قىتايدا ءجۇرiپ تالاي قۇندى دەرەكتەردiڭ كوزiن اشقان تاريحشى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ ايتارى كوپ. ول ابىلاي زامانىنان كەشەگi 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiنە دەيiنگi قازاق حالقىنىڭ قىتايعا قونىس اۋدارۋى جونiندە تەرەڭ زەرتتەۋ جاساعان بiلiكتi عالىم. قىتاي مەن پاتشالىق رەسەيدiڭ قول جۇقتىرماس جازباشا قۇجاتتارىن اقتارا وتىرىپ، قازاققا قاتىستى تىڭ جاڭالىقتاردى تالداپ جازعان تاريحشىمەن بiز وسى ماسەلە توڭiرەگiندە اڭگiمە وربiتكەن ەدiك.

ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن وزiڭiزبەن اڭگiمەلەسكەندە ماعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياڭىزدىڭ كiتاپ بولىپ شىققان نۇسقاسىن بەرiپ ەدiڭiز. بiراز ماعلۇماتقا قانىقتىم. دەگەنمەن، قىتاي حالقىنىڭ باۋىرىنا كەلiپ قونىستانعان قازاقتارعا دەگەن قارىم-قاتىناسى، پەيiلi قانداي بولدى؟ نەگiزi, بiر دەرەكتەر بويىنشا قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 2 ميلليونعا جۋىق دەسە، ەندiگi بiر دەرەكتەردە 1,5 ميلليون دەيدi. شىن مانiندە، قىتايدا قانشا قازاق تۇرادى؟

قىتايدا ءجۇرiپ تالاي قۇندى دەرەكتەردiڭ كوزiن اشقان تاريحشى ءنابيجان مۇحامەتحانۇلىنىڭ ايتارى كوپ. ول ابىلاي زامانىنان كەشەگi 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسiنە دەيiنگi قازاق حالقىنىڭ قىتايعا قونىس اۋدارۋى جونiندە تەرەڭ زەرتتەۋ جاساعان بiلiكتi عالىم. قىتاي مەن پاتشالىق رەسەيدiڭ قول جۇقتىرماس جازباشا قۇجاتتارىن اقتارا وتىرىپ، قازاققا قاتىستى تىڭ جاڭالىقتاردى تالداپ جازعان تاريحشىمەن بiز وسى ماسەلە توڭiرەگiندە اڭگiمە وربiتكەن ەدiك.

ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن وزiڭiزبەن اڭگiمەلەسكەندە ماعان دوكتورلىق ديسسەرتاتسياڭىزدىڭ كiتاپ بولىپ شىققان نۇسقاسىن بەرiپ ەدiڭiز. بiراز ماعلۇماتقا قانىقتىم. دەگەنمەن، قىتاي حالقىنىڭ باۋىرىنا كەلiپ قونىستانعان قازاقتارعا دەگەن قارىم-قاتىناسى، پەيiلi قانداي بولدى؟ نەگiزi, بiر دەرەكتەر بويىنشا قىتايدا تۇراتىن قازاقتاردىڭ سانى 2 ميلليونعا جۋىق دەسە، ەندiگi بiر دەرەكتەردە 1,5 ميلليون دەيدi. شىن مانiندە، قىتايدا قانشا قازاق تۇرادى؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - قىتايداعى سوڭعى ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءازiر 1 ملن.500 مىڭ 500-دەن اسا جان بار ەكەن. دەمەك، قازاقتاردىڭ ناقتى سانى ەندi عانا 1,5 ملن.-نان استى. ال، قىتايداعى قازاقتار كiمدەر؟ ولار باسقا قازاق ەمەس، ءوزiمiزدiڭ قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس بiر بولiگi. ولاردىڭ وتىرعان جەرiنiڭ ءوزi بايىرعى قازاقتىڭ اتا-قونىسى. تاريحتا ءارتۇرلi جاعدايلار بولدى. قازاق شىعىستان باتىسقا، باتىستان شىعىسقا قاراي اۋىتقىپ، ۇدەرە كوشتi. كەيبiرi ەرiكتi تۇردە، ەندiگi بiرi ەرiكسiز كەتتi. ارعىسىن ايتپاعاننىڭ وزiندە، حVIII عاسىردان كەيiنگi ۋاقىتتى قاراستىرساق، ابىلاي حاننىڭ زامانىندا قازاق مەملەكەتتiلiگiنiڭ بiر ورلەگەن كەزەڭi بولدى. سول كەزدە قازاق حالقىنىڭ ەتنوتەرريتورياسىن قايتادان قالپىنا كەلتiرۋگە ۇلكەن تالپىنىس جاسالدى. مۇندا ايتاتىن بiر سەبەپ بار. ول - جوڭعار حاندىعىنىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى قازاقتاردىڭ شىعىستاعى اتامەكەنiنە قايتا ورالۋ پروتسەسi.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - بۇل 1758 جىلعى ۇلى گەنوتسيد قوي...
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - دۇرىس ايتاسىز. 1755-58 جىلدارداعى قىتاي تسين يمپەرياسى جوڭعار حاندىعىن تولىعىمەن كۇيرەتتi.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - كۇيرەتكەندە قالاي؟ ولاردى تۇقىمىمەن قۇرتىپ جiبەردi مە؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - جوق، ورىس دەرەكتەرiندە وسىلاي دەيدi. بiراق تۇقىمىمەن جويعان جوق. سەبەبi, قازiر قىتايدا جوڭعارلاردىڭ 200 مىڭعا تارتا ۇرپاعى بار. ولار ەكi وبلىسقا، بiرi - شىڭجانداعى بۇراتالا موڭعول اۆتونوميالىق وبلىستا، ەكiنشiسi - ياندي موڭعول اۆتونوميالىق وبلىستا تۇرادى.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - وسى جوڭعار جەرi بوساعاسىن بiلگەن ەدiل قالماقتارى سوناۋ شىعىسقا بەت بۇردى عوي. وباشى باستاعان وسى كەزدە قانشا كوشپەن جەتتi?
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - بۇل 1770 جىلدار بولعان وقيعا. ول اۋەلگi ۇدەرە كوشكەن كەزدە 196 مىڭ اداممەن شىققانمەن، ونىڭ ۇشتەن بiرi عانا جەتكەن. ءارتۇرلi جاعدايلار مەن تابيعي اپاتتاردىڭ سالدارىنان سوندا كوشكەن موڭعولداردىڭ ۇشتەن بiرi عانا شىعىستاعى مەكەندەرiنە جەتتi دەۋگە بولادى.

قىتاي جوڭعارعا قارسى سوعىس اشپاس بۇرىن قازاقتىڭ تامىرىن باسىپ كوردI

ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - جوڭعار دەگەن جالپى مەملەكەتتiڭ اتاۋى عوي. سول مەملەكەتتiڭ iشiندە ءتۇرلi ۇلتتار مەن ۇلىستار بولدى ەمەس پە؟ ماسەلەنكي، قالماقتىڭ ءتۇپ-تامىرى كiم؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - ارينە، جوڭعار اتاۋىنىڭ iشiندە ءتۇرلi ۇلىس وكiلدەرi بولدى. قالماقتار دەگەن - كادiمگi جوڭعارلار. جوڭعاردىڭ ءوزi ءتورت ۇلكەن نوياننان تۇرادى. قالماق سونىڭ بiرi. جوڭعار سودان گەوگرافيالىق جانە مەملەكەتتiك اتاۋعا اينالىپ كەتكەن. سول قانات - جوڭعارلاردىڭ بiر سالاسى عانا. ال، جوڭعارلاردى تاريحي سەبەپتەرگە بايلانىستى، جوعارىدا ايتقانداي، 1755-58 جىلدار ارالىعىندا تسين يمپەرياسى تولىعىمەن جويدى. سودان باستاپ تسين يمپەرياسى قازاقتارمەن iرگەلەسە باستادى. Iرگەسiن قازاق تەرريتورياسىنا اكەلگەننەن كەيiن ول كەزدەگi جوڭعار حاندىعىن جويۋدىڭ الدىندا جانە جويۋدىڭ بارىسىندا، تiپتi, جويعاننان كەيiن دە تسين يمپەرياسى ابىلايحانمەن تiكەلەي بايلانىستا بولعان. ول ابىلايحاندى قازاقتىڭ وكiلi رەتiندە سانادى. جوڭعارلارعا قارسى سوعىس اشۋدا قازاقتاردىڭ تامىرىن باسىپ باعىپ، "ەگەر بiز جوڭعارعا قارسى سوعىس اشساق، قازاقتا قانداي رەاكتسيا بولادى؟" دەگەن وي بولدى. ال جوڭعارلار مەن قازاقتار بiزگە ىنتىماقتاسا، قارسى تۇرا ما، الدە قازاقتار جوڭعارعا قارسى توسقاۋىل قويا ما دەگەن سۇراق تۋىندادى. ۇلكەن ساياسات. قىتايدىڭ بۇل ءداستۇرلi ءادiسi. بiر ۇلكەن قيمىل جاساۋدىڭ الدىندا ونى ۇزاق تولعانىپ، تەكسەرiپ زەرتتەيدi. كوز جەتكiزiپ بارىپ، iسكە كiرiسەدi. ابىلايحان تسين يمپەرياسىمەن تiكەلەي ديپلوماتيالىق قاتىناسقا شىقسا دا، بiراق ول تەرريتوريا ماسەلەسi بويىنشا تسين يمپەرياسىنا ءۇش مارتە حات جازادى. 1778 جىلى جازعان بiر حاتىندا: "تارباعاتاي بiزدiڭ اتامەكەنiمiز ەدi. ونى تسين يمپەرياسى بiزگە جارىلقاپ بەرسiن" دەيدi. ال، 1761 جىلى جازعان ەكiنشi حاتىندا: ء"ور Iلە بiزدiڭ اتامەكەنiمiز ەدi. بiزدiڭ مالشىلاردىڭ سوندا قونىستاۋىنا رۇقسات بەرiلسiن..." دەيدi. ءۇشiنشi جازعان حاتىندا: ء"ور ەرتiس اتامەكەنiمiز ەدi. سونى قايتارىپ بەرسە" دەيدi. وقىرماندارعا تۇسiنiكتi رەتiندە ايتا كەتسەم، ء"ور" دەگەن ءسوزدi شەكارانىڭ ارعى جاعى دەپ ءتۇسiنۋ كەرەك. ءسويتiپ، تسين يمپەرياسى ۇندەس ءۇش حاتپەن تانىسقان سوڭ، ابىلايحانعا باسقا تالاپ قويادى. "ەگەردە سiز بiزگە قارسى شىعىپ، ءدال قازiرگi كەزدە قاشىپ جۇرگەن ءامiرسانانى تۇتقىنداپ بەرسەڭ، ايتقان جەرلەردiڭ ءبارiن جارىلقاپ بەرەر ەدiك" دەيدi. "بiراق بۇل جەرلەردi قالىڭ قولىمىز جاڭادان عانا تىنىشتاندىردى. ونىڭ ۇستiنە قازاقتار بiزدiڭ ەلiمiزگە ەشقانداي ەڭبەك سiڭiرگەن جوق. جەردi بەرۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، قازاقتار شەكاراسىن ساقتاسا، بiزبەن قارىم-قاتىناس ورناتسا، سەندەرگە پاتشا جوعارى دارەجەلi مارتەبە جانە مول سىيلىق بەرەتiن ەدi" دەيدi. ءسوزi سولاي. بۇل جەردە تسين يمپەرياسىنىڭ كوزدەگەنi - جوڭعار تەرريتورياسى بiزدiكi, ال قازاقتار سودان iلگەرi باسپاسىن دەۋ. قاراپ تۇرساڭىز، ابىلايحان "بۇل جەرلەر بiزدiڭ اتامەكەنiمiز" دەسە، تسين يمپەرياسى: "بۇل جوڭعارلاردىڭ جەرi, بiراق بiزگە تابيعي بولۋ كەرەك" دەگەندi مەڭزەپ وتىر. مiنە، وسى كوزقاراس قازiرگi كەزدەگi شەكارا ماسەلەسiندە باستى نەگiز بولىپ وتىر. كەزiندە-اق پاتشالىق رەسەيدiڭ قىتايمەن شەكارانى ءبولۋدiڭ تولىق قۇقىقتى وكiلi, گەنەرال بوبكوۆ: "بiزدiڭ وتىرعان جەرiمiز، تەرريتوريامىز جوڭعاردىڭ جەرi ەمەس، قازاقتاردىڭ اتامەكەنi ەكەنiن انىقتادىق. سول بويىنشا قىتايلارمەن سويلەسۋ ارقىلى مەملەكەتتiك شەكارانى بولدiك" دەيدi. ول بولگەن شەكاراسى 1864 جىلى جۇزەگە اسقان. ەڭ بiرiنشi كەلiسiم، 1864 جىلى قازاندا جاسالىپ، "شاۋەشەك كەلiسiمi" دەپ اتالدى. بۇل كەلiسiم ون تاراۋدان تۇرادى. سونىڭ بەسiنشi تاراۋىندا: "جەر قاي جەردەن ەكiگە بولiنسە، سول جەردە وتىرعان حالىق سول مەملەكەتكە تابيعي تاۋەلدi بولادى" دەيدi. دەمەك، ابىلايحان زامانىنان بەرi قاراي قازاقتار iس جۇزiندە بiرتiندەپ شىعىستاعى اتامەكەنiنە ورنالاسىپ بولعان. بiر سوزبەن ايتقاندا، قازiرگi Iلە، تارباعاتاي، التاي، ءور ەرتiسكە قازاقتار بارىپ قويعان ەدi. وسى تاراۋ بويىنشا، ولار شەكارانىڭ شەتiمەن، تاۋدىڭ قىراتتارىمەن ەرتiستەن Iلەگە قاراي وزەن جاعالاپ جۇرەدi دەيدi. ارعى جاعىن جالعاپ، قىرعىزستان، ءالي تاۋىنا (پامير تاۋىنا), تاجiكستانعا دەيiن اپاردى عوي.
دەمەك، بۇل قازاق تەرريتورياسىنىڭ العاشقى تۇسكەن مەملەكەتتiك شەكاراسى. ودان كەيiن شەكارا ماسەلەسiنە بايلانىستى، پاتشالىق رەسەيدiڭ كەزiندە 4-5 رەت كەلiسiمشارتتار جاسالدى. مىسالى، "قوبدا شەكاراسى", "تارباعاتاي شەكاراسى", "Iلە شەكاراسى" دەگەندەر بولدى. وسىنىڭ نەگiزiندە قازiرگi مەملەكەتتiك شەكارا قالىپتاسقان. بۇدان نە تۋادى؟ دەمەك، قازiرگi قىتايدا وتىرعان قانداستارىمىز ءوزiنiڭ اتامەكەنiندە تۇرىپ جاتىر. ودان بۇرىنعى ساق، ءۇيسiن ءداۋiرiن الىپ قاراساق، التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستiگi, Iلە القابى، تيان-شان ءوڭiرi ەرتەدەگi قازاقتاردىڭ، تۇركiلەردiڭ اتامەكەنi ەكەنi داۋسىز. تiپتi, قازiرگi قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ وكiلدەرiنiڭ ناعىز قانى سiڭگەن جەرi.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - دەمەك، ابىلايدىڭ كورەگەندiلiگi دە وسىندا عوي...
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - ول سانالى تۇردە تسين يمپەرياسىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناس جاساپ، ساۋدا-ەكونوميكالىق جاعىن جاقسارتۋعا تىرىستى. ودان سوڭ قازاقتار شىعىستاعى اتەمەكەنiنە بارىپ قونىستاندى. پاتشالىق رەسەي كەزiندە، تسين يمپەرياسى كەزiندە شەكارالىق ءبولiسۋ بولعانمەن ناقتى ەمەس ەدi. ول جاقتاعى قازاقتار الدىمەن ءوز جەرiمiزگە كەلدiك دەپ ءتۇسiندi. سوسىن تسين يمپەرياسىنا باعىندى. ەكi-اق نارسەنi قاتتى باقىلادى. بiرiنشi, بيلiككە قارسى شىقپاۋدى، ەكiنشi, سالىقتى ۋاعىندا تاپسىرىپ تۇرۋدى. قازاقتىڭ باسقا iسiنە ارالاسقان جوق. ەسەسiنە، ولار دiني-اعارتۋشىلىق بiلiمiن، مادەنيەتiن، دiنiن دامىتتى. قىتاي تىيىم سالعان جوق، قايتا بەلگiلi بiر دارەجەدە قولدادى.
Iلەدەگi قازاقتاردىڭ بايەكە دەگەن اتاقتى بيi بولعان. ول كiسi 1879 جىلى Iلە گەنەرال گۋبەرناتورىنا بارادى. سوندا ول: "بiز سiزدەردiڭ كيگەن شاپاندارىڭىزعا قاراپ، كەڭپەيiلدi ەل بولاتىن شىعار دەپ ەدiك. بiزگە بiراق تەڭ كوزبەن قاراپ، كەڭدiك جاسامادىڭىزدار. سالىق اۋىرلادى، حالىقتىڭ تۇرمىسى قيىندادى" دەگەندە گۋبەرناتور: "60 دۇرە ۇرىڭدار" دەيدi. سودان ول بiر جىل اۋىرىپ جاتىپ، قايتىس بولادى. كوردiڭiز بە، قازاقتار سول زاماندا ۇلتتىق تەڭدiك سۇراپ وتىر. ۇلتتىق سانا بار ما، جوق پا؟ بiزدە ۇلتتىق سانانىڭ تاريحي نەگiزi بار.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - قازiر قىتايداعى قازاقتاردىڭ بويىنداعى ۇلتتىق سانا ءدال وسى قالپىندا ما؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - قازiرگi قىتايداعى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ساناسى ءالi دە سول كوشتەن تۇسكەن جوق. تiپتi, بۇرىنعىدان دا جوعارى. سەبەبi, قىتايدا قىتاي مەن ۇيعىردان كەيiنگi ۇلت - قازاقتار. ساياسي اكiمشiلiك باسشىلىقتاعى ءۇش ادامنىڭ بiرەۋi - قازاق. ونداعى باستاۋىش سىنىپتار مەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق تiلiندە بiلiم بەرۋ جۇيەسi قالىپتاسقان. سوندىقتان ولاردىڭ ارعى ءتۇبi ءداستۇرلi قازاق مادەنيەتiنiڭ نەگiزiندە قۇرىلعان. ولار از بولعاننان كەيiن ۇنەمi قورعانىستا بولادى. حالىق بولىپ بiر-بiرiنە كومەك بەرۋگە اركەز دايىن. ەشكiم ۇگiتتەپ جاتپاسا دا، سولاي بولۋعا تيiستi. قازiر قىتايدا نارىقتىق جۇيە قالىپتاستى. حالىق تا سوعان بەيiمدەلiپ كەتتi. بۇل تولقىپ جاتقان تەڭiز. ۇلتتىڭ اراسىندا، قوعام اراسىندا باسەكە پايدا بولدى. سوعان قاراماستان ۇلتتىق ساناسىمەن قورعانۋ ۇستiندە. ەگەر، بورiدەي بولiنسە قازاقتار باياعىدا-اق جويىلىپ كەتكەن بولار ەدi.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - قىتايداعى قازاقتاردىڭ جاعدايى جاقسى ما؟ ولاردىڭ ەلiنە، وتانىنا اسىقپاي جاتقانى دا ءوز تاريحي وتانىندا وتىرمىز دەگەنi مە؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - ولاردىڭ ءومiر ءسۇرۋ دەڭگەيi قازاقستانداعى حالىقتان جاقسى. سوسىن قىتاي قاراپايىم حالىققا دەگەن الەۋمەتتiك قورعاۋ ساياساتىن مىقتى ۇستانىپ جاتىر. مىسالى، ەڭبەك كۇشi جاعىنان تومەن وتباسىعا ەڭبەك پۇل بەرiلەدi ەكەن. ەكiنشiدەن، قىتايداعى جالپى تۇتىنۋ باعاسى قازاقستانعا قاراعاندا، وتە تومەن. ال قانداستار قازاقستانعا كەلگەننەن كەيiن قىمباتشىلىققا ۇرىنادى. باسپانا سالاتىن جەرi جوق، ەڭبەككە تارتىلۋى قيىن. سوندىقتان كوپشiلiگiنiڭ قازاقستانعا ويلانىپ كەلۋi وسىدان تۋىنداپ جاتىر. قىتايداعى قازاقتاردى الاڭداتاتىن نارسە - بالالارىنىڭ انا تiلiندە سويلەۋi, بiلiم الۋى. قازiر بiلiم ۇيالارى قوسىلىپ، قىتايلانۋ پروتسەسi ءجۇرiپ جاتىر. ەكiنشi جاعىنان، بالانىڭ تۋىلۋىنا شەكتەۋ قويىلۋدا. سوندىقتان ولار بولاشاقتا ۇرپاعىمىز ءۇزiلiپ قالادى جانە قىتايلانىپ كەتەدi دەپ ۋايىم كەشەدi. وسى ماسەلەنi شەشەيiن دەسە، كوپ ادامنىڭ شاماسى جەتە بەرمەيدi.

قازاقتارعا "قاشقىن قازاقتار" مارتەبەسI بەرIلIپ، كومەك جاسالدى

ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - قايتادان تاريحي دەرەكتەرگە مويىن بۇرايىقشى. 1916 جىلى كوپتەگەن قازاق قىتاي اۋىپ كەتتi. بiرازى قالىپ قويدى، بiرازى قايتىپ كەلدi.
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - وسى 1916 جىلعى وقيعانى قىتايدىڭ ارناۋلى شەكارا اسكەري ورگاندارىنىڭ قولجازبا قۇجاتتارى بويىنشا تەرەڭ زەرتتەدiم. قازاقتار نەگiزiنەن 1911 جىلدان باستاپ ارعى بەتكە اۋا باستادى. سول كەزدە قىتايدىڭ شەكارا قورعانىس اسكەرi قازاقستاندا بولعان اسكەري قاقتىعىستاردى باقىلىپ وتىرعان. ونىڭ سەبەبi نەدە؟ ورىستار قانداي شارا قولداندى؟ ەسەپتەۋiم بويىنشا، قازاقستاننان 300 مىڭ ادام اۋسا، سونىڭ 250 مىڭدايى - قازاق. وسى 250 مىڭ قازاق Iلە، تارباعاتاي ايماعىنا بارعاندا، قالعان 40-50 مىڭى وڭتۇستiك اسىپ، قاشقاريا جاعىنا قونىستانعان. ولاردىڭ جاعدايى وتە قيىن بولدى. جەرi مال شارۋاشىلىعىنا قولايسىز بولدى. ولار نە iستەدi? ازىق-تۇلiك ءۇشiن بالاسىن، ايەلiن ساتۋعا دەيiن باردى. بۇل ماسەلە رەسەي مەن قىتاي اراسىندا ۇلكەن ديپلوماتيالىق جانجال تۋعىزعان. بiر ايتا كەتەرلiگi, قىتايلار وسى ۋاقىتتا بارعان قازاقتاردى تۇسiنۋگە تىرىستى. مۇنى ولار "قازاقتار رەسەيگە بالاسىن اسكەرگە جiبەرمەۋ ءۇشiن نارازىلىقتان تۋعان قاقتىعىس" دەپ ءتۇسiندi. ەكiنشi, قازاقتار العاش كەزدە رەسەيگە پارمەندi قارسىلىق كورسەتتi. ءۇشiنشi, بiزدiڭ شەكارامىزدى بۇزىپ كiرiپ جاتىر. بiزدiڭ قورعانىس ارميامىز بۇل قازاقتارعا قارسى تۇرا المايدى. نەبارi 3 مىڭ 500 اسكەرiمiز عانا بار. بۇلاردى نە بوسقىن ەمەس، نە شەكارا بۇزۋشى ەمەس، قاشقىندار دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. نە ءۇشiن؟ ەگەر بوسقىن مارتەبەسi بەرiلسە، قىتاي ەكونوميكالىق جاعىنان كوپ كومەك بەرۋi كەرەك. ال، شەكارا بۇزۋشى ستاتۋسىن بەرسە، شەتiنەن اتىپ تاستاۋى كەرەك. بiراق وعان مورالدىق جاعىنان بارا المايدى. ءسويتiپ، "قاشقىن قازاقتار" دەگەن مارتەبە بەرiپ، ولارعا كومەك كورسەتiپ، ورنالاستىرىپ، ديپلوماتيالىق جولدارمەن قايتارۋ كەرەك دەپ شەشتi. ال رەسەي نە دەدi? ولار "بارعان قازاقتاردى قىرىپ تاستاڭدار" دەسە، قىتايلار بۇنى ءجاي عانا ارانداتۋ دەپ قابىلدادى. سودان قازاقتاردىڭ قارۋىن الىپ، سول جەرگە ورنالاستىرادى. كيiم-كەشەك، ازىق-تۇلiك بەرەدi. ءاپ-ساتتە پەكين-ماسكەۋ اراسىندا ۇلكەن ايتىس باستالىپ كەتەدi. 1917-18 جىلدارى قىتاي 7 مىڭ 500 قازاقتى ەلگە قايتارعاندا، ورىس اسكەرلەرi قاشقارداعى قىرعىزستاننان وتكەننەن كەيiنگi قاراقولداعى سايدىڭ iشiندە ولاردى قىرىپ تاستايدى. بۇعان قىتاي وكiمەتi سىرتقى iستەر مينيسترلiگi ارقىلى نارازىلىق جاسادى. "ەگەر قايتقان قازاقتاردى بۇلاي اتا بەرسەڭدەر، مىنا قالعان قازاقتار قايتپايدى" دەيدi. "ولاردىڭ نە جازىعى بار؟ قازاققا راقىمشىلىق جاريالاڭدار" دەيدi. شەكارادان امان-ەسەن ەلiنە قايتارۋىمىز كەرەك. بiز ولاردى باعا المايمىز، نە جويا المايمىز دەيدi. قارۋ-جاراعىمىز، اسكەرiمiز دە ناشار. سوعىس بiزگە تيiمدi ەمەس. جانە دە قازاقتار بiزدiڭ مەملەكەتiمiزگە قارسى ەمەس. سويتەدi دە، قىتايلار Iلەنiڭ شەكاراسىنىڭ ارعى جاعىندا قالىپ قالعان قازاقتاردى باۋىرىنا تارتادى. بiراق قىتاي قازاقتارى مەن رەسەي قازاقتارىن قوسپاڭدار دەيدi. بولەك تۇرسىن دەسە دە، بiر-بiرiنە قولۇشىن بەرiپ، تiرشiلiك كەشەدi. قازاقتىڭ iشiنەن شىققان مولدالار، ينتەلەگەنت وكiلدەرi مەكتەپ اشىپ، قازاق تiلiنiڭ وشپەۋiنە كوپ ەڭبەك سiڭiردi.
سول كەزدە وڭتۇستiك قاشقاريانىڭ قازاقتارى ساتقان بالا-شاعامىزدى قايتارامىز دەيدi. قىتاي وكiمەتi: "سەندەر ساتىپ العان قىزداردى، بالالاردى قايتارىڭدار" دەيدi. ءاربiر قازاققا ءوز ەلiنە جەتكەنشە ازىق-تۇلiك، كيiم-كەشەك بەرiلەدi. مۇنىمەن قويماي، پاتشالىق رەسەي قىتايعا "قازاقتاردىڭ iشiندە قول باستاپ قاشقان اتاماندار بار. سونى تۇتقىنداپ بەرiڭدەر" دەپ 70 ادامنىڭ تiزiمiن بەرگەن. بۇل 70 ادام كوش باستاپ جۇرگەن بولسا، ونىڭ جانىندا قورعايتىن جۇزدەگەن ادام بار دەگەن ءسوز. ەگەر ولاردى تۇتقىنداپ بەرسەك، ۇلكەن قاقتىعىس بولۋى مۇمكiن دەيدi دە، ەشكiمدi ۇستاپ بەرمەيدi. ال، سول كوش باسىندا جۇرگەن اتپال ازاماتتار قازاق ينتەللەگەنتسياسىن قالىپتاستىرىپ، سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتىڭ ساقتالىپ قالۋىنا، دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - قىتايدا قونىستانۋدىڭ ەڭ سوڭعى لەگi قاي ۋاقىتتا بولدى؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - 1918 جىلدان كەيiنگi ۋاقىتقا قايتا ورالايىق. 1916 جىلى قىتايعا وتكەن قازاقتاردىڭ كوبi 1918 جىلدار قايتىپ بولدى. ال، نەگiزi 1929 جىلدان باستالدى. سول كەزدە اشارشىلىق كەزدەن باستاپ قازاقتىڭ نەبiر كورەگەن وكiلدەرi ارعى بەتكە ءوتiپ كەتتi. ولار ارعى بەتتەگi جەرگiلiكتi قازاقتىڭ اراسىنا سiڭiسiپ كەتتi. 1937 جىلدارى الاش قايراتكەرلەرiن سول جاقتا جويۋ جونiندە قىتاي گۋبەرناتورى مەن كەڭەس وداعى ىنتىماقتاسۋ ارقىلى قارا تiزiم جاسادى. ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس اياقتالعاننان كەيiن ستالين شەتەلدە بىتىراپ كەتكەن رەسەي ازاماتتارىن قايتادان تارتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردi. بۇل كەڭەس ۇكiمەتi تۇرعىسىنان قاراعاندا، وتە دۇرىس ساياسات. بiزدiڭ سوۆەت وداعىنىڭ قىتايداعى كونسۋلدارى 1930-20 جىلدارى قازاقستاننان بارعاندارعا iشكi قۇپيا پاسپورت تاراتا باستادى. وعان بiر ەمەس، ون، جيىرما ادام تiركەتە الدى. 1949 جىلى قىتايدا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى. سوۆەت وداعىنداعى پروتسەستەردiڭ ءبارi ءجۇردi. ۇجىمداستىرۋ، حالىق كوممۋناسى، بايلاردى كامپەسكەلەۋ دە قىتايدا ءجۇردi. 1950 جىلدارى قازاقستاننان قىتايعا ەرتەرەك بارعان قانداستار جاعدايعا بايلانىستى كەرi قايتا باستادى. 1962 جىلى جاپپاي تۇردە كوش بولدى. سول جىلى Iلەدەن 62 مىڭ، تارباعاتايدان 58 مىڭ ادام بەرi قاراي وتكەن.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - جالپى، 8 جىلدىڭ كولەمiندە قانشا قازاق كەلدi? كەيبiر دەرەكتەردە 300 مىڭ قازاق دەيدi?
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - ازiرگە، بۇل بەلگiسiز. 300 مىڭ ەمەس، 200 مىڭ دەۋگە بولاتىن شىعار. سول جاقتان كەلگەن قازاقتار قازiر كوبەيiپ، 1 ملن.-نان اسىپ كەتتi. سول جىلدار قازاقتىڭ سانىن كوبەيتۋگە ەڭبەگi سiڭگەن ەڭ كەرەمەت التىن جىلدار. ءاربiر وتباسىندا كەمiندە 10 بالانىڭ بولۋى ورىستانۋ پروتسەسiنە توسقاۋىل قويىپ، دەموگرافيالىق وسۋگە سەرپiن بەردi.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - ال، تاۋەلسiزدiك العالى بەرi جان-جاقتان قانشا قازاق كەلدi?
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - ناقتى سانمەن ايتساق، 700 مىڭنان اسا ادام كەلدi. وسىندا ءوز ەركiمەن كەلگەندەرمەن 1 ملن. قازاققا جەتتi. 16 ملن. حالىقتىڭ 1 ملن.-ى ورالمانداردىڭ سانىمەن تولىعىپ وتىر. قىتايدان 18 جىل iشiندە 200 مىڭ قازاق كوشiپ كەلگەن. ولار جوعارى بiلiم العان، زيالى، وتانشىلدىق سانا-سەزiممەن، سۇرىپتالىپ، iرiكتەلiپ كەلگەندەر. بۇل بiز ءۇشiن ەكi ەسە بايلىق. مادەنيەت قاي جەردە بولادى؟ ارينە، قازاقى ءداستۇر مەن سالت-سانا ساقتالعان جەردە بولادى. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق مادەنيەتiنiڭ نەگiزi قازاقستاننان كەيiن قىتايدا بار.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - مۇنىڭ ءبارi قازاقتاردىڭ بiر جەردە توپتاسىپ ءومiر سۇرگەندiگiنەن شىعار. بالكiم، قانداستاردى ەلiمiزدiڭ ورىستانىپ بارا جاتقان سولتۇستiك وڭiرلەرiنە قونىستاندىرساق، تۇگەلiمەن دەرلiگi قازاقتiلدi ورتاعا اينالاتىن ەدi. بiراق، نەگە ورالماندار جەر تاڭداپ جاتادى؟
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - بارعىسى كەلمەيتiنi - جاعداي جاساۋ كەرەك. جاعداي ءسوز جۇزiندە جاسالىپ جاتقانمەن، iس جۇزiندە ولاي ەمەس. مىسالى، ءاۋ باستا 100-200 وتباسىعا ارناپ اۋرۋحاناسى، مەكتەبi بار بiر اۋىل سالىپ بەرۋ كەرەك ەدi. ولاردىڭ iشiندە بiلiمدi, بiلiكتi ماماندار بار. سول اۋىلداعى iستەردi وزدەرi الىپ كەتەتiن ەدi. ال 5-10 وتباسىنى ايدالاعا اپارساڭىز، نە بولادى؟ ولار نە ءۇشiن كەلدi? بالام قازاق تiلiن ۇمىتپاسىن، قازاقشا بiلiم السىن دەپ كەلەدi. سوندىقتان دا ولاردى ءار جەرگە ءبولiپ-ءبولiپ جiبەرۋگە بولمايدى. "كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى". قازاقتىڭ دەموگرافيالىق باسىمدىلىعى بولماسا، ءبارi بەكەر. قازاقستان ءالi دامۋ ۇستiندە. ەڭبەك كۇشi قالاي جەتەدi? سىرتتان كەلگەن كiرمەلەر بiركۇندiكپەن كەلەدi دە، ناپاقاسىن ايىرىپ كەتەدi. قازiر قاراساڭىز، كەيبiر باق-تا ورالماندارعا، شەتتەن كەلگەن قازاقتارعا قارسى يدەولوگيالىق ناسيحات جۇرگiزiلiپ جاتىر. بۇل ارام نيەتتەن، iشتارلىقتان جاسالىپ وتىرعان شارۋا. بiزدە ورالمان ساياساتى بار، زاڭ دا بار، اقشا دا بار، اتقاراتىن ورگاندار دا بار. ماسەلە، iستiڭ شىنايى اتقارىلماۋىندا. مىسالى، ەۆرەيلەر مەملەكەت بولعاندا 500 مىڭعا جەتپەيتiن حالىق ەدi. قازiر 5 ميلليوننان استى. تiپتi, ارابتارعا ەمەس، الەمگە بiلiمi مەن تەحنيكاسىمەن ىقپال جاساپ وتىر. بiز يزرايلدi ۇلگi تۇتۋىمىز كەرەك. ويتكەنi, بiز قازiر الىپ يمپەريالاردىڭ ورتاسىندا وتىرمىز.

قازاق - كوپتەگەن رۋ-تايپادان، ۇلىستاردان قۇرالعان حالىق

ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - جالپى، "قازاق" دەگەنiمiز مەملەكەتتiك اتاۋ عوي...
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - دۇرىس ايتاسىز. قازاق - مەملەكەتتiڭ جانە حالىق اتاۋى رەتiندە قالىپتاستىپ كەتتi.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - كوپشiلiك ادامدار تۇسiنە بەرمەيدi. ولار قازاق دەگەن بiر ادامنان تارادى دەپ ويلايدى...
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - جوق ولاي ەمەس. قازاقتىڭ ەتنوگەنەزi جونiندە ايتاتىن اڭگiمە كوپ. بiراق مەنiڭ زەرتتەۋiم بويىنشا، قازاق - كوپتەگەن رۋ-تايپادان، ۇلىستاردان قۇرالعان بiرتۇتاستانعان حالىق. ال بiز ۇلت بولعانعا دەيiن باسىمىزدان ۇزاق تاريحي پروتسەستەردi وتكiزدiك. ۇلتتىڭ ءوزi بiر جىلدا قالىپتاسپايدى. بۇرىنعى كاپيتاليزم تەورياسى تەكتەن تەك ەمەس. ولاردىڭ ءوزi ۇزاق ۋاقىتتى وتكەردi. بiرتۇتاس دەگەن قىتايدىڭ ءوزi سولاي.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - بiراق قىتايدا باسقا ۇلت پەن ۇلىس وكiلدەرiنiڭ ۇندەرi شىقپايدى عوي.
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - شىقپايدى. ال بiزدە تاريحي ساۋاتسىزدىعىمىزدان شىعىپ وتىر. تاريح ءوزi قالاي كەلەدi? ۇلت قالاي قالىپتاسادى؟ بۇل كادiمگi ادامنىڭ ەر جەتۋ پروتسەسi سياقتى. ۇلت - قوعامدىق قۇبىلىس. ونىڭ دا قالىپتاسۋ، پiسiپ-جەتiلۋ، كەمەلiنە كەلۋ پروتسەسi بولادى. وسىنداي جاعدايدى باسقا حالىقتار دا، قازاق تا باسىنان وتكiزدi.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - نابەكە، تاريحشى رەتiندە مىنانى ايتىڭىزشى. قازاقتا قىزىق ۇعىم بار. قازاقتىڭ قۇرامىنا قوجا، تولەڭگiت، نوعاي كiرمەيدi دەيدi. وسى تۋرالى نە دەيسiز؟
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - بۇل قازiرگi كەزدە دە، بۇرىنعى كەزدە دە اۋىزبiرلiگiمiزگە ايتارلىقتاي زيان كەلتiرەتiن قايشى ۇعىم. قازiر وسى تۇسiنiك جايلاپ العان. بۇل سانالى تۇردە قازاقتى iشتەن iرiتۋ. تاريحي شەگiنۋ سياقتى بiر مەشەۋلiك بار. بiزدiڭ حالقىمىز كوپ سالادان كەلگەن حالىق. بۇكiل دۇنيەجۇزiندە تازا حالىق جوق. ول تەك باسقا تايپالاردى، ۇلتتاردى، تەگi باسقالاردىڭ مادەنيەتiن سiڭiرۋ ارقىلى قالىپتاستى. مۇنىڭ ءبارi ادامنىڭ iشكi پسيحولوگياسىنا بايلانىستى. ەگەر ونىڭ تiلi, ويلانۋ فورماسى، دiلi, مەنتاليتەتi قازاق بولسا، ونىڭ ارعى-تەگi دە - قازاق. قاي جەردەن قوجا بولسىن، قاي جەردەن تورە قوسىلسىن، ولار ءبارiبiر قازاق مەملەكەتiنە وكiلدiك ەتكەن، قىزمەت ەتكەن. قازاق مەملەكەتiنە وكiلدiك ەتكەن - تورەلەر بولسا، قوجالار دiني رۋحاني دامۋىنا قىزمەت ەتتi.
ورىس حالقىنىڭ ءوزi تازا ما؟ مادەني وكiلدەرiنiڭ ءوزi شە؟ مارشال جۋكوۆ شە؟ ارعى-تەگi كiم؟ بارتولد - نەمiس. ولاردىڭ ۇلتىن ەشكiم ءبولiپ، ايتىپ جاتقان جوق. دەمەك، قازاقتىڭ iشiن iرiتۋ ءۇشiن جاسالىپ جاتقان ءۇردiس بار. ارينە، ادامدار اراسىندا ءارتۇرلi تۇسiنiك بولادى. بiراق بiز ونىڭ دiلi, جانى قازاق ەكەندiگiنە قاراۋىمىز كەرەك. قازاقستانعا كەلگەنiمە 18 جىل بولدى. ورىستiلدi قازاقتارعا قاراساڭىز، ولاردىڭ دا بويىندا قازاقتىق قاسيەت، قازاقتىق مiنەز-قۇلىق بار ەكەن.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - قىتايدا قازاقتاردىڭ باسقا ۇلتتارمەن قان ارالاستىرۋى قالاي؟ قىز الىپ، قىز بەرiسiپ جاتىر ما؟ بولسا دا، بۇل جاپپاي كورiنiس الماعان شىعار...
ءنابيجان مۇحامەتحانۇلى: - مۇنى تاريحي تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. قازاقتار ءوز iشiمەن دە، ۇيعىر حالقىمەن دە قىز الىسقان. قازiرگi زاماندا ادامداردىڭ ساناسى وزگەردi. الدىمەن اقشا قۇندىلىعى الدىڭعى ورىنعا شىققان. بۇرىن قىتاي جiگiتiنiڭ جانىندا بiر قازاق قىزى كەتiپ بارا جاتقانىن تۋىسى ەمەس، بەيتانىس قازاق جiگiتتەرi كورسە سويىپ سالاتىن. ول قىزدى تاني ما، تانىماي ما، ءبارiبiر. قازاقتىڭ قىزى قىتايدىڭ ارتىندا ءجۇر ەكەن دەگەن نامىس ءۇشiن عانا. ءازiر باي قىتايمەن قول ۇستاسىپ بارا جاتقان نەمەسە ۇيلەنiپ، وتاۋ قۇرعان سۇلۋ، قاراكوز قازاقتىڭ قىزدارى جيi كەزدەسەدi. مەنiڭشە، ادامداردىڭ قۇندىلىق كوزقاراسى وزگەرiپ كەتكەن سياقتى.
ديداحمەت ءاشiمحانۇلى: - بۇل بiر ماسەلە، ەكiنشiدەن باياعى جان جاك رۋسسودان، تولستويدان كەلە جاتقان ادامدار نەعۇرلىم مادەنيەتتiڭ كوشiنە iلەسكەن سايىن، ول ءوزiنiڭ مورالدىق قۇندىلىقتارىنان ايرىلادى. ادامگەرشiلiك جاعىنان قالانىڭ قازاعى كەرەمەت پە، الدە اۋىلدىڭ قازاعى ما؟ وركەنيەتتiڭ ادامنىڭ ساناسىنا، پسيحولوگياسىنا تيگiزگەن سالقىنى شىعار.
ءنابيجان مۇحمەتحانۇلى: - يندۋستريالدىق قوعامدا بولعاننان كەيiن، قالا قازاقتارى يندۋستريالدى شارۋامەن شۇعىلدانادى. سiزدiڭ بۇرىنعى تۇرمىسىڭىزدىڭ ءبارi وزگەردi. دەمەك، قالادا اقشاسىز ءومiر سۇرە المايسىز. بiراق قازiرگi زاماننىڭ جاڭا بايلارى شىن مانiندە اقسۇيەكتەر ەمەس. ناعىز اقسۇيەكتەردiڭ ار جاعىندا تەكتi مادەنيەت، ورلiك مiنەز جاتىر. "بالامدى سۇيگەندiكتەن ارتىق اقشا بەرمەيمiن" دەيدi بالانىڭ تاربيەسiن ويلايتىندار. بۇل ۇرپاقتى ساقتاۋدىڭ جولى.
دينارا مىڭجاسارقىزى: - اڭگiمەڭiزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگiزگەندەر ديداحمەت اشIمحانۇلى، دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى