باتىس ساراپشىلارى ورتالىق ازيانىڭ كوشباسشىسى تاقىرىبىن تاعى دا قوزعاپ وتىر. ولار ايماقتاعى ءبىر-بىرىمەن باقتالاس ەلدەردىڭ ارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە دامىپ كەتۋى كۇماندى ماسەلە ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.

ورتالىق ازياداعى قوس كوشباسشىنىڭ بەت-بەينەسى

باتىس ساراپشىلارى ورتالىق ازيانىڭ كوشباسشىسى تاقىرىبىن تاعى دا قوزعاپ وتىر. ولار ايماقتاعى ءبىر-بىرىمەن باقتالاس ەلدەردىڭ ارقايسىسى ءوز الدىنا جەكە دامىپ كەتۋى كۇماندى ماسەلە ەكەندىگىن اتاپ كورسەتەدى.

ورتالىق ازياداعى قوس كوشباسشىنىڭ بەت-بەينەسى

بيزنەس نيۋ يۋروۋپ سايتى: «رەسەي ورتالىق ازيا مۇنايى مەن گازى ءۇشىن كۇرەستە ءۇستى – ۇستىنە ۇلعايعان قارسىلاستىققا تاپ بوپ وتىر» دەپ اتالاتىن ماقالا جاريالاپتى، وندا تاعى دا ورتالىق ازيا تابيعي بايلىعىنا مۇراگەر بولۋ كۇرەسىندە الەمدىك الپاۋىت ەلدەردىڭ قايسى جەڭەدى دەگەن تاقىرىپ كوتەرىلگەن. ماقالادا «وزىنە كوبىرەك پايدا تابا الۋى ءۇشىن، الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ قايسىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىمەن نە وزبەكستان رەسپۋبليكاسىمەن دوستىعى مىقتى»، «كىمنىڭ ايماقتاعى ىقپالى كۇشتى»، ت.ب. ءتارىزدى ساۋالدار تالقىلانعان.
ءبىر تاڭ قالارلىعى، ەگەر ءوزارا كۇش بىرىكتىرەر بولسا، وندا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قانداي تابىستارعا جەتىپ، قانداي مۇمكىندىكتەرگە يە بولارى جونىندە ساراپشىلاردىڭ كوبى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. بۇل ءسوز وزبەكستان مەن قازاقستان قارىم-قاتىناستارىنا قاتىستى دا ايتىلىپ وتىر.
قازاقستاندا دا، وزبەكستاندا دا بيلىك اينالاسىنداعى ەليتالار مەن ءتۇرلى توپتار بيلىك، مۇلىك پەن قارجى قورلارىن يەمدەنۋ ءۇشىن ءوزارا باقتالاستىق تارتىسىنا كىرىسىپ كەتتى. ال بۇل ەكى ورتادا، حالىق بولسا، وسى مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگى قالپىنا كەلتىرىلگەن 1991 جىلدان بەرى وتكەن ۋاقىت ىشىندە، ءوز ەڭبەگى مەن تىرشىلىگى ارقاسىندا كوپ جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزىپ ۇلگىردى. بۇل ءسوز اسىرەسە دامۋى قارقىندى بولعان قازاقستان ەكونوميكاسىنا قاتىستى.
مۇنداي احۋالدا، بۇدان ارى نە ىستەۋ كەرەك، قالاي ەتكەندە بۇل ەكى مەملەكەت وركەندەپ، تەز داميدى، بۇدان ارى دامۋ ءساتتى بولۋ ءۇشىن قاي جولدى تاڭداۋ دۇرىس دەگەن ساۋال ءوز-وزىنەن تۋىندايدى. ارينە، كوپ نارسە وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناستارىن وقساتا الۋىنا دا بايلانىستى بولماق.
وسى ەكى ەلدىڭ ورتالىق ازياداعى بەدەلى مەن سالماعى قانداي؟ قازىر قازاقستان، ءىس جۇزىندە جەتەكشى ەل رولىنە يە، دەپ جازادى سايت. ەگەر جالپى ىشكى ءونىم ينديكاتورىنىڭ كولەمىن سالىستىرىپ قاراعاندا قازاقستان ايماقتاعى ەلدەردەن كوش بويى وزىق تۇرعانى بىلىنەدى. دۇنيەجۇزىلىك بانك ۇيىمىنىڭ 2007 جىلعى مالىمەتىندە، قازاقستاندا جىلدىق ءجىو مولشەرى 105 ميلليارد دوللار، وزبەكستاندىكى 22,3 ميلليارد دوللار بولعان.
ياعني، حالقى سانى ەكى ەسەدەي از بولسا دا، قازاقستان وزبەكستانعا قاراعاندا بەس ەسە ارتىق ءونىم وندىرگەن. ول ول ما، قازاقستاننىڭ ءجىو كورسەتكىشى موڭعوليا، قىرعىزستان، تاجىكستان، وزبەكستان، اۋعانستان، تۇركىمەنستان، گرۋزيا، ارمەنيا جانە ءازىربايجان ەلدەرىنىڭ جيىنتىق، قوسىندى ءجىو-ءنىڭ كولەمىنەن اسىپ كەتكەن. قازاقستان حالقىنىڭ سانى بۇل اتالعان شەتەلدەر تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانىنان بەس ەسەدەي از.
اتالعان ەلدەر توبى ىشىنەن، جان باسىنا بولگەندەگى جالپى ۇلتتىق ءونىم ء(جۇو) كورسەتكىشى بويىنشا دا الدىڭعى ورىندا قازاقستان تۇر: ول اتالعان مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەڭ تابىستى دەگەندەرىنەن بۇل كورسەتكىش بويىنشا مولشەرمەن ەكى ەسەدەي اسىپ ءتۇسىپ وتىر.
بۇل ينديكاتور قازاقستاندا بىلتىرعى جىلى 6140 اقش دوللارىنا جەتتى (اتلاس ءادىسى بويىنشا), دەيدى اتالعان بانك ساراپشىلارى. بۇل كورسەتكىش جونىنەن قازاقستاننىڭ ۇپايى وزبەكستاننان 7 ەسەدەي ارتىق تۇر.
ەكونوميكانىڭ ەركىندىلىگى جونىنەن دە قازاقستان ايماقتاعى بارلىق دەرلىك ەلدەن كوش الدا ەكەن. ماسەلەن، دۇنيەجۇزىلىك بانك قىزمەتكەرلەرى قازاقستانعا بىلاي دەپ باعا بەرەدى:
«...ەكونوميكالىق مۇمكىندىگى وراسان... مۇناي ءوندىرۋ كولەمىن ارتتىرۋ، پايدالى قازبالارعا باي بولۋى، جاۋاپتى ماكروەكونوميكالىق ساياساتى، وڭگە دە ساياسي جاڭارتۋلار (ەگەر جالعاستىرسا) ەل ەرتەڭىن جارقىن ەتپەك».
وسى ورايدا، بۇگىندە شەتەل اۋىپ كەتكەن قۋعىنداعى بۇرىنعى پرەمەر-مينيستر اكەجان قاجىگەلديننىڭ ەلدىڭ وسى جەتىستىكتەرگە جەتۋىنە قوسقان ۇلەسى اتالادى. سونىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلگەن قازاقستان ەكونوميكاسىن نارىق قاتىناستارىنا كوشىرۋدىڭ باتىل شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ءوسۋى سەرپىن العان بولاتىن.

جارتىكەش اكىمشىلدىك - امىرشىلدىك جۇيە رەتسەپتى بويىنشا جاسالعان ەكونوميكا

وزبەكستاندا نارىق ەكونوميكاسىنا كوشۋ پروتسەسى ءالى مارەگە جەتۋدەن الىس، دەيدى دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارى. ولار ءوز زەرتتەۋلەرىندە بۇل تۋرالى بىلاي دەيدى: «...مەملەكەتتىك ەمەس سالاداعى كاسىپكەرلەر بەلسەندىلىگى جانىشتالىپ وتىر نەمەسە ولار جارىم-جارتىلاي جاسىرىن جۇمىس ىستەيدى. حالىقتىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى كەدەي تۇرادى، ياعني مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ 46 پايىزدايى كۇنىنە 2,15 اقش دوللارىنداي عانا پايدا تاپقانىنا قاناعاتتانۋعا ءماجبۇر».
دۇنيەجۇزىلىك بانك وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ەكونوميكاعا ەركىندىك بەرۋدى مۇنان ءارى كەيىنگە قالدىرۋ، ەل ەرتەڭىنە ۇلكەن كەدەرگىلەر تۋعىزاتىن فاكتورعا اينالۋى مۇمكىن: «وزبەكستان ەكونوميكاسىنىڭ كولەمىنە قاتىسىن العانداعى تىكە شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار كولەمى، وزگە وتپەلى ەكونوميكالى ەلدەرگە قاراعاندا، ەڭ تومەن دەڭگەيدە قالىپ وتىر».
دۇنيەجۇزىلىك بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ وزبەكستاننىڭ ەكونوميكاسىن بايىپپەن ساراپتاۋى وبەكتيۆتى سىنعا تولى.
مىسالى، ولاردىڭ ەسەبىندە بىلاي دەلىنگەن: «...مەملەكەتتىڭ كەڭ اۋقىمدا ەكونوميكا ۇستىنە باقىلاۋ ورناتۋى نارىقتىڭ جۇمىس ىستەۋى مەن مەملەكەتتىك ەمەس ەكونوميكا سالالارىنىڭ دامۋىنا بوگەت بولۋدا. مەملەكەتتىك ورىنداردىڭ ءتۇرلى مەملەكەتتىك ىسپەتتەس ونەركاسىپتىك قاۋىمداستىقتار، مەملەكەتتىك جوسپارلار جانە اكىمشىلىك شارالار ارقىلى كاسىپكەرلەر ءىس – ارەكەتىنە ارالاسىپ، تۇساۋ بولۋى كەڭىنەن كەزدەسەدى. ادامداردىڭ مۇلىك يەلەنۋ قۇقى مەملەكەتتىڭ زاڭ ورىندارى تارابىنان ءجيى بۇزىلادى...».
باياندامادا بۇدان ءارى بىلاي جازىلعان: «اۋىل شارۋاشىلىعىندا فەرمەرلەرگە مەملەكەتتىك تاپسىرمالار بەرىلەدى، سول بويىنشا ولار مەملەكەتتىك ورىندارىنىڭ تاڭداۋى نەگىزىندە ءتۇرلى داقىلدار ءوسىرىپ، ولاردى (بيداي مەن ماقتانى) نارىقتاعىدان ارزان باعامەن مەملەكەتكە تاپسىرۋعا مىندەتتى. ىشتەگى جانە سىرتقى ساۋدانى ەركىن جاساۋ ءتىپتى قيىن، ال ەل ىشىندە جانە شەتەلمەن ارادا تاسىپ اكەپ، ساۋدا جاساۋ ارەكەتىنە اكىمشىلىك بوگەت قويىلىپ تاستالعان».
بىرلىك بار جەردە، تىرلىك بار
قازاقستان ەكونوميكاسى باي مينەرالدى رەسۋرستارىمەن، سونىڭ ىشىندە مۇناي مەن گازدىڭ مول قورىمەن ارتىقشىلىققا يە بولىپ وتىر. قازاقستاننىڭ تابيعي گاز قورى دا بايلىقتىڭ بۇل تۇرىمەن حالىقارالىق دەڭگەيدە ماقتاناتىن وزبەكستانداعىدان كەم ەمەس.
ەكى ەلدىڭ جەر قويناۋىنداعى بۇدان دا وزگە تابيعي بايلىقتار تۋرالى كوپ دەرەكتەر كەلتىرۋگە بولار ەدى، بىراق، شارتتى تۇردە العاندا، ەلدىڭ الەمدىك ەكونوميكا جۇيەسىندەگى كۇش-قۋاتىن وبەكتيۆتى باعالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كورسەتكىش رەتىندە ۋران كەنىشىن قاراستىرايىق.
ۋران شيكىزاتىن ءوندىرۋ جانە ەكسپورتتاۋ ءىسى بويىنشا قازاقستان قازىردىڭ وزىندە تەك ايماقتا عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە بۇكىل الەم بويىنشا الدىڭعى ورىندا تۇر. دۇنيەجۇزىلىك بانك ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسىنىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى سوڭعى بولىپ جاتقان وقيعالار ەل ەكونوميكاسىنىڭ وسى سالاداعى كۇش-قۋاتىن السىرەتەتىندەي فاكتور بولمايدى. بۇل تەك قانا استانادا بيلىك باسىندا وتىرعان قازىرگى ەليتانىڭ بەدەلى مەن جاعدايىنا نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن، بىراق ەليتالاردىڭ كەلىپ-كەتىپ، اۋىسىپ وتىراتىنى ءمالىم.
ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا، قازاقستان ۋران شيكىزاتى كولەمىنەن الەمدە 2-ءشى جانە 5-ءشى ورىنداردا تۇرسا، وزبەكستان بۇل شيكىزات قورى بويىنشا الدىڭعى وندىقتىڭ قۇرامىنا ەنەدى.
بۇل كورسەتكىشتەر ەكونوميكاسىنىڭ الەۋەتى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى ارقاسىندا قازاقستاننىڭ ءىس جۇزىندە ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق جەتەكشى ءرولدى اتقارىپ وتىرعاندىعىن بىلدىرەدى. ايماقتا كوشباسشى مەملەكەتكە اينالعان قازاقستان ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قارقىنداپ دامىپ، ونىمدىلىگىنىڭ تەز وسۋىنە ءارى حالقىنىڭ ءال-اۋقاتىن اسا ءىرى اۋقىمدا بيىگىرەك، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە مۇرىندىق بولا الادى.
ايماقتاعى ەلدەر دامۋىنىڭ باعىتى ءبىر نارسەنى ايقىنداپ بەردى – «باس-باسىنا بي بولۋدان» گورى، بۇل مەملەكەتتەرگە ءوزارا كۇش بىرىكتىرگەن الدەقايدا ءتيىمدى. وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ بيلىكتەگى توپتارىنىڭ اراسىنداعى ايماقتا كوسەم بولۋعا ۇمتىلىپ، وسى ءۇشىن ءوزارا تەكەتىرەسكە ءتۇسۋ – تۇبىندە ول ەكەۋىنىڭ ەشبىرەۋىنە پايدا بەرمەيدى.
سونىمەن قاتار، بۇل ەلدەردىڭ ەليتالارى اراسىندا عانا ەمەس، سول ەليتالاردىڭ ءوز ىشىندە دە «باق پەن تاق»، مانساپ پەن «قازىنا بايلىعى» ءۇشىن كۇرەس توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتىر. ال بۇل ۋاقىتتا قوعام ءوز دامۋىندا جاڭا مۇمكىندىكتەر تابالدىرىعىن اتتادى.
ماسەلەن، ەگەر ەكونوميكا سالاسىن عانا الىپ قاراپ، ساراپتاۋعا سالار بولسا، ماماندار – ەگەر ولاردا جەتكىلىكتى بىلىكتىلىك پەن كورەگەندىك بولسا – ايماقتىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ قازىرگىدەن الدەقايدا قاۋقارلى، الدەقايدا داۋلەتتى احۋالعا جەتۋ مۇمكىندىگىنە مەملەكەتتى يە ەتكەن، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلە الاتىنىنا كوز جەتكىزگەن بولار ەدى. ال بۇعان، بۇگىنگى كۇنى، ۇلتتىق رەسمي بيلىكتە وتىرعان ەليتا لايىقتى باعالاماي وتىر.
ەكىنشى جاعىنان العاندا، بۇل احۋال باياۋ، الايدا تۇراقتى تۇردە جاڭا ەليتانىڭ بيلىككە كەلۋىنىڭ مەزەتى تاياپ كەلە جاتقانىن بىلدىرەدى. ونىڭ بىلىكتىلىگى دە، وتانشىلدىعى دا، رۋحانياتى دا قازىرگى ەليتانىكىنەن الدەقايدا ىلگەرى تۇرۋى ءتيىس. جانە وسىنداي جاڭارۋ الدىنداعى احۋال وزبەكستانعا دا، قازاقستانعا دا ءتان.
وسى اڭگىمەنىڭ باسىندا ايتىلعان دۇنيەجۇزىلىك بانك جانە وزگە دە حالىقارالىق دامۋ ۇيىمدارىنىڭ ساراپشىلارىنىڭ قورىتىندىلارى تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزىپ، حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن بۇرىن بولماعان دەڭگەيگە كوتەرە الۋ ءۇشىن ەكونوميكا، ساياسات، مادەنيەت ءتارىزدى ماڭىزدى قوعامدىق قارىم-قاتىناستار سالالارىنداعى ادامدار بەلسەندىلىگىنە بوستاندىق بەرىلۋىنىڭ قاجەتتىگىن كورسەتىپ بەردى.
سونداي ەركىندىككە يە بولۋ ارقىلى قازاقستان مەن وزبەكستان حالىقتارىنىڭ كۇش بىرىكتىرىپ، ءوزارا ىنتىماعىن باياندى ەتۋى – قوس مەملەكەتتىڭ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇتاستاي ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ ەرتەڭىنىڭ جارقىن بولۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى بولىپ تابىلماق.

كەنجالى ەسبەرگەن 29.05.2009
«ازاتتىق» راديوسى