اپتانىڭ اياعىندا ۇكىمەت اۋىستى. پرەمەر-مينيستر كرەسلوسىندا ەڭ ۇزاق وتىرعان كارىم ءماسىموۆ ۇقك توراعالىعىنا اۋىسىپ، جاڭا ۇكىمەت باسشىسى بولىپ باقىتجان ساعىنتاەۆ تاعايىندالدى. ونىڭ كانديداتۋراسىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى قولدادى. پرەمەر-ءمينيستردىڭ اۋىسۋى قوعامدا دا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. ساراپشىلاردىڭ دەنى ساعىنتاەۆتى ىسكەر، ەكونوميكانى بىلەتىن، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداي وتىرىپ، دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ۇكىمەت جۇمىسىن جانداندىراتىن پرەمەر-مينيستر بولادى دەپ توپشىلايدى. توعىزىنشى قىركۇيەك كۇنى ەل ۇكىمەتىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان باقىتجان ءابدىرۇلى ساعىنتاەۆ ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى 9-پرەمەر-مينيستر بولدى.  ونى جاقسى ىرىمعا بالاپ جاتقاندار دا بار.

ءبىز وسى ورايدا حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتى، ەكونوميست جانۇزاق اكىم مىرزامەن اۋىس-ءتۇيىس جونىندە از-كەم سۇحبات قۇرعان ەدىك.

- وتكەن جولعى ءماجىلىس سايلاۋىنان كەيىن جاڭا ۇكىمەت جاساقتالۋى ءتيىس ەدى. بىراق، ولاي بولمادى. ەندى مىنە، ارادا ايلار وتكەندە، كۇزدە بولىپ جاتقان بۇل وزگەرىستەر نەنى بىلدىرەدى؟

- ء يا، ءماسىموۆ ۇكىمەتى وتكەن كوكتەمدە وتستاۆكاعا كەتۋى كەرەك ەدى. زاڭدى بەلشەدەن باسىپ، ويىنا كەلگەندى ىستەي بەرۋگە بولمايدى عوي. بىزدە ءبارى جاساندى. دەسە دە، «ەشتەن كەش جاقسى». اقىرى كوپتەن كۇتكەن وزگەرىس بولىپ، ۇكىمەت  اۋىستى.

ءماسىموۆتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى - جەر ماسەلەسى. 2008 جىلى قازاننىڭ 24-ءى كۇنى ءماسىموۆ قىتايدىڭ ەكى بىردەي ءىرى كومپانياسىنىڭ وكىلدەرىن قابىلدادى. كەيىن اۋىلشارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەرلەردى پايدالانۋ ءۇشىن قىتايلىق كومپانيالارعا ميلليون گەكتار بەرمەك بولىپ، قاۋلى قابىلدادى. مىنە، وسىدان باستالدى ءبارى. سودان قوعامدىق ۇيىمدار، ەل ازاماتتارى بەلسەندىلىك تانىتىپ، ماسەلە كوتەرۋىمەن بۇل اڭگىمە ءبىراز تىنىشتالىپ، پرەزيدەنتتىڭ ءوزى "وسىمەن توقتاتامىز" دەگەن سىڭاي تانىتقان  ەدى. بىراق، ءماسىموۆ ۇكىمەتى وعان دا توقتاماي، ۇكىمەتتىك باعدارلامالارعا ەنگىزىپ جىبەردى.

جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا جۇمىسىنىڭ توقتاعانىنا ءبىر ايداي ۋاقىت بولدى. الايدا، جەر ماسەلەسى تاعى دا ۋشىعىپ، قايتا كوتەرىلىپ جاتىر. مىنە، ءماسىموۆتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى وسى.

ەكىنشى ماسەلە، ۇكىمەتتى ۇزاق جىلدار باسقارسا دا ءماسىموۆتىڭ ەل الدىندا بەدەلى بولمادى. ۇنەمى سىنعا ۇشىراپ وتىردى. اقىر اياعىندا ءماسىموۆتىڭ ءوزى مازاققا، ۇكىمەتى قۋىرشاققا اينالدى. ۇكىمەت دەرەك جيناۋمەن اينالىساتىن ستاتيستيكالىق ورگانعا اينالدى. قازىرگى تاڭدا ەل ەكونوميكانىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىن شەتەل كومپانيالارى باسقارادى. قالعان 20-25 پايىزى عانا ءوزىمىزدىڭ ەنشىمىزدە. بىراق، سونىڭ ءوزىن دۇرىس باسقارا المادى عوي. ءماسىموۆ ۇكىمەتىندە ونەركاسىپتى بىلمەيتىن، حالىقپەن جۇمىس جۇرگىزە المايتىن، ىسكە يكەمسىز، قوعام تاراپىنان سىنعا ۇشىراعان مينيسترلەر كوپ بولدى. ءماسىموۆتىڭ ءوزىنىڭ دە ايماقتاردى ارالاۋى كوزبوياۋشىلىقپەن وتەتىن. شىنىن ايتقاندا ۇكىمەت، مينيسترلەر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرمەن، ىشكى ساياساتپەن اينالىسپايتىن. ءبىر اۋىزدان ايتقاندا حالىقپەن شارۋاسى جوق ەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە جەكە كاسىپتەرى بار، ءوز شارۋالارىمەن اينالىسىپ ءجۇردى عوي. ۇكىمەت وزىمەن ءوزى حالىقتان الىس بولدى. ونىڭ ءبىر مىسالى، 2003 جىلى قابىلدانعان جەر كودەكسىندە قالالىقتارعا 10, اۋىلدىقتارعا 25 باۋ-باقشا جانە ساياجاي بىرلەستىكتەرىنە 12 سوتتىقتان جەر بەرىلۋ كەرەكتىگى قاراستىرىلعان. 13 جىل بويى ۇكىمەت وسىنىڭ بىرەۋىندە ىسكە اسىرعان جوق. جالعىز قىزىلوردا وبلىسى عانا 660 گەكتار جەردى 48 مىڭ ادامعا بەردى. ال، الماتى وبلىسى "جەر جوق" دەپ باسىن الىپ قاشتى. جەر جوق ەمەس، بار. ونى ۇكىمەتتىڭ ىشىندەگى نەمەسە ۇكىمەتكە جاقىن ادامدار زاڭسىز جولدارمەن الىپ العان. سول جەرلەردى مەملەكەتتىك قاجەتتىلىك ءۇشىن دەپ قايتارىپ، ەلگە بەرۋ كەرەك.

سودان كەيىن داعدارىس باستالدى دەدى. قازاقستان ءۇشىن بۇل داعدارىستىڭ ءوزى جاساندى داعدارىس. قاراڭىز، «قازمۇنايگاز» 18 ملرد، «قازاقستان تەمىر جولى» 7 ملرد قارىز ەدى، ول كومپانيانىڭ باسشىسىن پرەمەر ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ەتىپ قويدى. ول جۇمىس ىستەيتىن ادام با؟!

ۇكىمەتتىڭ وسىنداي شارۋاعا قىرسىزدىعىنا قاراپ وتىرۋعا بولمايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، ءبىز 1 شىلدەدەن باستاپ، ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتسىن، اكىمدەر دە كەتسىن دەپ ماسەلە كوتەرگەنبىز. مىنە، ۇكىمەت اۋىستى. الايدا، ۇكىمەت باسشىسى اۋىستى ەكەن دەپ، ءبىز كوتەرگەن ماسەلەلەرىمىزدى اياقسىز قالدىرمايمىز.

- ۇكىمەت اۋىسقانمەن ءبارى سول باياعى اينالىپ كەلە بەرەتىن ەسكى كادرلار. وسى ەسكى ادامدار وزدەرىمەن بىرگە كەلە جاتقان ەسكى - ەكونوميكاداعى، ىشكى-سىرتقى ساياساتتاعى ماسەلەلەردى شەشە الادى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولا ما؟

- قازىرگى جاعدايمەن كەتە بەرسە، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ماسەلەن، يسلام كارىموۆ وزبەكستاندى 27 جىل باسقاردى. ايتەۋىر سىرتقى قارىزى جوق دەمەسەڭ، وزبەكستاننىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. حالىقتىڭ تۇرمىس دەڭگەيى تومەن. قازاقستاندا دا تاپ سونداي. وزگەرىس بولۋ ءۇشىن قوعام بەلسەندى، تالاپشىل بولۋى شارت. قوعام سايلاۋداعى داۋىسىنىڭ دۇرىس ءارى ءادىل ەسەپتەلۋىنەن باستاپ، ەكونوميكانى بيلەۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، شەتەل كومپانيالارىنا بەرىلگەن كەن ورىندارى، مۇناي-گاز، ونەركاسىپتەردىڭ بارلىعىنىڭ مەملەكەتكە قايتارىلۋىن تالاپ ەتۋى كەرەك.

- دەسە دە ساعىنتاەۆتىڭ ۇكىمەت باسىنا كەلۋىن كوپتەگەن ساراپشىلار دۇرىس قادام دەپ ەسەپتەپ، جاقسى باعالاپ جاتىر عوي.

-  ءيا، باقىتجان ساعىنتاەۆتىڭ پرەمەر-مينيستر بولىپ تاعايىندالۋى جاقسى نىشان. باقىتجان ءابدىرۇلىن جيىرما جىلدان بەرى بىلەمىن. بىرىنشىدەن، ىسكەر جىگىت. ەكىنشىدەن، باسقالارعا قاراعاندا، حالىقتى تۇسىنەدى. ۇشىنشىدەن، بۇل كىسىنىڭ قارجىلىق-كوررۋپتسيالىق بىلىقتارعا قاتىسى بار دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. تازا ادام. جانە ەكى ايداي ۋاقىت جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيادا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. سوندا بىلگەنىمىز، اشىق ادام. كەز كەلگەن ماسەلەنى تالقىلاۋدان قاشپايتىن ءارى سودان قورتىندى شىعارا الاتىن ادام. ەندى بۇل كىسىگە جۇمىس ىستەيتىن مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. ساعىنتاەۆتىڭ جۇمىس ىستەۋىنە قوعامدىق ۇيىمدار، جۋرناليستتەر، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ءبارى دە كومەكتەسكەنى جاقسى. ويتكەنى، ۇكىمەتتىڭ جاقسى جۇمىس ىستەۋى بارىمىزگە بايلانىستى. تازا ادامدى ءبىز قولداۋىمىز كەرەك. ۇكىمەتتىڭ ىشىندەگى ساۋساقپەن سانارلىق تازا ادامداردىڭ ءبىرى وسى – ساعىنتاەۆ.

- ەندءى ۇكىمەت قايتا جاساقتالادى. قاي سالانىڭ مينيسترلەرى اۋىسۋى كەرەك دەپ ويلايسىز?

- قۇقىق سالاسىنداعى مينيسترلەر يماشەۆ، قاسىموۆتار اۋىسۋى كەرەك. ولار تۇك جۇمىس ىستەپ وتىرعان جوق. بۇل قاتارعا ءبىلىم ءمينيسترى دە بار. ساعاديەۆ كۇنى كەشە سالىقتان جالتارعان «پاناما تىزىمىندە» جۇرگەن  ادام. بيۋدجەتكە سالىق تولەۋدەن قاشىپ جۇرگەن، ۇرى-قارىنى مينيستر ەتىپ قويۋ دەگەن ماسقارا عوي. ودان تىرلىك بولا ما؟! وسىنداي ادامدار پرەزيدەنتتىڭ اينالاسىندا دا كوپ قوي ءوزى... وسىنداي ادامداردان پرەزيدەنت تە اينالاسىن تازارتىپ، ۇكىمەت تە تازارۋى ءتيىس. مادەنيت ءمينيسترى دە ورنىن بوستاتۋى كەرەك-اق. باسقا ماسەلە قۇرىپ قالعانداي، يسا پايعامبار تۋرالى فيلم تۇسىرەمىن دەۋى، رەسەيدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىرعىز ازاماتتارى تۋرالى ايتقاندارى – قاراپايىم مادەنيەتىنىڭ جوقتىعىن كورسەتتى. ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋدا، ۇلتتىق ونەردى قولداۋ دا مادەنيەت مينيسترلىگى قارىس قادام  جاسامادى. مادەنيەت ءمينيسترى قىزمەتىنەن كەتۋى كەرەكتىگىن اقپان ايىندا-اق ايتقانبىز. ءىستى بىلمەيدى، مادەنيەتتەن حابارى جوق. مىنە، وسىنداي بىرقاتار مينيسترلەردى كوپ سوزباي قىزمەتىنەن الۋ كەرەك.  سونىمەن قاتار، ۇلتتىق كومپانيا باسشىلارى مەن «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق باسشىسى ومىرزاق شوكەەۆ تە ورىن بوساتقانى ءجون. «سامۇرىق-قازىنا» ەكونوميكانى قۇرتىپ وتىرعان مەكەمە. حالىقتىڭ زەينەتاقى قورىنداعى اقشاعا قول سالعاننان كەيىن قانداي ەكونوميكا بولادى.

- ساعىنتاەۆ ۇكىمەت ەڭ الدىمەن ەكونوميكاداعى قانداي ماسەلەلەردى شەشۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- بىرىنشىدەن، داعدارىستىڭ سەبەپ-سالدارى انىقتالۋى ءتيىس. ەكونوميكادا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى تاپ باسىپ تاۋىپ، جۇمىس ىستەمەي، ىسكە كەدەرگى بولىپ، قاراجاتتى نەگىزسىز ءارى بوس ىسكە جىبەرگەن، ءىس ءمانىسىن بىلمەيتىن مينيسترلەر، ۇلتتىق كومپانيا باسشىلارى، اكىمدەر جۇمىستان شىعارىلۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، داعدارىستان شىعاتىن ناقتى باعدارلاما قابىلدانۋى ءتيىس. ول باعدارلاما شيكىزاتقا ەمەس، يننوۆاتسياعا، ادام كاپيتالىنا نەگىزدەلىپ جاسالۋى شارت. ۇشىنشىدەن، اۋىل ماسەلەسى. ەل حالقىنىڭ قىرىق پايىزى اۋىلدا تۇرادى. ولار ەكونوميكالىق-قارجىلىق مۇمكىندىكتەردەن شەت قالعان. ەڭ اياعى تولەم كارتالارى جوق. اۋىل حالقىنىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگى وتە تومەن: بەلورۋسسيادان 8 ەسە، رەسەيدەن 3 ەسە، باتىس ەلدەرىنەن 20 ەسە كەم. ءار ايماقتاعى ەكونوميكالىق باسىم سالالاردى قايتا كەرەك. ەگىن شارۋاشىلىعى سالاسىن دا قايتا قاراماسا بولمايدى. قانشاما قاراجات سۋبسيدياعا شاشىلىپ جاتىر. ودان كەيىن مىناۋ يندۋستريالىق باعدارالامانىڭ ىشىندە «مەگا پارك» سياقتى ءىرى ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىن قولداۋ ءجۇر. وندايدىڭ ءبارىن توقتاتۋ كەرەك. سوسىن بىزدە ەكونوميكانى جول سالۋ، قۇرىلىس سالۋ دەپ ويلايدى. ويتكەنى، ءدال وسى سالالاردا پارا بەرۋ، جەمقورلىق وتە كوپ. سول ءۇشىن ىستەيدى. بۇل – ەكونوميكا ەمەس. ارتىق قالعان اقشاعا جول، قۇرىلىس سالۋعا بولادى. ال، بىزدە اقشا جەتپەي جاتقاندا بارىپ جول سالادى. ول – پارا الۋدىڭ جولى.

قورىتا ايتقاندا، ۇكىمەت الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ، ناقتى ىسپەن اينالىسۋى ءتيىس.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان نۇرا ماتاي

abai.kz