ەرتەڭ، 30-تامىزدا ەلىمىز اتا زاڭ كۇنىن اتاپ وتەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1995 جىلعى كونستيتۋتسياسىنىڭ قولدانىستا جۇرگەنىنە 21 جىل بولىپتى. نەگىزگى زاڭ ەلىمىزدىڭ كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى وتپەلى ۋاقىتىندا ءوز مىندەتىن ورىندادى. ەڭ باستىسى – تۇراقتىلىق پەن تىنىشتىقتىڭ ورنىعۋىنا، جاڭا جاس مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋىنا، ىشكى ساياساتتا قۇقىق ءتارتىبىن نىعايتۋعا، سىرتقى ساياساتتا – قازاقستاننىڭ الەمدىك قاۋىمداستىڭ تولىق مۇشەسىنە اينالۋىنا مۇمكىنىك بەردى. اتا زاڭىمىزدى ماقتان كورىپ، كادىمگىدەي اراقالانىپ جۇردىك.

قر كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى يگور روگوۆ 25-تامىز كۇنى جۋرناليستەرگە بەرگەن سۇقباتىندا پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اراسىندا كەيبىر وكىلەتتىلىكتەردى قايتا بولۋگە بايلانىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەتتىگى تۋرالى پىكىرىنە سايكەس كەيبىر نارسەلەر جاسالىپ جاتقانىن ايتىپتى. شىنىندا دا مەنىڭشە اتا زاڭعا ەنگىزىلەتىن، مىندەتتى تۇردە ەنگىزەتىن وزگەرىستەر بار. ويتكەنى بۇگىنگى 21 جىلدىق بيىكتەن قاراساق، ونىڭ تولىپ جاتقان كەمشىلىكتەرى كوزىمىزگە ۇرىپ تۇرادى.

ەڭ الدىمەن اتا زاڭىمىزدىڭ اڭداتپاسىنان (پرەامبۋلاسىنان) باستايىن. وندا قازاقستانداعى مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىنىڭ قۇقىقتىق ورنى مەن قازاقستان حالقى الدىنداعى شوعىرلاندىرۋشى، ۇيىستىرۋشى، جاۋاپكەرشىلىك ءرولى ۇمىت قالعان. عاسىرلار بويى ەل مەن جەردىڭ تاۋەلسىزدىگى، ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىندا قازاقتان باسقا ەشكىم كۇرەسكەن ەمەس. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان – جوڭعار باسقىنشىلىعىنا قارسى ءۇش عاسىرلىق شايقاستاردىڭ، ءۇش عاسىرلىق پاتشالىق رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى 400-دەن استام كوتەرىلىستىڭ، كەشەگى جەلتوقسان قاھارماندىقتارىنىڭ ناتيجەسى. ول پرەامبۋلادا اتاپ تۇرىپ كورسەتىلۋگە ءتيىس بولاتىن. وسى كەمىستىكتىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى بۇگىندە وندا تۇراتىن دياسپورالاردان دا تومەن قالىپ وتىر.

كەڭەستىك كەزەڭدە ەلىمىز قازاق اسسر-ءى، ودان كەيىن «قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالاتىن. ياعني اتىنان-اق ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ بەلگىسى كورىنىپ تۇراتىن. سول كەزدە-اق ول قازاق ۇلتى ءۇشىن قۇرىلدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بۇل ءداستۇر جەتىلە ءتۇسۋى كەرەك ەدى. ماسەلەن، «قازاق رەسپۋبليكاسى» بولىپ. بىراق ءبىز تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن كەرى كەتىپ بارامىز. الىسقا بارماي-اق قويالىق، 
1991 جىلعى 16-جەلتوقساندا قابىلدانعان ءبارىمىز ماقتان تۇتاتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك تاۋەلسiزدiگi تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ» اڭداتپاسىندا «قازاق ۇلتىنىڭ ءوزiن-ءوزi بيلەۋ حۇقىن راستاي وتىرىپ» دەگەن تىركەس بار. وسى كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ 8-بابىندا «قازاق ۇلتىنىڭ جانە قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ۇلتتار وكىلدەرىنiڭ مادەنيەتiن، ءداستۇر-سالتىن، تiلiن قايتا تۇلەتiپ، دامىتۋ، ۇلتتىق قادiر-قاسيەتiن نىعايتۋ مەملەكەتتiڭ اسا ماڭىزدى مىندەتتەرىنىڭ بiرi بولىپ تابىلادى» دەپ مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ ورنىن ناقتىلاپ قويعان. 1993 جىلعى كونستيتۋتسيامىزدىڭ اڭداتپاسىندا «..قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ مىزعىماستىعى نەگىزىندە...» (وسىنداعى جانە ارى قارايعى اۋدارمالار رەسمي ەمەس –م.ت.) دەگەن تىركەس بولسا، ارى قاراي: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن ءوزى بيلەگەن قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتتىك فورماسى رەتىندە ءوز ازاماتتارىن تەڭدەي قۇقىقپەن قامتاماسىز ەتەدى» دەپ تۇجىرىمدايدى.

اقيقاتى دا ادىلدىگى دە وسى ەمەس پە! تاماشا فورمۋليروۆكا! ال قولدانىستاعى 1995 جىلعى نەگىزگى زاڭىمىزدا قازاق حالقىنىڭ كونستيتۋتسيالىق، دەموكراتيالىق قۇقىقتىقتارى جەتىلدىرىلۋ ورنىنا ءتىپتى مۇلدە ەسكەرىلمەي قالعان. اڭداتپادا ء«بىز ورتاق تاعدىر بىرىكتىرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرىندە مەملەكەتتىلىك قۇرا وتىرىپ...» دەپ سيپاي قامشىلاپ كەتە بەرەدى. قۇددى ءبىر جەر بەتىنەن جويىلعان الدە ءبىر «بايىرعى قازاق» حالقى تۋرالى حابارلاپ تۇرعان ءتارىزدى. سوندىقتان كونستيتۋتسيامىزعا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇرىلتايشىسى ەكەندىگى تۋرالى تۇجىرىمدى قايتارۋ قاجەت!

جاقىن كورشىمىز وزبەكستان كونستيتۋتسياسى: «...وزبەك مەملەكەتتىلىگىن دامىتۋ تاجىريبەسىنە سۇيەنە وتىرىپ» دەپ باستالسا، يسپانيا كونستيتۋتسياسى «يسپان ۇلتى» دەگەن تىركەسپەن باستالعان. گەرمانيا كونستيتۋتسياسىندا: «جاراتۋشى يەمىز بەن ادامدار الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە وتىرىپ، بۇكىل الەمدەگى بەيبىتشىلىك ىسىنە قىزمەت ەتۋگە قۇلشىنىسپەن بىرلەسكەن ەۋروپانىڭ تەڭ قۇقىلى مۇشەسى رەتىندە نەمىس حالقى ءوزىنىڭ قۇرىلتايشىلىق قۇقىعى ارقىلى وزىنە وسى نەگىزگى زاڭدى بەلگىلەيدى» دەپ كورسەتكەن. سوندا وزگە مەملەكەتتەر كونستيتۋتسياسىندا مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ورنىن كورسەتۋگە بولادى دا قازاق حالقىنىڭ ءوز كونستيتۋتسياسىندا ءوزىنىڭ مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ەكەندىگىن، تاريحى ورنى مەن ءرولى تۋرالى كورسەتۋگە بولماي ما؟!.

قازاقستاننىڭ قازىرگى (2016 ج) قولدانىستاعى كونستيتۋتسياسى 1995 جىلى جالپى حالىقتىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان نەگىزگى زاڭنان جەر مەن كوكتەي مۇلدە الشاق. 21 جىلدا اتا زاڭىمىزعا 59 (ەلۋ توعىز!) وزگەرىس پەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلگەن. ەرىنبەي ساناپ شىقتىم. بۇدان وزگە باپتارعا جاسالعان كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ وتىزشاقتى تۇسىندىرمەسى تاعى بار. دەموكراتيالىق قاعيدالار مۇلتىكسىز ساقتالاتىن ەلدەردە (اقش، گەرمانيا، فرانتسيا، يسپانيا، دانيا، ت.ب.) كونستيتۋتسيالارى وزگەرمەيدى. اتا زاڭعا پرەزيدەنتىنەن (مونارحىنان) باستاپ ءبارى باعىنادى. بىزدەگى وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەردىڭ كوپتىگىنە قايران قالماسقا شاراڭ جوق.

الەمدىك تاجىريبەدە رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قۇجاتتارعا پارلامەنت تۇبەگەيلى وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ماڭىزدى وزگەرىس پەن تولىقتىرۋلار كوبىنە تەك رەفەرەندۋمدا عانا جاسالادى. ءبىزدىڭ كونستيتۋتسيامىزدا اتا زاڭعا پارلامەنت ارقىلى وزگەرىستەر جاساۋ قۇقىعى ءبارىن ءبۇلدىرىپ تۇر. سونىڭ سالدارىنان ەلەكتورات كونستيتۋتسياعا جاسالار وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار تۋرالى ول قابىلدانىپ كەتكەن سوڭ عانا حاباردار بولىپ ءجۇر. پارلامەنت ەنگىزگەن 59 (!!!) تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋدان كەيىن قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدى بۇكىلحالىقتىق دەۋگە دە، دەموكراتيالىق دەۋگە دە اۋىز بارمايدى.

سونداي-اق قاراپايىم سايلاۋشىلاردىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتىعىنا سايلاۋ مەن سايلانۋ قۇقىعى قولدانىستاعى كونستيتۋتسيامىزعا ءىس جۇزىندە قايتا ەنگىزىلۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن. دەپۋتاتتاردى ماجىلىسكە ماجوريتارلىق جۇيەمەن پارتيالار ارقىلى سايلاۋ ازاماتتاردىڭ سايلاۋعا تىكەلەي جانە توتەلەي، جاسىرىن تۇردە داۋىس بەرۋ قۇقىعىن شەكتەپ ءجۇر. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە سايلاۋ تۇسىندا «كوممۋنيستەر مەن پارتيادا جوقتاردىڭ بلوگى» دەيتىنى ەسىمىزدە. بىزدە پارتيادا جوقتار قۇقىعى مۇلدە ەسكەرۋسىز قالعان.ولار ماجىلىسكە سايلانا المايدى. ۇستىمىزدەگى جىلعى قاڭتار ايىنىڭ سوڭىندا وتكەن قۇرىلتايىندا «نۇر وتان» پارتياسىنا 849 مىڭ 647 ادام مۇشە ەكەندىگى ايتىلعان. باسقا 5-6 پارتيانىڭ ارقايسىسىن ماكسيمۋم جارتى ميلليوننان دەپ ەسەپتەگەندە ەلىمىزدەگى تىركەلگەن پارتيالاردىڭ مۇشەلەرىنىڭ سانى 4 ميلليونعا جەتپەيدى. 18 ميلليون حالىقتىڭ داۋىس بەرۋگە قابىلەتتى 9 ميلليونىنىڭ تەڭ جارتىسى الدەبىر پارتياعا مۇشە بولماعاندىقتان كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن جۇزەگە اسىرا الماي قاعىس قالىپ جاتىر. بۇل دا كونستيتۋتسيالىق قيعاشتىق.

ەكى پالاتالى پارلامەنت تە قازاقستانعا كوپتىك قىلاتىنىن ءومىر كورسەتىپ ءجۇر. ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ زاڭ قابىلدايتىن قوس دەپارتامەنتىنە اينالىپ بارا جاتقان سەنات پەن ءماجىلىس ەل ءۇشىن تاعدىرشەشتى تۇستاردا كەسىمدى ءسوزىن ايتا العان ەمەس. تاياۋدا شيەلەنىسكەن شەتەلدىكتەرگە جەر ساتۋعا بايلانىستى داۋ پارلامەنتتىڭ حالىقتىق سيپاتتان ايىرىلىپ قالعانىن كورسەتتى. سەنات جاناما سايلاۋ تاسىلىمەن، ءماجىلىس پارتيالىق ماجوريتارلىق تاسىلمەن سايلانىپ جۇرگەندىكتەن ەكەۋى دە ءىس جۇزىندە ءبىرىن ءبىرى قايتالايدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ قاقپاقىلىنان شىعا المايدى. سوندىقتان «حالىق قالاۋلىسى» بولۋ ءۇشىن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ الدەقايدا دەموكراتيالىق تىكەلەي جانە توتەلەي، جاسىرىن داۋىس بەرۋ جولى قايتارىلۋعا ءتيىس. ءارى پارلامەنتتىڭ ەكى پالاتاسىنان گورى ءوزىن ءوزى دەپۋتاتتىققا ۇسىنۋ قۇقىعى ساقتالعان شىنايى دەموكراتيالىق جالقى پالاتا الدەقايدا ءتيىمدى بولارى انىق.

اتا زاڭىمىزدىڭ 51-بابىنىڭ 1-تارماعىندا ء«ماجىلىستىڭ توقسان سەگىز دەپۋتاتىن سايلاۋ جالپىعا بىردەي، تەڭ جانە توتە سايلاۋ قۇقىعى نەگىزىندە جاسىرىن داۋىس بەرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق جازىلسا، ال قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ سايلاۋ جۇيەلەرi تۋرالى 9-بابىنىڭ 1-1 تارماعىندا «ساياسي پارتيالاردان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى ءبىرتۇتاس جالپىۇلتتىق سايلاۋ وكرۋگى بويىنشا پارتيالىق تىزىمدەرمەن سايلانادى» دەيدى. مۇنداي كونستيتۋتسيالىق قايشىلىق قايدان پايدا بولعان؟ قىزىق بولعاندا وسى زاڭنىڭ 37-بابىندا «ساياسي پارتيالارعا داۋىس بەرۋگە ارنالعان سايلاۋ بيۋللەتەنiنە جەرەبەمەن ايقىندالعان تارتiپپەن ساياسي پارتيالاردىڭ اتاۋلارى ەنگiزiلەدi» دەپ تۇيىندەلگەن. سايلاۋ بيۋللەتەنىنە پارتيالاردىڭ اتى جازىلسا وندا دەپۋتاتتاردى تەڭ جانە توتە سايلاۋ قالاي جۇزەگە اسپاق؟ «پارتيالىق تىزىمدەرمەن سايلانۋ» قاي پارتيا كوپ داۋىس السا سول پارتيانىڭ تىزىمىندەگى پارتيا مۇشەلەرى دەپۋتاتتىققا وتەتىندىگىن بىلدىرەدى. كونستيتۋتسيا مەن كونستيتۋتسيالىق زاڭداردا (قالعان كۇللى زاڭداردا دا) قايشىلىقتار بولماۋعا ءتيىس.

اتا زاڭىمىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى تۇسى دا سولقىلداقتىقتان شارشاتتى. كونستيتۋتسياداعى 7-باپتىڭ ەكىنشى تارماعىنداعى «مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن نورما الىنىپ تاستالۋى ءتيىس. قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ سانى قازىر 67 پايىزدان استى. رەسپۋبليكانىڭ 25 جاسقا دەيىنگى تۇرعىندارى اراسىندا قازاقتار 80 پايىزدان استام ۇلەستى قۇرايدى. سوندىقتان ورىس تىلىنە جالتاقتىقتى قويۋ كەرەك! قازاقستاندا ورىس دياسپوراسى 3,5 ميلليونداي عانا. گەرمانياداعى ورىس دياسپوراسى 4 ميلليوننان استام. ولار گەرمانيا كونستيتۋتسياسىنا ورىس ءتىلىن رەسمي ەتىپ ەنگىز دەپ جاتقان جوق قوي.

ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىن نىعايتىپ جاتقان وزبەك ەلى كونستيتۋتسياسىنىڭ 4-بابىندا «وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى وزبەك ءتىلى بولىپ تابىلادى. وزبەكستان رەسپۋبليكاسى ونىڭ اۋماعىندا تۇراتىن ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ تىلىنە، ادەت-عۇرپى مەن داستۇرىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى، ولاردىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋدى قامتاماسىز ەتەدى» دەپ شارۋانى وپ-وڭاي تىندىرا سالعان. بىزگە دە تاپ وسى فورمۋليروۆكا جاراپ تۇر.

سوت بيلىگى سالاسى دا كونستيتۋتسيالىق رەفورماعا وتە مۇقتاج. سوت سۋديالارى كورپۋسىن سايلاۋ دا بۇكىلحالىقتىق تىكەلەي جانە توتەلەي جاسىرىن داۋىس بەرۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلعانى ءجون. سايلاۋشىلار الدىندا جاۋاپ بەرمەيتىن سوت سۋدياسى حالىق پىكىرىن قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. سوندىقتان ءوز قاتارىنداعى كوررۋپتسيانى دا تىيا الماي وتىر. سوتقا حالىق سەنىمى وتە تومەن. بولماشى نارسە ءۇشىن سوت شەشىمدەرى بارلىق ساتىلاردان ءوتىپ جوعارعى سوتقا دەيىن شاعىمدالىپ جاتادى. سوتتىڭ ادىلدىگىنە سەنىم ورناعان كەزدە ازاماتتار تومەنگى سوت ساتىسىنىڭ بيلىگىنە توقتايدى. ءبىز سوعان جەتۋىمىز كەرەك!

سونداي-اق، قولدانىستاعى كونستيتۋتسيا بۇۇ 1948 جىلى قابىلدانعان «جالپىعا ورتاق ادام قۇقىقتارىنىڭ دەكلراتسياسىنا»، 1990 جىلى قابىلدانعان «قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسياسىنا» سايكەس بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، سول قۇجاتتىڭ سوڭعى بابىندا دەكلاراتسيا ەلدىڭ الداعى كونستيتۋتسياسىنا نەگىز بولۋ كەرەكتىگى شەگەلەنگەن. ەكى قۇجاتتى ءۇڭىلىپ سالىستىرىپ قاراعان ادامعا دەكلاراتسيانىڭ كەيبىر تۇجىرىمدارى اتا زاڭعا ىلىنبەي قالعانىن بايقاۋعا بولادى. ايتالىق، دەكلاراتسيانىڭ 2-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مەملەكەتتiگiن ساقتاۋ، قورعاۋ جانە نىعايتۋ جونiندە شارالار قولدانادى» دەلىنگەن. ال قولدانىستاعى اتا زاڭىمىزدا ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قورعاۋ تۇگىلى، ونى ازاماتتىق مەملەكەتكە ويىستىرۋ باعىتى كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇل اتا زاڭ ەمەس وگەي زاڭ سياقتى كورىنىپ كەتەدى. وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزگە كونستيتۋتسيالىق رەفورمالار اسا قاجەت ەكەندىگىن بايقاتادى.

مەن زاڭگەر ەمەسپىن. بىراق اتا زاڭىمىز تۋرالى وتانىمىزدىڭ قاراپايىم ازاماتى رەتىندە ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. قوعام جەتىلۋ ءۇشىن ونىڭ زاڭدىق، قۇقىقتىق نەگىزدەرى دە جەتىلۋگە ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەر وسى كۇنگە دەيىن 59 تۇزەتۋ مەن تولىقتىرۋ ەنگىزىلگەن بولسا مەن جوعارىدا ايتقان ماسەلەلەردى دە پارلامەنتتىڭ قولدانىستاعى نەگىزگى زاڭعا ەنگىزە سالۋىنا ەش كەدەرگى جوق!

ماتەريال اۆتوردىڭ Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىندەگى پاراقشاسىنان الىندى.

Abai.kz