25 قازان كۇنى  استانا قالاسىندا كسرو-نىڭ بيلىگىن ۇركىتىپ، زارە-قۇتىن قاشىرعان 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولىپ ءوتتى. ءيا، عىلىمي كونفەرەنتسيا! كونفەرەنتسيا دەگەننەن-اق، ادەتتەگى كوپ كونفەرەنتسيانىڭ ءبىرى بولعان شىعار دەپ قالماڭىز. جوق، بۇل كونفەرەنتسيانىڭ ءجون-جوسىعى مۇلدە بولەك، مۇلدە ەرەن بولدى. بۇل كونفەرەنتسيانىڭ ءوتۋ بارىسىنان-اق، قازاقىلىقتىڭ نىشانىن اڭعاراسىز. كونفرەنتسيا «بەدەل ءسوز»، «كەمەل ءسوز»، «نۇسقا ءسوز»، ء«تۇيىن ءسوز» فورماتىندا ءوتتى.  

1986 جىلعى قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسىن  «حالىقارالىق  ارەنادا تالقىلاۋ كەرەك!» دەپ، بۇل وقيعانىڭ تاريحي جانە قوعامدىق ءمانى مەن ماڭىزىنىڭ وزەكتىلىگىن ءتۇسىنىپ، وعان حالىقارالىق سيپات بەرۋگە ۇمتىلعان شەت ەلدىڭ بەلگىلى عالىمدارى  قازاقتىڭ قاسىرەتتى تاريحىن جان-جاقتى ءسوز ەتتى. ۇلىق جيىندا بۇگىنگى قازاقتىڭ نامىسىن قايراپ، جىگەرىن جانيتىنداي ۇراندى سوزدەر دە ايتىلىپ قالىپ جاتتى. سول سوزدەردىڭ كوكەيىمىزگە ۇيىعانى مىنالار بولدى:

 زاينەدين كۋرمانوۆ، قىرعىزستاندىق عالىم:

-  قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى – تۇتاس ورتا ازيا حالقىن ۇيقىسىنان وياتىپ، رۋحىن كوتەردى!   

ابدۋلكادىر يۋۆالى اقساقال، تۇركيالىق عالىم:

-  باياعىدا ەۋروپا ەلىندەرىندە رەنەسانسس دەگەن بولعان. سول سياقتى حح عاسىردىڭ اياقتالار تۇسىندا قازاق جاستارى ادىلدىك پەن تەڭدىك ىزدەپ، ازاتتىق سۇرادى. ءسويتىپ، قازاق ەلى تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنان العاش بولىپ ءححى عاسىردىڭ تابالدىرىعىنان ازات، ەركىن بولىپ اتتادى. قازاق جاستارىنىڭ بۇل ارەكەتى – ويانۋ ءداۋىرىنىڭ باسى بولدى. بىراق، بۇگىنگى، قازاق، ءالى كۇنگە دەيىن ءوز تىلدەرىڭدى بىلمەيسىڭدەر! مەن قارت اداممىن. سولاي بولا تۇرا قازاق ءتىلىن تۇركىستانداعى ياساۋي اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت ەتە ءجۇرىپ، ۇيرەنىپ الدىم.

امانگەلدى ايتالى، فيلوسوف:

-  ورىستىڭ ءبىر جازۋشىسى: «ەگەر گەرمانيا كسرو-عا سوعىس اشپاسا، مەن ءوزىمنىڭ ورىس ەكەنىمدى بىلمەيتىن ەدىم»، - دەپتى. سول سياقتى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولماعاندا، قازاق ءوزىنىڭ قازاق ەكەنىن ۇمىتار ەدى. 1986 جىلعى جەلتوقسان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ەكەنىن تورتكۇل دۇنيەگە تانىتتى. مىنە، سودان بەرى 30 جىل ءوتىپتى. وسى ءبىز تاعى دا قازاق ەكەنىمىزدى ۇمىتىپ كەتكەن جوقپىز با؟!

ال، ۆارشاۆالىق ۆلادىسلاۆ سوكولوۆسكيدىڭ بايانداماسى قازاق ءۇشىن تىڭ ءارى تاعىلىمدى بولدى. وسى كونفەرەنتسيانىڭ ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى – پولشالىقتاردىڭ 1987 جىلدىڭ 18 ماۋسىمىندا-اق، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ قاھارمانى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ قۇرمەتىنە وراي پوچتا ماركاسىن شىعارۋى. مىنە، سودان بەرى 29 جىل وتسە دە ءبىز پوچتا ماركاسى تۋرالى ەشتەڭە بىلمەي كەلىپپىز. 22 جاسىندا شاھيد كەتكەن قازاقتىڭ وعلانى تۇرمەگە ءتۇسىپ، تار قاپاستا ازاپ شەگىپ، جازاسىن وتەپ جاتقانىندا-اق، ونىڭ ءىسىن – ەرلىك دەپ تانىپ، باتىرلىعىن پولشا حالقىنا دارىپتەگەن ەكەن. نە دەگەن قۇرمەت! قۇداي-اۋ، سول بوزداقتى ءوز ەلى قارالاپ، ناقاقتان-ناقاق جازالاپ جاتقاندا، وزگە ەلدىڭ، وزگە ۇلتتىڭ ادامدارى باعالاعان ەكەن!  پولشالىقتاردىڭ بۇل قۇرمەتىن ەستىپ، ماركانىڭ سۋرەتىن كورىپ، تەبىرەنىپ، تولقىپ تا الدىق.  

25 قازان... جاي عانا سايكەستىك بولماسا كەرەك

سونىمەن، نە كەرەك، شەتەلدىك عالىمدار جەلتوقسان-1986 جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءمانىن حالىقارالىق تۇرعىدان تانىپ، باعالاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. كومپارتيانىڭ باس حاتشىسى  م.س. گوربوچەۆتىڭ جانە باس پروكۋراتۋرا، جوعارى سوتتىڭ شىعارعان شەشىمدەرىن ساياسي تۇرعىدان تەكسەرىپ، انىقتالۋ جايى دا ءسوز بولدى. بارلىق عالىمنىڭ پىكىرى ءبىر ارناعا توعىسىپ، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى – جاي وقيعا ەمەس، حالىقارالىق ساياسي ماڭىزى زور،  جاستاردىڭ دەموكراتياعا ۇمتىلۋىنان تۋىنداعان كوتەرىلىس  دەپ باعالاندى.

كەشە 25 قازان كۇنى ەدى عوي. ءوزىڭىز بىلەسىز، 25 قازان – بۇرىنعى «رەسپۋبليكا»  كۇنى مەرەكەسى ەدى. بۇل كۇنى – قازاقستان كسرو-نىڭ قۇرامىنان بوساپ،  ەگەمەندىك (سۋۆەريەنتتىلىك)  تۋرالى دەكلوراتسيا قابىلداعان ەدى. جەلتوقسانعا ارنالعان شارانىڭ وسىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋى جاي عانا سايكەستىك  بولماسا كەرەك...

 ايتمىرزانىڭ مىرزالىعى

ايتپاقشى، كونفەرەنتسيا ەلورداداعى «تاۋەلسىزدىك» سارايىندا ءوتۋى كەرەك ەدى. بىراق، اياق-استىنان شەشىم وزگەرىپ، ۇلىق جيىن قىزمەتى تىم قىمبات «رەديسون» قوناقۇيىنە اۋستى. مەيلى عوي. جوعارىدا جيىنعا شەت ەلدەن عالىمدار، ساياساتكەرلەر قاتىسقانىن ايتتىق. "سونى ەسكەرىپ استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى مەيماندارعا تۇسكى اس بەرمەك بولىپ ەدى", - دەيدى كونفەرەنتسيانى ۇيىمداسترۋشلار. الايدا، اكىمشىلىك  جەمە-جەمگە كەلگەندە ۋادەلەرىنەن اينىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ، ۇيىمداسترۋشى توپ «ەندى قايتتىك؟» دەپ ابىرجىپ تۇرعاندا ايتمىرزا ەسىمدى ازامات ناعىز مىرزالىق تانىتادى. تانىتقاندا قايتكەن دەيسىز عوي؟ استاناداعى ءبىر بولمەلى پاتەرىن ساتقاندا سونىڭ اقشاسىن اكەلىپ «رەديسوننىڭ» مەيرامحاناسىنا «توككەن». ناقتىلاپ ايتساق، مەيماندارعا، كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ بارىنە داستارحان جايعان. قۇرمانعازى ايتىمرزا زەينوللاۇلى 1963 جىلى الماتىداعى  جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىندا وقىعان. جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان ەرلەردىڭ ءبىرى. قازسسر قك 60-65-باپتار بويىنشا 4 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعان. قازىر ول استانا قالاسىنداعى سۋرەتشىلەر وداعىندا قىزمەت ەتەدى. جەلتوقسان كوتەرىلىسىن حالىقارالىق دەڭگەيدە پايىمداۋعا ارنالعان كونفەرەنتسيانىڭ داستارحانىن جەلتوقسانشى كوتەردى. جەلتوقسانشىلاردىڭ بويىندا بۋىرقانعان رۋحتىڭ بۇل دا ءبىر كورىنىسى شىعار.  

ەلدوس توقتارباي

Abai.kz