باتىستان ەسكەن «جەلدىڭ» اسەرى مە، حالىق كەيىنگى كەزدە «داڭعىرلاقتان» شىنايى ونەردى اۋىستىرىپ العان سىڭايلى. قازاقي ءمان-ماعىناعا تولى ءان كەش­تەرىنە بارا قالساڭىز، زالداعى كورەرمەندەردى ساناپ شىعۋعا بولادى.

تىڭدارماننىڭ تالعامى جوعالدى ما الدە ءانشىنىڭ ءانى وزگەردى مە؟ بالكىم، ەكەۋىنىڭ دە اسەرى بار شىعار؟!

ال شەتەلدەن نەمەسە كورشى ەلدەن كەلگەن «داڭعىر­لاق» وكىلدەرىنىڭ كەشتەرىنە ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن شالدارعا دەيىن قالماي بارادى، تىپتەن ينە شانشار جەر تاپپايسىز. قازاق­تىڭ ءداستۇرلى انشىلەرىنە تابيعات تارتۋ ەتكەن دارىنى ولاردان اسىپ تۇسپەسە، قاي جەرى كەم؟!

بۇل تاقىرىپتى قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ جانىنداعى "ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋ ورتالىعىنىڭ" tilalemi.kz پورتالى قوزعاپتى.

بۇل كۇندە ساپالى ءان ەمەس، ساپاسى بولماسا دا، جىن ۇرىپ بيلەۋگە، جۇلقىنىپ سويلەۋگە، قىلقىنىپ ايقايلاپ، اقىر سوڭى كۇيرەۋگە اكەلەتىن اندەردى «نەتكەن كەرەمەت!»-دەپ تىڭداپ جۇرگەنىمىز راس. كەيدە ءتىپتى جاتتاپ الىپ، جان-جاعىمىزعا جار سالىپ، ايقايدىڭ كوكەسىن تانىتىپ، اۋەلەتىپ كەتەمىز. ال سول ءانىمىزدىڭ ءسوزى مەن وزىنە كەلەر بولساق، تيتىمدەي ءمان-ماعىناسىن تاۋىپ، تارازىلاپ، تارقاتا المايمىز. ايتەۋىر، ىڭىلداتىپ ايتقانىمىزعا ءماز بولامىز. وسىدان قانداي سالعىرت، بەيقام حالىق ەكەنىمىزدى ايتپاي-اق ۇعۋعا بولادى. كەز كەلگەن ساپاسىز اندەردىڭ ءسان-سالتاناتىن توقتاتىپ، قۇرىلىمدىق ءمان-ماعىناسىن ايقىنداپ، سۇرىقسىز سوزدەردى ايشىقتاساق، ساپاسى سىن كوتەرە المايتىن اندەردىڭ شىقپاق تۇگىلى، «حيت» بولۋىنا جول بەرمەس ەدىك. قارابايىر سوزدەردى اسپەتتەپ، ءان جازدىم دەپ، داراقىلانىپ دارىن بولىپ جۇرگەندەردى كورگەندە ەرىكسىز مىسقىل ارالاس كۇلكى كەلەدى-اۋ. كۇلگەننەن نە پايدا؟ شەشىلەتىن ءىس جوق، جويىلاتىن جوسىقسىز ءان جوق. كەرىسىنشە، كۇننەن-كۇنگە گۇلدەنىپ، توي-توبىردىڭ تورىنەن ورىن الىپ، قاناتىن كەڭگە جايىپ، تەك قازاقستاندا ەمەس، كورشىلەس كوكەلەرىمىزدىڭ دە كوگىندە قالىقتاۋعا شىققاندارى دا بار. ارينە، وزگە مەملەكەتتە قازاقتىڭ ءانى اۋەلەپ، سۇرانىسقا يە بولىپ جاتسا قۋانامىز. بىراق قانداي ءان؟ ۇيالتىپ، ارتىنان قىزارتىپ، بارشامىزدى بوزارتاتىن ءان بولسا، سىرتقا شىققانىنان نەعايبىل. ولار دا ءبىز سەكىلدى كۇلمەي مە؟ كۇلىپ قانا قويماس، قازاق ۇلتىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەرى ءسوزسىز. سوندىقتان ءسوز ەرمەس ءۇشىن، كىر كەلمەس ءۇشىن سايقىمازاقتىڭ ءانىن شىعارماي، حالىق قالاۋى مەن تالعامىنا ءدوپ كەلەتىن، تىڭ دۇنيەلەردى دارالاۋعا تالپىنعانىمىز ءجون بولار.

قۇر سوزبەن قۇرىم ورمەي، مىسالمەن دالەلدەپ كورەيىن. ماريا ماگداليناسىز قازىر ءبىر كۇنىمىز وتپەيتىن بولدى. كولىككە وتىرا قالساڭىز، «چيپ-چيپ-چيپ» دەپ شيقىلداپ ميىڭدى جەپ، ونىڭ قاسىنا «وحو-حوۋ مەن احالاتىپ» كوندىرىپ قويادى. ودان تالايدىڭ ارمانى بولعان مارياسى كىم؟ شوقىنعان كاپىردىڭ حاس سۇلۋىنىڭ قازاققا نە كەرەگى بار؟! جەلىگىپ، اۋدارمامەن حالىقتى الداعانشا، وتاندىق سازگەرلەردىڭ ەڭبەگىن قولداڭىز. جۇرتتى جارىلقاعانشا، ءوزىمىزدىڭ سۇلۋلارىمىزدى تۇگەندەپ الايىق. ال ەندى، ءاندى باسىنان-اياق تىڭداساڭىز، ماريا سۇلۋدى ۇمىتىپ كەتەسىز. تەك «وحو-حوۋ مەن چيپ-ءچيپتى» ەستيسىز. جارايدى، «وحوۋىن» ايتپاي-اق اتتاپ كەتەيىك، بىراق «چيپتەن» قالايشا اينالىپ وتەمىز؟ شىنىمدى ايتسام، تەك شاقىرۋ وداعايى بولماسا، سول سوزبەن تۇبىرلەس ءسوز تابا المادىم. بالا كەزىمىزدە بالاپانداردى وسىلايشا شاقىرۋشى ەدىك. سوندا ءاننىڭ ءمانى تويدا بولسا، ماعىنا اركىمنىڭ ءوز ويىندا (وزدەرىنشە ويلاپ پىشەدى) بولسا، بالاپان قايدا؟ بۇدان نە اڭعارۋىمىزعا بولادى؟…

ءاننىڭ ورىنداۋشىسى ءوزىنىڭ ۇلتىن، ءوزىن دە قۇرمەتتەمەيتىنى حاق. حالقىن ارداق تۇتىپ، ايالايتىن ادام ەشقاشان مۇنداي جاۋاپسىزدىقتان تۋعان شالا-پۇلا دۇنيەنى ناسيحاتتاپ، دارىپتەمەس ەدى. باستىسى شۋلاپ بولسا دا، بارلىعى تۋلاپ قالسا دا اتىم شىقسىن دەگەن ەگويستىك پسيحولوگيامەن قاراباسىن ويلاعان ءانشى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، ءاربىر قازاق ۇلتىنىڭ تالعامىن تومەن دەڭگەيگە ءتۇسىرىپ وتىر.

حالىق ءسۇيىپ تىڭدايتىن دارا انشىلەر دە سۇرىپسىز ءسوز بەن ولشەۋسىز اندەردى رەپەرتۋارىنا قوسىپ، «حيتكە» اينالدىرۋعا تىرىسىپ، ءبىرشاما باعىندىرعان بەلەستەرىنەن كەرى قايتىپ، اياڭداپ قالىپ جاتقاندارى ءجيى ۇشىراسادى. بىراق ءبىرلى-جارىم ادام عانا تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، ءمىنىن كورىپ قالماسا، جانكۇيەرلەرى ءمان بەرمەي، قاراپايىم حالىق سىنىن كورمەي، ەلەمەي دە كەتەدى. دەگەنمەن ماقساتىمىز – اققا قارالاپ كۇيە جاعۋ ەمەس، دۇرىس ەمەستى ۇعىندىرۋ.

قازاقتا قىزدار ەر جىگىتتىڭ بەتىنەن الىپ، بەرەكەسىن قاشىرماعان. ال وسى كۇنى قىزدار مەن جىگىتتەردى ەكى جاققا شىعارىپ، ايتىستىرىپ، تارتىستىرىپ، ۇستەلدىڭ ۇستىنە مىنگىزىپ، توبەلەستىڭ ۇلگىسىن بەينەلەيتىن بەينەبايان مەن ءاندى تىڭداعاندا، جاعاڭىزدى قالاي ۇستاعانىڭىزدى بايقاماي دا قالاسىز. ءوزىمىز ەلىكتەگىش، باقتالاس حالىقپىز، مۇنى كورگەن كىشى بۋىن وكىلدەرى نە ىستەمەيدى؟ اسىپ تۇسەمىن، قايتالانباۋى كەرەك دەپ، الگىلەر ۇستەلگە مىنسە، مىنالار توبەمىزگە شىعىپ بيلەيتىن شىعار. ونى قويىڭىز، «قۋلانىپ الدايسىڭدار» دەپ، قىزدىڭ ەركە-بيازىلىعىن «قۋ» سوزىمەن الماستىرىپ، سۇمپايى سۇرقياعا تەڭەيدى. «قوس بۇرىم سول قايدا؟» دەگەن تىركەسى اقىلعا قونىمدى، بىراق «ويلانشى جىتىگىم، وسىناۋ ءبىر تۇستا، شاشى ۇزىن قىزداردىڭ اقىلى دەر قىسقا زامان» دەگەن ولەڭ جولدارىنا نە دەرىمدى ءتىپتى بىلمەيمىن. ءبارىمىز، جاپپاي، اقىلىمىز قىسقارار دەپ، قوس بۇرىمدى شۇنتيتۋعا شىعايىق. باسقاشا ۇعۋدىڭ ءجونى جوق سياقتى. «سەنگەن سەركەم سەن بولساڭ، اقىلىڭا بولايىن» دەگەننەن باسقا الىپ-قوسارىمىز جوق.

اباي اتامىز كەزىندە-اق ايتقان ء«اننىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار» دەگەن فالساپالىق ويىن ارتىنان ەرگەن ۇرپاعى وسىلاي ناداندىققا بوي ۇرعان شاعىندا ەسىنە الىپ، ايتىپ ءجۇرسىن دەپ قالدىرعان شىعار. ال تاعى:

قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الار،

اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي.

كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالار،

ءاندى سۇيسەڭ، مەنشە ءسۇي،- دەيدى. ءاندى ابايشا سۇيگىمىز كەلەدى، بىراق سۇيمەك تۇگىلى سۇيەۋگە جارامايتىن اندەردى قالايشا بويىڭا دارىتپاقسىڭ؟! قازىرگى اندەردىڭ قايىرماسى قايسىسى، شۋماعى قايسىسى ەكەنىن ايىرا المايسىز. ءبىر سوزبەن قايىرمانى قايىرىپ تاستايتىن اندەرگە دە ەتىمىز ۇيرەنگەن. «جۇرەگىم، جارالاما، جارالاما، جارالاما، جالىنام. سۇيەمىن سەنى عانا، سەنى عانا، سەنى عانا ساعىنام». ءبىر ءسوزدى ءجۇز رەت قايتالاپ، قۇلاقتىڭ تەسەرى بولاتىنى انىق.

ءاننىڭ نەگىزگى وزەگى – ءماتىنى. ءماتىن تارتىمدى، شىنايى، ساپالى بولسا، ون كۇندىك «حيت» ەمەس، مىڭ جىلدىق «گيپەرحيت» بولارى ءسوزسىز. نۇرعيساداي دارالاردىڭ، شامشىدەي اعالاردىڭ اندەرىنەن-اق دارىننىڭ ۇمىتىلماس ءيىسىن سەزىپ، تامسانارىمىز حاق. بۇگىندە وسى كىسىلەردىڭ ءىزىن جالعاۋشى تالانتتى سازگەرلەر دە از ەمەس. بىراق اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرەتىن انشىسىماقتار تەك «ارانجيروۆكاسى» جاقسى بولسا بولدى دەپ، ءتىپتىم، كەيبىرەۋلەرى ءاننىڭ ءسوزى مەن اۋەنىن دە ءوزى جازعان سوڭ نە سۇرايسىز؟ نەندەي جاۋاپ كۇتەمىز؟ نەسىنە رەنجيمىز؟ بالكىم، «شوۋ بيزنەس» ەمەس، «توي بيزنەستىڭ» جاندانىپ تۇرعانىنان بولار. ناپاقاسىن تويدان تاپقاننان كەيىن، تويعا ارنالعان اندەرىن تارتۋ ەتەدى. ال اندەرىنىڭ ساپاسى سول ورتانىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويىپ جاتىر. سوندىقتان تەك قانا تويدى ويلاماي، ساپانى بويلاپ، ءوسۋ جولىندا ارەكەت جاساعانىمىز دۇرىس-اق.

استىڭ جارامسىزدىعىن ساسىپ نە اشىپ كەتكەنىنەن بايقاپ، لاقتىرىپ تاستاپ جاتامىز. سول سەكىلدى ءماتىننىڭ مانسىزدىگىن دەرەۋ زەرتتەپ، تىزىمنەن شىعارىپ، ساز ونەرىنە ورىستەتپەسەك، بارماق تىستەپ، وزەگىمىز ءدال بۇگىنگىدەي ورتەنبەس ەدى…

Abai.kz