرلى اعىمداعى ميسسيونەرلەر قانداستارىمىزدى دىندەرىنە تارتىپ، ۇيىپ وتىرعان ۇلت شىرقىن بۇزىپ، ۋاعىز ناسيحاتتارىن باتىل جۇرگىزە باستادى. ارينە، دال قازىر باس جارىپ، كوز شىعارىپ جاتقان ەشتەڭە جوق سياقتى، بىراق ەرتەڭى جۇمباق بولىپ تۇرعان بۇل جويقىن سەلگە ار وجدان تۇرعىسىنان قاراۋ -ء وز تۋعان جەرىمىزدە، ەلىمىزدە تۇرعان بىزدىڭ ۇلتتىق قۇقىعىمىز. مۇنى كىم توقتاتۋى كەرەك؟ زاڭنىڭ بۇگە شۇگەسىن تۇسىنە بەرمەيتىندەر “رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى دىني باسقارماسى بار عوي» دەپ داۋرىعۋى مۇمكىن.  ولار، اتا زاڭ - دىني ۇيىمداردى مەملەكەتتەن بولىپ تاستاعانىن دا بىلمەيتىندەر. 

دەمەك، قازاقستاندا اتادان كەلە جاتقان داستۇرلى يسلام دىنى يەسىز قالىپ، سودان ەل دىنى - دەرتكە ۇشىراۋدا. دىننىڭ تۇرلاۋلى ەگەسى بولماعان سوڭ دىن الدىنداعى قياناتىنان ۇرەيلى ۇكىمەت تەرروريزم تۋرالى زاڭ قابىلداسا دا، ەكسترەميزم تۋرالى زاڭ قابىلداسا دا  قوسامجارلاپ يسلامدى دۇشپان ەتىپ كورسەتۋدى داستۇرگە اينالدىردى.ء دىن –اللاھتىڭ جولى، تەرروريزم مەن ەكسترەميزم - ادامداردىڭ تىرلىگى، دىننەن ۇرەيلى ۇكىمەت وسىنى نەگە مويىنداۋعا تىرىسپايدى؟  ولار يسلامنىڭ قادىر قاسيەتىن تۇسىنبەي تابالاپ، تاپتاپ تاستاۋعا تىرىسۋدا. قۇزىرلى ورىندارىمىز  زاڭسىزدىققا توقتاۋ سالۋ ورنىنا  اللانىڭ ادامزات بالاسىنا سىيلاعان ەڭ ۇلى كىتابى – قۇراننىڭ كەيبىر سۇرەلەرىن ەكسترەميستىك باعىتتا دەپ ايىپتاپ، سوت شەشىمىمەن وقۋعا جانە تاراتۋعا تىيىم سالىپ، الەم جۇرتشىلىعى الدىندا ماسقارا بولدى.  وسىنى كورىپ بىلە وتىرىپ نە ءدىني باسقارما، نە ءدىن زيالىلارى اۋىزدارىن اشقان ەمەس. وسى سياقتى ەلدە ءدىن اتىن جامىلىپ سوتتى بولىپ جاتقاندار ىسىن قاراعانادا، دىنگە قاتىسى جوقتاردى سوتتاعاندا  «دىندار - دەپ ەمەس، ءدىن اتىن جامىلعاندار» دەپ سوتتاۋ كەرەك قوي.ء دىندى - دىنسىزدەر ەمەس، دىڭگەگىندە ءدىنى بار اللانىڭ قۇرانىمەن جۇرگەندەر عانا قورعايدى.  مۇنىڭ وزى ەلىمىزدەگى يسلامدى قورعايتىن دىڭگەگىندە ءدىنى بار جانداردىڭ تاپشىلىعىن كورسەتىپ وتىر.  ءدال وسى دارمەسىزدىك ەلىمىزدەگى كىرمە ءدىني اعىمداردىڭ كوبەيۋىنە جانە ولاردىڭ ەركىن كۇش الۋىنا جول اشۋدا. قازىر ءوز قاتارلارىن ەل ىشىندەگى ەرمەلەرمەن كۇشەيتكەن مۇنداي ءدىني اعىمعا ەرۋشىلەر وزارا بىتىسپەس كيكىلجىڭگە ءتۇسىپ  قىرقىسىپ باعۋدا.  بۇل بەرەكەسىزدىك - بۇگىنگى ونەگەلى دە وركەندى ەلدىڭ قادامىن كورە الماي وتىرعان دۇشپاندارىمىزدىڭ ۇيىمداستىرعان ىلاڭى. ولار سۇتتەي ۇيىعان كوپ ۇلتتى ەلدىڭ ىنتىماعىن بۇزار سوعىس وتىن تۇتاندىرۋ ءۇشىن ەشتەڭەدەن ايانبايدى. ەلىمىزدە وسىنداي كىرمە ءدىني اعىمدارعا ەرگەن جاستارىمىز قازىر وسىنى ۇعىنا الماي الەك. ايتپەسە، بۇرىن سوڭدى ەستىمەگەن، قازىر ءوز ارامىزدان شىققان «اللاھۋ اقپارلاپ» ءوزىن-ءوزى جارىپ جىبەرۋشىلەردىڭ شىعۋى نە دەگەن سۇمدىق؟! ومىر – اللانىڭ ادامعا بەرگەن ەڭ قۇندى سىيى. مۇنى ءار پەندە قادىرلەي ءبىلۋى كەرەك.     

سوندا وسىنداي دارمەنسىز كۇيدى باسىنان كەشىپ وتىرعان يسلامدى كىم قورعايدى؟ نەگە ۇكىمەت جانىنان قۇرىلىپ جاتقان ادەبيەت پەن ونەردىڭ ۇلتتىق كەڭەسى، ۇلت ساناسىن دامىتۋ جونىندەگى قوعادىق كەڭەس، كەشەگى جەر رەفورماسىنا بايلانىستى وزىڭىز باس بولىپ كوتەرگەن مەملەكەتتىك كەڭەس سياقتى زاڭدى توپ قۇرىپ وسى ماسەلەنى ەلدىك تۇرعىدان شەشپەسكە. يسلام – اتا بابامىزدان بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان داستۇرلى دىنىمىز  ەمەس پە؟  مۇسىلماندار دىني باسقارماسى وز اتاۋىمەن يسلام دىني باسقارماسى بولىپ قايتا قۇرىلىپ اتىنا ساي جۇمىس جاساماسا، ەرتەڭىمىز وتە قيىن جاعدايلارعا تاپ بولۋى مۇمكىن. ۇلكەن ورتتى الدىنان قارسى ورت قويۋ ارقىلى توقتاتاتىنى سياقتى، ەلدەگى دىن دەرتىن (دىندەگى ەمەس، سەبەبى اللانىڭ يسلام دىنىن ەش ۋاقىتتا دەرت شالمايدى. ب.ا.) يسلامدى - مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋ ارقىلى عانا قۋاتتاندىرىپ توقتاتۋعا بولادى. بىز ليۆان تاريحىن نەگە ەستەن شىعارامىز؟!. بۇل ەلدىڭ نەگىزگى حالقى ارابتاردىڭ تىلى دە، مادەنيەتى دە بىرەۋ، بىراق - دىنى ەكەۋ. وسى حالىق حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا قولدارىنا قارۋ الىپ، ون جىل بويى بىرىن بىرى اياۋسىز قىردى. دال وسى تىرلىك بۇگىندە كورشىلەس قىرعىز ەلىنە دە كەلە باستادى. قازىر وسى ەلدە باپتيس قىرعىزداردى داستۇرلى يسلام دىنىن ۇستانۋشىلاردىڭ مازارلارىنا جەرلەتپەۋ، تىپتى باسقا دىندى قابىلداعانداردى اۋىل كولەمىنەن كۇشپەن الاستاتۋ شارالارى ۇلتشىلدار تاراپىنان ىسكە اسۋدا. ەلدە قان توگىلۋدە...  

قازىر بىزدە نە كوپ، پارتيالار كوپ. پارتيا دەگەن قاۋىمداسىپ كۇش بىرىكتىرۋ دەگەن سوز. بىراق وسىلاردىڭ اراسىندا دىندى قورعايتىن، دىنگە جاناشىر بولاتىن پارتيانى ازىرگە كورىپ وتىرعانىمىز جوق. ۇكىمەت وز زاڭىمەن دىندى قورعايتىن پارتيانى قۇرۋعا دا تيىم سالىپ  تۇنشىقتىرىپ  تاستاعان. قازاق حالقىن ۇلت ەسەبىندە ساقتايمىز، ەلدەگى دىن يسلامدى قورعايمىز، وسى دىنگە سىنالاپ كىرىپ الىپ، ۇلتتىڭ وز ىشىندە بولاتىن قاقتىعىستاردى تۋدىرۋدى نيەت ەتىپ وتىرعاندارعا ەل بولىپ توسقاۋىل قويامىز دەسەك، بىزگە دە ۇلتتىق دەموكراتيالىق باعىتتاعى مۇسىلماندار پارتياسى قاجەت. بۇل ورايدا وزگە كورشى ەلدەردىڭ ونەگەلى تاجىريبەلەرىن ومىرگە ەنگىزسەك، ۇتپاساق - ۇتىلمايمىز. قازىر رەسەيدىڭ ۇش ايماعىندا مۇسىلماندار پارتياسى، “نۇر” مۇسىلماندار قوزعالىسى جانە رەسەي مۇسىلماندار وداعى، دۋمادا مۇسىلماندار فراكتسياسى جۇمىس جاساسا، ازەربايجاندا ازەربايجان يسلام پارتياسى، تاجىكستاندا روستوحوز جانە يسلام قايتا ورلەۋ پارتياسى، ۋكراينادا ۋكراين يسلام پارتياسى جۇمىس جاساپ وتىر. بۇل از دەسەڭىز، ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىن بىرىنشى تانىعان تۇركيانىڭ ۇكىمەت باسىنا كەلگەن ادىلەت جانە دامۋ پارتياسىنىڭ توراعاسى رەدجەپ تايىپ ەردوعان پارتياسى جۇمىسىنان نەگە ونەگە المايمىز. بۇل ەلدەر دە وزدەرىن زايىرلى مەملەكەت سانايدى. تاعى بىر ەسكە ۇستار جاعداي تاجىكستانداعى ۇزاققا سوزىلعان ازامات سوعىسىنا سوڭعى جىلدارى قۇرىلعان مۇسىلمان پارتياسى نۇكتە قويىپ بەردى.  دىن جۇرگەن جەردە يمان جۇرەدى، يمان جۇرگەن جەردە الەم حالىقتارى ۇمىت ەتەر تىنىشتىق ۇستەمدىك قۇرادى.  

قازىر ەلدە «دىننىڭ سوزىن كىم سويلەيدى، دىندى كىم قورعايدى؟» - دەگەن سۇراق اشىق تۇر. ويتكەنى، يسلام تۋرالى اڭگىمە ايتساڭ، بەلگىلى عالىم د. قامزابەكۇلى ايتپاقشى «...ساعان 37-ءشى جىلدىڭ اۆتورلىعىن بەرە سالۋى دا كادىك» دەگەن ۇرەي اركىمنىڭ باسىندا بار. وسى ۇرەي حالىقتىڭ دا، ونىڭ ىشىندە ءدىندارلاردىڭ دا قانىنا ابدەن  ءسىڭىپ قالعان.  ۇكىمەتتىڭ قازىرگى مىنا تىرلىگى ء«يتتىڭ ءشوپتىڭ ۇستىنە جاتىپ الۋى» سياقتى تىرشىلىك بولىپ وتىر.  

وتان، ەل دەگەن نە؟.. ول حالىقتىڭ وتكەنى، بۇگىنى جانە كەلەشەگى. قۇران سۇرەلەرىندەگى  اياتتار دا –بولعان، بولىپ جاتقان جانە اقىر زامانعا دەيىن الداعى بولاتىن  وقيعالار نەگىزىندە تىزىلگەن تاريح جانە باعىت بەرەتىن ساباق. بىرەۋىن بىرگە وقيىق; «ەي، ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن جاراتتىق. سونداي-اق ءبىر بىرلەرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتار، رۋلار قىلدىق» («حۇجىرات» 49 – 13). دەمەك، جاراتۋشمىز ءبىزدى ۇلت ەتىپ جاراتقان سوڭ، ونىڭ ءدىنى، دەربەستىگى مەن بىرلىگىن ساقتاۋ ءاربىر ۇلت ازاماتى مەن ءدىن يەلەرىنىڭ دە ابرويلى بورىشى. وسى اياتقا وراي قاتارلاس تىرشىلىك جاساپ جاتقان مەملەكەتتەر سياقتى بىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان وز تاريحى بار. سول تاريح تا - داستۇرىمىز بەن سالتىمىزعا ساي ۇستانعان زاڭىمىزدىڭ بولعانىن ماقۇلدايدى. سول زاڭنىڭ قاي-قايسىسىن زەردەلەپ قاراساق تا ەل ەش ۋاقىتتا  وز دىنىنەن الشاقتاماعان.ء تىپتى، يسلام مەملەكەتى بولىپ قۇرىلعان كەزدەرى اتا جۇرتىمىز  الەمدە بارىنشا گۇلدەنىپ شارىقتاعان داۋىردى باسىنان كەشكەن. ال مەملەكەت – وز دىنىن السىزدەندىرىپ، ونى باسقارۋعا الاۋىزدىق ەنگەن كەزدە – كۇيرەگەن. ونىڭ ناقتىلى دالەلى – الەم مويىنداعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ تاريحى.  

ەل اتا زاڭىن قابىلداۋدا وسى جاعداي نەگە ەسكە الىنبادى؟ زاڭ ارقىلى قازاقتى  ءوز دىنىنەن ءبولىپ تاستاۋ بۇل ادام بالاسىنا زاڭمەن جاسالعان قيانات. اللادان بەرىلگەن، اللا قورعايتىن ءدىن يسلامعا جاسالعان قيانات، قۇرانعا جاسالعان قيانات. قۇراننىڭ يەسى – قۇداي! ءدىننىڭ يەسى – اللا! كوكتەن ءبىر-اق ءدىن تارقالعان. ول – يسلام!  

اللانىڭ ءامىرىنسىز ەشتەڭە بولمايدى، ومىردەن وتكەن اتا بابالارىمىزدىڭ تىرشىلىگىندە تىلەگەن دۇعالارىنا وراي وق شىعارماي-اق قول جەتكىزگەن ەل ەگەمەندىگى دە اللانىڭ بەرگەن سىيى. ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاندا  اتوم قارۋى الەۋەتى جونىنەن الەمدەگى العاشقى ءتورت مەملەكەتتىڭ ءبىرى، ال  مۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا وسى جويقىن قارۋعا يەلىك ەتكەن تۇڭعىش مەملەكەت بولدى. اللانىڭ سىيىمەن  قولعا بەرىلگەن سول بار قارۋدان سىزدىڭ باسشىلىعىڭىزبەن جالپاق الەمگە ءوزىن پاش ەتىپ، العاش باس تارتقان دا ءبىزدىڭ  ەل ەمەس پە؟!    

وزبەك حاننىڭ تۇسىنداعى التىن وردا – مەملەكەت رەتىندە دامۋدىڭ شارىقتاۋ شىڭىنا كوتەرىلدى. بۇل  مەملەكەتپەن  بۇكىل الەم ساناستى. قازىر تاريحشىلارىمىز سول كەزدەگى مەملەكەتتىڭ وسى ابرويىن – «ساياسي بيلىك ياسساۋي تاريحاتى وكىلدەرى قولىندا بولعاننان» دەپ  دالەلدەپ وتىر. بۇل بيلىك جۇيەسى قوعامدا ناعىز دەموكراتيالىق نەگىزدەردى ورنىقتىرىپ حاننىڭ جەكە دارا بيلىگىنە شەكتەۋ قويعان. بارلىق اسكەرباسىلارى داڭقتى پايعامبار اۋلەتى «تا» جانە «يا سين» (سوپىلار) وكىلدەرىنەن بولعان. قۇراندا 29 سۇرەنىڭ باسىندا 14 «حۇرۇف مۇحاتتاعات» اتالاتىن ماعاناسى مەن ۇعىمىن اللا بىلەتىن بولشەك ارىپتەر بار. اللانىڭ قالاۋلى قۇلدارىنىڭ قولى جەتەتىن وسى جۇمباق اتاۋلارمەن اتالاتىن ءىلىم يەلەرى سول كەزدە  قاجەتتى جاعدايدا كورىپكەلدىكتىڭ شايتاني جولى ەمەس – ءدىني رۋحاني، سۇلتاني جولدارىن يگەرە وتىرىپ، التى ايشىلىق الىس ايماقتاعىلارمەن قاتار وتىرعانداي سويلەسىپ، ماسەلە شەشىپ،  وزدەرىنە دارىتىلعان سول مۇعجيزالارىمەن ءدىننىڭ ابىرويىن كوتەرگەن. ولار; «ەلگە باي قۇت ەمەس بي قۇت» بولعان زامان ورناتقان. 

مەملەكەتتىڭ بۇكىل زاڭ شىعارۋ قۇقى، قوعامدىق قاتىناستاردى رەتتەۋى وسى ءدىن وكىلدەرىنىڭ قولىندا بولعان. قوعامدىق قاتىناستار قالا حالىقتارى اراسىندا شاريعات، كوشپەلىلەر اراسىندا تاريحات جولىمەن رەتتەلدى. بۇكىل قارىم قاتىناس زاڭعا باعىندىرىلدى. مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىق جۇيە تولىعىمەن كونە تۇركىلىك مەملەكەتتى باسقارۋ جۇيەسىمەن سايكەستەندىرىلدى.  مەملەكەتتىڭ قۇرامىنداعى رۋلىق، تايپالىق جۇيەلەر مەملەكەتتىڭ شاڭىراقتىق جۇيەسىن قۇرادى. جالپى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىزدە مەملەكەتتىك بەلگى بولىپ تابىلعان – شاڭىراق - بۇل كوشپەلى قازاققا عانا ءتان اللاھتىڭ سىيى. وتان وت باسىنان باستالسا ەركەك پەن ايەل اتاۋىنىڭ باس ارىپتەرى «ە» مەن ء«ا»- ءنىڭ ايقاسىپ، قۇشاقتاسىپ بىرىگۋى، وت باسىن قۇراۋشى ەركەك پەن ايەل جاراستىعى تىرشىلىگىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە، وسىعان كىم ءمان بەرىپ ءجۇر؟..  

وسى كيىز ۇيدەگى كەرەگەنى شاڭىراقپەن جالعاستىراتىن ۋىق قىزمەتىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ رۋحاني جەتەكشى بيلەرى اتقاردى. وسىلاي بىرىنە ءبىرى تاۋەلدى، ءبىر ءبىرىنسىز تىرشىلىك ەتە المايتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىق جۇيە قالىپتاستى. بويلارىنا دارىتىلعان، عايىپتان حابار الاتىن، وزدەرىن ۇلى جاراتۋشىنىڭ وكىلى سانايتىن اۋليە سوپىلاردىڭ يماني ماقساتى ورتاق بولدى. ول ماقسات -ء  دىني مەملەكەت بولىپ قۇرىلعان ەل ابىرويى ەدى.  ولار سول عاسىردا وزدەرى ارمانداعان ەڭ ادىلەتتى قوعامدى ورناتتى. مەملەكەتتى باسقارۋ پايعامبار داۋىرىندەگى قۇرىلىمعا بارىنشا جاقىنداتىلدى. بيلىك جۇيەسىنىڭ ەشقايسىسى ابساليۋتتىك بيلىككە يەلىك ەتپەگەن قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرقالاعان زامان بولدى.  

وسىلايشا، ياسساۋيشىلەردىڭ  باسشىلىعىمەن مادەنيەتى قارىشتاپ دامىعان ۇلى مەملەكەت – بوتەن اعىم ناقىشپاندي ءدىنى تاريحاتىنا بوي بەرىپ العان كەزدە وماقاسا كۇيرەدى. ويتكەنى، بۇل ءدىني ءىلىم جولىمەن جۇرگەندەر – قازاق رۋلارىنىڭ ءداستۇرلى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدىق جۇيەسى – رۋ، تايپالار مەن جۇزدىك قۇرىلىمداردى ىدىراتىپ، حانعا ابساليۋتتىك بيلىك بەرەتىن مونارحيالىق بيلىكتى كىرگىزدى. 

ال، اۋليە قاجى احمەت ياسساۋيدى وزىنە پىر تۇتقان جيھانگەر قولباسشى ءامىر تەمىر  ماۋەرانناحر جەرىندە مەملەكەتتىڭ كۇش قۋاتى مەن تۇراقتىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ونى باسقارۋدا; «ەرەجلەر مەن زاڭداردى يسلامعا نەگىزدەدىم، ءوزىم دە قاتاڭ ۇستاندىم» دەپ وسيەت قالدىرمادى ما؟..  

وسى سەكىلدى  ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا دا، حاننىڭ جانىنا ەڭ الدىمەن  ءپىر ۇستاۋ ماسەلەسى شەشىلدى. ويتكەنى، ءپىر ماسەلەسىن شەشۋ يماني ءتارتىپ نەگىزىندە ەل باسقارۋعا قاجەت بولدى. ول كەزدە ءپىر - ۇكىمەت باسشىسى لاۋازىمىن يەلىك ەتتى. «جەتى جارعىنىڭ» بىرىنشىسى; «حالىقتىڭ حانى، سۇلتانى، ءپىر ازىرەتى قاستان ولتىرىلسە، ولاردىڭ ارقايسىسى ءۇشىن جەتى كىسىنىڭ قۇنى مولشەرىندە قۇن تولەنسىن» - دەپ جازىلۋىنىڭ ءوزى ءپىر ازىرەتى دارەجەسىنىڭ قانشالىقتى جوعارى بولعاندىعىن ۇعىندىرسا كەرەك. حالىق قاشان دا - قالاسا حانىن سايلاپ، قالاماسا ورنىنان الىپ تاستاي بىلگەن. ال ءپىر ماڭگىلىككە سايلانعان. ويتكەنى اللا جولىنداعىلار ءار ۋاقىتتا مەملەكەتتى يماني جولدان تايدىرماعان. سول كەزدە ءوزىنىڭ اۋليەلىگى، تاقۋالىعى جانە كورىپكەل-پىرادارلىعىمەن ەلدى ءتانتى ەتكەن ءمۇسىرالى ابىز 40 جاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش ءپىرى بولىپ تاعايىندالدى جانە مەملەكەت باسشىسى رەتىندە قۇراني نەگىزدە جازىلعان «جەتى جارعىنىڭ» جازىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. بۇل كىسى تۋرالى بۇكىل يدەولوگياسى اتەيستىك تاربيەگە نەگىزدەلگەن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە شىقسا دا، “قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلاپەدياسى” 1 تومىنىڭ 644 بەتىندە; “پىر، ءدىندار، ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءمۇسىرالى. رۋى كەرەيت بولعانىمەن دىنگە شىن بەرىلگەن سوپىلىعىمەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيتقوجا اتالىپ كەتكەن. 1680 جىلى كۇلتوبەدە تاۋكەحاندى سايلاعاننان كەيىن ارتىنشا ءپىر تاڭدالدى. بۇكىل قازاققا ءپىر بولۋ ءۇشىن ءۇش ارىستىڭ پىرلەرىنە جەتى سۇراق بەرىلىپ، ءۇش شارت قويىلادى. وسىدان سۇرىنبەي وتكەن اجىقوجا جادىكۇلىن ء(مۇسىرالىنى) بيلەر بۇكىل قازاقتىڭ ءپىرى دەپ جاريالايدى دا، ونى اق كيگىزگە وتىرعىزىپ، حان سارايىنا كوتەرىپ اپارادى” - دەپ جازعان. مۇندا قوجا اتاۋى رۋلىق اتاۋ ەمەس زاڭدى سايلانعان ءدىننىڭ يەسى، قوجاسى دەگەن لاۋازىم دەپ كورسەتىلگەن.  

تاۋكە حاننان كەيىن، قازاق قوعامى ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن سوڭعى 260 جىلدىق وتارشىلدىق داۋىرىندە بودانشىلدىق اۋىرۋىمەن اۋىردى. كەنەسارى حان تۇسى مەن 1937-1938 جىلدارى سول وتارشىلدىقتان تۋىنداعان ىندەتتەن زوبالاڭدارعا ۇشىرادى. شەن-شەكپەندىگە، بيلىك جۇيەسىنە جالباقتاۋ، جارامساقتىق تانىتۋ، ودان قالدى سىرتتان عايباتتاۋ، دومالاق ارىز جازۋ، جەرشىلدىككە، رۋشىلدىققا ءبولىنۋ ىندەتىنە دە ۇرىندى. بۇل تۋرالى ءوز حالقىنىڭ تاعدىرىن قوزعاپ، سابىرلىعىن ءبىر قۇرانعا اكەلىپ تىرەگەن، ۇلى ابايدان ارتىق ايتقان ەشكىم جوق. 

مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە يسلام ءدىنى مەن قازاق سالت داستۇرلەرى عاسىرلار بويى ءوزارا كىرىگىپ، اجىراماستاي بولىپ تامىرلاسىپ كەتكەنىن كورسەتەدى. ءدىن مەن ءداستۇر بىرلەستىگى – وتكەنىمىزدىڭ تاريحى، بولاشاعىمىزدىڭ كەپىلى. سوندىقتان اتا زاڭ دا قازاقتى ۇلت ەتىپ قالىپتاستىرعان وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىزدىڭ زاڭىمىز ەلدىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن مەملەكەت ىرگەسىنىڭ بۇتىندىگىن مىقتاپ قورعاعان  بولىپ تابىلادى.  

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەلىمىزدە جاڭعىرۋ پروتسەسى باستالدى. ەڭ الدىمەن وتان تاريحىنىڭ باستى قاھارماندارى – حالىق، ونىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى ەلىمەن قايتا قاۋىشتى، ەسەڭگىرەگەن ۇلتجاندىلىق، ۇلتقاندىلىق قايتا تەبىندەپ، بوي كوتەردى. تاريحتىڭ تابالدىرىعىندا قالعان قازاق مەملەكەتىنىڭ حاندارى، اتاقتى قولباسشىلارى، ۇلى بيلەرى، باتىرلارى تاريح تورىنە شىقتى. ۇلت ازاتتىق قوزعالىس جاڭا تۇردە زەردەلەنە باستادى. قازاق تاريحى الەمدىك وركەنيەتتىڭ، تۇركى الەمىنىڭ قۇرامدى بولىگى رەتىندە دالا وركەنيەتىنىڭ وزەگى رەتىندە تۇڭعىش رەت قارالا باستادى.   

ءسىز ءدىننىڭ قۇدىرەتىن، قادىرى مەن قاسيەتىن قۇرمەتتەيتىن جانسىز. ونى تىكەلەي ءوزىڭىزدىڭ ۇيىمداستىرۋىڭىزبەن استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى ۇلتتىق دىندەر ليدەرلەرىنىڭ باسىن قوسىپ، جۇيەلى تۇردە وتكىزىپ جۇرگەن سەزدەرمەن تولىق مويىنداتتىڭىز دا. بۇعان قوسارىمىز، كەزىندە اللانىڭ بۇيىرتۋىمەن ەكى پاتشانىڭ ءبىرىنىڭ قولى جەتە بەرمەس باق، مادينەدەگى پايعابارىمىز مۇحاممەد (ع.س.) سۇيەگى جاتقان جەرگە كىرىپ، زيارات جاساپ قايتتىڭىز. ەلىڭىزگە، حالقىڭىزعا يماندىلىق تىلەدىڭىز. مەن ويلايمىن، اللا تاعالام، ەشكىمنىڭ ارالاسۋىنسىز ەگەمەندىگىن ءوزى سىيعا تارتقان ەلدىڭ ەلباسى بولعان سوڭ، وسى ءبىر كەڭشىلىگىمەن سىزگە، سوڭعى پايعامبارىمىزبەن شۇيىنشىلەنگەن يسلامعا جاناشىرلىق ەتسىن دەپ يشارا دا جاساعان بولار...  

راس، ءدىن ەشۋاقىتتا مەملەكەتتەن بولىنگەن ەمەس. ويتكەنى، سەنىمسىز ادام قانداي دارمەنسىز بولسا، سەنىمى جوق مەملەكەت تە سونشالىقتى دارمەنسىز، ونىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىت كۇتۋگە بولمايدى. كەلەشەگى ايقىن مەملەكەتتەر وسىنداي وركەنيەت قۇرۋ جولىندا كۇرەسۋدە. دالەل كەرەك پە،  جەكە مەملەكەتتەردىڭ اتىن بولە-جارا ايتپاي-اق قويالىق، الەم تارحىندا 1929 جىلى نە ءبارى ءتورت يسلام مەملەكەتى بولسا، بۇگىندە ولاردىڭ سانى 50-دەن استى، ال ءوز اتا زاڭدارىندا ۇستاناتىن ءداستۇرلى دىندەرىن اتاپ كورسەتكەن مەملەكەتتەر بۇل ساننان ەكى - ۇش ەسە كوپ. الەم مەملەكەتى پاسپورتىنا ەنگەن بۇل زاڭدىلىق نەگە بىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا ەسكەرىلمەگەن؟..   

 يسلام – بولمىسىندا مەملەكەتتى قولدايتىن ءدىن. ول ۇكىمەتكە، ياعني بيلىك جۇرگىزۋشىگە قارسى شىعۋدى قۇپتامايدى. ەل بىرلىگىن ساقتاي وتىرىپ، بەيبىت جولمەن دامۋدى كوزدەيدى. بيلىك باسىندا كىم وتىرسا دا ول اللانىڭ بۇيرىعىمەن بولعان ءىس دەپ ماقۇلدايدى.  قۇراني كارىم دە; “اللاعا، ونىڭ پايعامبارلارىنا جانە ونىڭ جەردەگى بيلەۋشىلەرىنە باس يىڭدەر”-دەپ مەملەكەت باسشىسىنا قۋاتتاۋ ءبىلدىرىپ، سەنىم بار جەردە عانا مەملەكەتتىڭ قۋاتتى بولاتىندىعىن ۇعىندىرىپ قويعان.  

سوندىقتان، بۇكىل الەم رەسپۋبليكامىزدى مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە تانىپ، الەمدىك يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا تولىققاندى مۇشە رەتىندە قابىلداپ وتىرسا، اتا زاڭىمىز قازاق ەلىنىڭ زاڭى بولعاندىقتان، ونىڭ نەگىزى - قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولعاندىقتان، كونستيتۋتتسياداعى ء“دىن مەملەكەتتەن بولەك” دەگەن تۇجىرىمدى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورىنىنا مەملەكەتتىڭ ءدىنى دەگەن تولقۇجاتتىق انىقتاما ەنگىزىپ، وعان; “مەملەكەتتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى -  يسلام، ال قالعان الەمدىك دىندەر مويىندالادى”ت- دەپ جازىلسا، بۇگىنگى تاڭدا ەسىكتەن كىرىپ ء“تور مەنىكى”- دەپ ورنىعا باستاعان جۇگەنسىز ءدىني سەكتالار ءوز ايىلدارىن وپ-وڭاي جيناعان بولار ەدى. بىزگە جات جۇرتتىق تۇرلى دىني اعىم ەمەس ءداستۇرلى قالىپتاسقان قازاقي ءوز  يسلامىمىز كەرەك.ء دىن باسشىلىعى دىڭگەگىندە ءدىنى بارلارعا بەرىلۋى ءتيىس. بىزدە قازىر وسى كورىنىس بايقالمايدى. ەلدەگى ءدىندى دىنسىزدەر باسقارماۋى كەرەك. 

سالەممەن، باقتىباي اينابەكوۆ، «قازاقستان قاجىلارى» ءدىني بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، ىلىمگەر 

Abai.kz