29-شىلدە كۇنى الماتى وبلىسىنىڭ رايىمبەك اۋدانىنداعى كەزىندە حالىقارالىق جارمەڭكەسىمەن، ودان بولەك تەڭدەسسىز اسەم تابيعاتىمەن ايگىلى قارقارا جايلاۋىندا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ 100-جىلدىعىنا ارنالعان اس بەرىلدى. الدىمەن اۋدان ورتىلىعى كەگەن كەنتىندە ايتۋلى داتاعا وراي ەسكەرتكىش اشىلدى (سۋرەتتە). بىردەن ايتا كەتەرلىك جايت – ەسكەرتكىش ورناتۋ، اس بەرۋ سەكىلدى اۋقىمدى ءىستىڭ ءبارى تىكەلەي «قارقارا ەرەۋىلى» اتتى قوعامدىق قور (توراعاسى – جانبولات جۇرگەنباەۆ) قۇرىپ، بارلىق شىعىن مەن ۇيىمداستىرۋشىلىق جۇمىستى مويىندارىنا العان تۋعان جەردىڭ تۇلەكتەرىنىڭ باستاماسىنىڭ، ىسكەرلىگىنىڭ، بىرلىگىنىڭ ارقاسى كورىنەدى. ەسكەرتكىشتى اشۋ مارتەبەسى بۇيىرعان ءاسانالى ءاشىموۆ، ەسمۇحان وباەۆتاي ەل اعالارى  حالىقتىڭ ىنتىماعى بۇدان دا ارمەن بەكي ءتۇسسىن دەپ اق تىلەك ايتى.

بۇدان سوڭ توي دەسە قۋ باسىنا دەيىن جورعالايتىن قازاق 150 اق شاڭقان ءۇي تىگىلگەن قارقارا جايلاۋىنا قاراي جىلجىدى. تويدا ءان شىرقالدى، اس بەرىلىپ، ارۋاقتارعا ارناپ قۇران وقىتىلدى، بايگە شابىلدى.

وسى جەردە كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە «قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» دەپ باعالانعان 1916-جىلعى كوتەرىلىستىڭ 100-جىلدىعىن وكىمەتىمىز بەن ۇكىمەتىمىز مەملەكەتتىك دەڭگەيگە اتاپ وتۋگە قۇلىق تانىتپاعانى وتە تۇسىنىكسىز جاعداي. ماۋسىم تۇرماق شىلدە دە ءوتتى عوي. وبلىسىنان ايرىلعان تورعاي ەلى دە تىم-تىرىس. ۇكىمەت ءۇن قاتپاسا، قوعامعا قالاي كىنا ارتارسىڭ؟..

1916-جىلعى كوتەرىلىس ەڭ الدىمەن ەلدىڭ، حالىقتىڭ ەزىلگەن، جانشىلعان رۋحىن كوتەرگەن كوتەرىلىس بولىپ ەدى عوي. بۇگىنگى ءبىزدىڭ بيلىككە سول باتىرلىق ءداۋىردى ەسكە الىپ، قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ كەرەك بولماعانى ما سوندا؟..

قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ كوسەمى جامەڭكە بي مامبەتۇلى «بالا ولگەنشە، شال ءولسىن!» دەپ ۇران تاستاپ، ء(بىرىنشى بولىپ قۇرباندىققا دا ءوزى شالىندى), ەلدىڭ، بولاشاقتىڭ قامىن ويلاۋدىڭ قانداي بولاتىنىن كورسەتىپ كەتكەن جوق پا؟ ءبىز وسىنداي كەمەڭگەر كوسەمدەردى، كوزسىز باتىرلاردى بۇگىنگە ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە ەتىپ، جاستاردى وتانسۇيگىشتىككە سول ەرلەردىڭ ءتالىمى ارقىلى تاربيەلەۋگە ءتيىس ەمەسپىز بە؟ «كوزسىز ەرلىك ەلىڭدى شەكسىز سۇيۋدەن تۋادى» دەپ كەتكەن جوق پا كەشەگى قازاقتىڭ قادىرى؟

مەملەكەتتىڭ وسى سياقتى ءوزى عانا ورىنداۋى ءتيىس بىرنەشە مىندەتتەرى بولادى. ول باس كوتەرۋگە جاراماعاندا قازاقتىڭ نامىسىن جىرتىپ، ەلدىڭ ابىرويىن امان ساقتاپ الىپ قالعان جەتىسۋلىق باۋىرلارىمىزعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق. كەتكەن كەمشىلىكتەر جايلى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ارتىق، ويتكەنى، جەرگىلىكتى جىگىتتەر تويدى ودان دا بيىك دەڭگەيدە وتكىزۋدى بىلمەدى دەۋگە بولمايدى، ءبىلدى، بىراق، شامالارىنىڭ جەتكەنى سول بولدى...

اسقا الماگۇل مۇحامانوۆا باستاپ الىپ بارعان 30 «جەلتوقسانشى» باتىر قىز-جىگىتتەر ەكىگە ءبولىنىپ، 63-ءشى جانە 71-ءشى كيىز ۇيگە تۇستىك. بىزگە بۇيىرعان 63-ءۇيدى «كوكساي» ورتا مەكتەبىنىڭ ۇجىمى دايىنداعان ەكەن. مەكتەپ ديرەكتورى الما بايتولەكوۆانىڭ ءوزى دە «جەلتوقسانشى» قىزداردىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. المانىڭ جاراتىلىسىنىڭ باتىر ەكەنى سويلەگەن سوزىنەن، سالعان انىنەن-اق كوزگە ۇرىپ كورىنىپ تۇردى. ءبىر قىزىعى، ءوزىنىڭ جامەڭكە بيدەن تارايتىنىن ايتقان ول اتاقتى ءبيدىڭ تاعى ءبىر ۇرپاعى مايرامەن سول داستارحان ۇستىندە تانىسىپ-تابىستى! الما بايتولەكوۆا سونداي-اق «كوكساي» ورتا مەكتەبىنە وسى مەرەيتوي قارساڭىندا قارقارا كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى قۇلياربەك شوتامانۇلىنىڭ ەسىمى بەرىلگەنىن ۇلكەن قۋانىش سەزىمگە بولەنە وتىرىپ جەتكىزدى.  «ادىلەت ارقاشان سالتانات قۇرادى، تەك كەشىگىپ كەلەدى» دەگەن ءسوزدىڭ اقيقاتتىعى تاعى ءبىر رەت دالەلدەندى. تەك، 25 جىل دەگەنىمىز تىم ۇلكەن مەرزىم ەمەس پە ەكەن؟..

قايتار جولدا 1926 جىلى كوتەرىلىستىڭ 10-جىلدىعىنا قاراي قارقاراعا ارنايى كەلگەن وراز جاندوسوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن تاۋدان اتپەن، اربامەن تاس تاسىپ، حالىق ءوزى  قولدان كوتەرگەن «ەرەۋىلتوبەگە» سوقتىق. توبەنىڭ الدىندا كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى مەن باتىرلارىنىڭ ءتىزىمى جازىلعان بالبال تاس ورناتىلىپتى.

ال، 1996 جىلى توبە ۇستىندە ەرەۋىل قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش قويىلىپتى.

جاساندى توبەدەن جان-جاققا قاراعانىڭىزدا تۋاتىن وي-سەزىم – قات-قابات! ءبىرىنشىسى – تاڭ قالىس! اينالا ديامەترى 60 شاقىرىم شاماسىندا قولمەن قويعانداي تەپ-تەگىس ايماقتى قورشاعان تاۋلار. جەردەگى جاننات دەگەن وسىنداي-اق بولار.

ەكىنشى وي-سەزىم – ماقتانىش. وسىنداي جەردى بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن اتا-بابالاردىڭ ەرلىگى مەن تاباندىلىعى قانداي بولعان دەسەڭىزشى!..

ءۇشىنشىسى – الاڭداۋشىلىق. ءتىپتى، ۋايىم جانە قوبالجۋ. نەگە؟ سەبەبى، ءبىز بۇعان دەيىن ادام بالاسى باسىنان كەشپەگەن جاھاندانۋ داۋىرىندە تۇرمىز.

ەكىنشىدەن، قىتاي ءوز تاريحىندا ەشقاشان بۇگىنگىدەي قارىشتاپ دامىعان ەمەس ەدى. جانە – ءبىز ءۇشىن ەڭ باستىسى دا وسى - ەشقاشان قىتاي ادامزات تاريحىندا بۇگىنگىدەي ۇلكەن ءرولدى ويناعان جوق ەدى. ول قازىر – الەمدە ەكونوميكالىق قۋاتى جاعىنان 2-ءشى مەملەكەت. ازىرگە! ەرتەڭ-اق ەڭ الدىڭعى ورىنعا شىعاتىنىنا ەشكىم كۇماندانبايدى. قىتايدىڭ 35 جىلدا وتكەن جولى كۇماندانباۋعا ءماجبۇر ەتەدى ءسىزدى.

بۇل ايتىلعاننان شىعاتىن جالعىز عانا ءتۇيىن بار – ءبىز سىرتقى ەشبىر ەل ءبىزدىڭ جەرىمىزگە زاڭدارىمىزدىڭ وسالدىعىن پايدالانىپ كىرىپ كەتۋىنە ينەنىڭ جاسۋىنداي مۇمكىندىك قالدىرماۋىمىز كەرەك. ياعني، قازاق جەرى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلمەۋى جانە ەشكىمگە، ءوزىنىڭ قازاعىنا دا ساتىلماۋى ءتيىس!

ءبىزدىڭ زاڭدارىمىز بويىنشا اسىل تۇقىمدى مال زاۋىتتارىمىز جەكەشەلەندىرىلمەۋى ء تيىس ەدى. ءتيىس ەدى... كانە، سول زاۋىتتار بۇگىن؟!

وسى تۇرعىدان كەلگەندە جەردى ءوز ازاماتتارىمىزعا ساتۋعا بولادى دەپ قالدىرساق، ءبىز ونىڭ ەرتەڭ نەمەسە ارعىكۇنى قالاي وزگە ەل ازاماتتارىنىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتكەنىن سەزبەي دە قالامىز. ەندەشە، بىزگە جەر كودەكسى مەن كونستيتۋتسياعا ءتيىستى وزگەرىس ەنىزىپ، جەر ەشكىمگە ساتىلمايتىنىن شەگەلەپ تاستاعاننان باسقا جول جوق. سوندا عانا تىنىش ۇيىقتايتىن بولامىز.

وسىنداي قاۋىپ-قاتەر بارىن سەزبەيتىن، سەزسە دە قارا باسىنىڭ قامىنان باسقانى ويلاعىسى كەلمەيتىندەر دە بار ارامىزدا. ولار: «ماعان جەردىڭ ساتىلعانى كەرەك! مەن جەردى ساتىپ السام، ەرتەڭ ونى باپتاپ، كۇتىپ، ۇرپاعىما گۇل جايناتىپ قالدىرام» دەگەن ءسوزدى وتە جاقسى كورەدى. سەن بالاڭا مۇراعا جايناعان جەردى ء(سويتىپ، بالاڭنىڭ تۇك ىستەمەي شالقاسىنان جاتۋىن، ازعىنداۋىن) امانات ەتپە، سەن بالاڭا قازاق جەرىنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن ەلمەن بىرگە ايانباي ەڭبەك ەتۋدى امانات ەت!

جەردىڭ جايى كۇندىز ويدان، تۇندە تۇستەن شىقپاي قويعاننان بولار، «ەرەۋىلتوبەدەگى» ەسكەرتكىشكە كوپپەن بىرگە گۇل شوعىن قويىپ، جامەڭكە ءبيدىڭ ۇرپاعى مايرا جانە كوتەرىلىس باتىرى مەرگەنبايدىڭ نەمەرەسى ساعيدوللامەن سۋرەتكە ءتۇسىپ بولعان سوڭ، اينالاداعى پەيىشتەي پانوراماعا قاراپ تۇرعاندا جوعارىداعى ءسوزدىڭ اۋزىمنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەي قالدىم! اۋزىما سول ءسوزدى سالعان اللاعا مىڭ العىس!..

ومىرزاق اقجىگىت

Abai.kz