توپىراعىن ءتۇرتىپ قالساڭ، تاسىن توڭكەرىپ قاراساڭ قارت تاريحتان حابار بەرەتىن قازاقتىڭ قازىنالى جەرىندە تالاي دۇنيە تۇنىپ جاتىر. الاش الاش بولعالى قازاقتىڭ ءتورت استاناسى ورىن تەپكەن سىردىڭ بويىندا دا وتكەننىڭ سايراعان ىزىندەي، كونەنىڭ كوزىندەي تاريحي ءھام مادەني ورىندار جەتەرلىك. بۇل اتىراپتىڭ ءار توبەسىندە ايتىلماعان سىر، جازىلماعان شەجىرە جاتىر. ال وسىنى التى قۇرلىققا ايشىقتاۋ، ءداۋىردىڭ جاۋھارىنداي دارىپتەۋ ءبىزدىڭ مويىنعا ارتىلعان اسىل پارىزدىڭ ءبىرى بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، ۇلتتىق رۋحتىڭ كوسەگەسى كوگەرسىن دەسەك، وسىناۋ جادىگەرلەرىمىزدى بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، بولاشاققا باسى ءبۇتىن اماناتتاۋ دا جاۋاپتى ءىس. بۇل ورايدا سىر ەلىندە از جۇمىس اتقارىلىپ جاتقان جوق. سونىڭ ءبىرى «سىر – الاشتىڭ اناسى» اتتى ەكسپەديتسيا ەدى. جالپاق جۇرتقا ايماقتىڭ سۇبەلى تاريحىن تارتۋ ەتۋدى كوزدەگەن جوبا جەتى اۋدان مەن قىزىلوردا قالاسىنداعى تاريحي، مادەني مۇرالاردى، كورنەكتى جەرلەرى مەن ءوندىرىس وشاقتارى قامتىلدى. ەكسپەديتسيا جۇمىسى 21 كۇن­گە سوزىلىپ، قارت قاراتاۋدان باستاپ قۇلانى جۇيتكىگەن بارساكەلمەس قورىعىنا دەيىنگى ارالىقتى تولىق قامتىدى، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان" باسىلىمى.

قادىمنان قالعان قولتاڭبا

«تاريحتى بىلمەي – كەلەشەكتى بولجاۋ قيىن»،– دەگەن ەكەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى اقپاراتتىق-بەينە، كوركەمسۋرەت البومىنا مالىمەت جيناۋ بارىسىندا شيەلى اۋدانىندا قاراتاۋ تاۋ سىلەمدەرىندەگى «ساۋىسقاندىق» شاتقالىنداعى پەتروگليفتەرگە ارنايى ءتۇسىرۋ جۇمىستارىن جاسادى.

ەڭبەكشى اۋىلىنان 55 شاقىرىم سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي جوتالاردى جاعالاي ساۋىسقاندىق وزەنىنىڭ وڭ جاعىندا، سۇلەيمەن جايلاۋىنىڭ ىرگەسىندەگى ۇلكەنشوقى، كىشىشوقى اتالاتىن تاۋ جوتالارىنىڭ جارتاستارىنداعى سۋرەتتەر قولا داۋىرىنەن قالعان قۇندى دۇنيەلەر. جارتاستاعى سۋرەتتەر سول ءداۋىردىڭ ادەت-عۇرپىنداعى نانىم-سەنىمدەرىنەن كورىنىس بەرەدى. بۇگىندە وسى قۇندى مۇرا يۋنەسكو-نىڭ ەسكەرتكىشتەر تىزىمىنە ۇسىنىلعان.

ساۋىسقاندىق شاتقالى بالا ساۋىسقاندىق جانە ۇلكەن ساۋىسقاندىق بولىپ ءبولىنىپ، 5 تاۋلى ايماقتى قۇرايدى. مۇندا تاۋەشكى، ارقار، قاسقىر، تۇيە، جىلقى سياقتى جانۋارلار مەن اڭدار جايلى سيۋجەتتىك كورىنىسپەن قاتار، قارۋ اسىنعان ادامدار ەرەكشە بەينەلەنگەن. 2004 جىلى «تۇران» ەكسپەديتسياسىنىڭ بارلاۋ جۇمىستارىندا تابىلعان شاتقالداعى سۋرەتتەر ەجەلگى داۋىردەن دەرەك بەرەتىن قۇندى مادەنيەتىمىزدىڭ جالعاسى. 9 شاقىرىمعا سوزىلاتىن جارتاستاعى بەينەلەر ەكسپەديتسيا قورجىنىن تولتىراتىن مول اقپاراتتار بەردى.

قاراتاۋدىڭ قۇپيالارى

قارت قاراتاۋ. ءتىل ۇشىنا وسى ءبىر ءسوز تىركەسى ەرىكسىز ورالا بەرەدى. تاۋدىڭ ەتەگىنە بارا قالساڭىز، ونىڭ تاستارىنا قاراي وتىرىپ، ەسكى زامان كوز الدىڭدا ەرىكسىز كولبەڭ قاعادى. قانشاما عاسىرلار ءوتتى. ءبىر كەزدەرى قاراتاۋ زاڭعار كوكپەن تالاسقان بيىك بولعان شىعار-اۋ. ونى كىمنىڭ كوزى كورگەن؟ قازىر شە؟ شوگىپ بارادى. تۋرا جاسى كەلگەن ادام سەكىلدى. ورتاشا بيىكتىگى 1800 مەتر ەكەن. ەڭ بيىك تۇسى – مىڭجىلقى. ونىڭ ءوزى دە اسپانمەن تالاسقان تالاي شىڭنىڭ قاسىندا وتە ءپاس.

قالىڭ قاتپارلى قاراتاۋدىڭ سوڭعى سىلەمدەرى سىر وڭىرىنە جەتىپ جىعىلادى. قازاق دالاسىنىڭ وڭتۇستىك ولكەسىن بويلاپ جاتقان تاۋ قاشاننان دا ۇلتىمىز ءۇشىن ۇلىق تۇتقان كيەلى مەكەننىڭ ءبىرى. باعزى زاماننان بايتاق دالامىزدىڭ كوركىن كىرگىزىپ، اجارىنا ءار بەرگەن، ەلگە ءنار بەرگەن.

عالىمدار بۇل تاۋدىڭ جەردىڭ بەتىندە پايدا بولعانىنا قانشاما ميلليون جىل وتكەنىن ايتادى. ال ودان بەرى تالاي مارتە جىلعادان سۋ اعىپ، سان رەت اعاشتار بۇرشىك جاردى. قانشاما ۇرپاق الماسسا دا، قاراتاۋ ادام بالاسىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى، ءالى دە تالاي ۇرپاعىنا قۇپياسىن اشا جاتار…

ەسكى زامانداردا ءومىر سۇرگەن ادامدار وسى تاۋدىڭ باۋرايىن مەكەن ەتكەن دەگەن دەرەكتەر بار. ونىڭ ايقىن كۋاسى – تاسقا قاشالىپ سالىنعان سۋرەتتەر. مۇنداي تاريحي ورىندار 400 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان قاراتاۋ قويناۋىندا وتە كوپ. عالىمدار ولاردى قولا ءداۋىرى مەن ورتا عاسىر ارالىعىندا بەينەلەنگەن دەپ جورامال جاساپ ءجۇر. ارحەولوگتار زەرتتەۋگە العان تاستاعى تاڭبالى سۋرەتتەر قازىر مىڭنان اسادى.

جاڭاقورعان اۋدانى تۇسىنداعى قاتىنقامال ۇڭگىرى جايىندا كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. بۇل جەر – تاريحي ورىن. جاۋگەرشىلىك زاماندا قالىڭ ەلگە پانا بولعان دەسەدى. الايدا، ونىڭ قۇپياسى ءالى تولىق اشىلعان جوق. ۇڭگىر قالاي پايدا بولدى؟ ەل ايتاتىن ءافسانا تۇرلىشە سويلەيدى. عىلىم تىلىمەن دايەك كەم. قازىرگە دەيىن قاراتاۋ قويناۋىندا جاتقان 50-گە جۋىق قامال بار ەكەن. كوبىسى ءالى زەرتتەلە قويماپتى.

تابيعاتتىڭ تاماشاسىنا كوز سالعىڭىز كەلسە، قاراتاۋدىڭ باۋرايىنا بارساڭىز، كەلبەتى كوركەم كوپتەگەن كورىكتى جەرلەردى كورىپ، كوڭىلىڭىز كوتەرىلىپ قايتادى. جاراتىلىستىڭ سۇلۋلىعى مۇندا دا جەتىپ جاتىر. ونى قولمەن قاشاپ جاساعان ءمۇسىنشىنىڭ تۋىندىسى دەرسىز. دەگەنمەن، ونىڭ بارلىعى ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءتول تۋىندىسى. بەتكەيىنىڭ توپىراعى دا باسقاشا، قوڭىر جانە قىزعىلت قوڭىر ءتۇستى، كەلگەن ادامنىڭ كوزىنە بىردەن تۇسەدى. سان الۋان وسىمدىكتەر دە تاۋدىڭ كەلبەتىنە شىراي قوسا تۇسەدى.

قاراتاۋدى مەكەن ەتكەن اڭ مەن قۇس كوپ-اق. كەزىندە ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتا جازداعانى راس. سولاردىڭ ءبىرى – ارقار. قاراتاۋ ارقارى تەك وسى جەردى عانا مەكەن ەتەدى. تاۋلى ايماقتىڭ جازىقتاۋ جەرىندە جۇرەتىن اڭ ولاي-بۇلاي كوشىپ جۇرگەندى قالاي بەرمەيدى. قاشاننان دا ءبىر ساتتىك قىزىق ءۇشىن باسقاسىنا باس اۋىرتا بەرمەيتىن اڭشىلار ارقاردى وڭدى-سولدى مىلتىقتىڭ شۇرىپپەسىنە بايلاعانى وزەگىمىزدى ورتەيدى. بۇگىنگى كۇنى تاۋ جاققا جولىڭىز تۇسسە، ونى كورمەۋىڭىز دە مۇمكىن. ۇشقان قۇس پەن جۇگىرگەن اڭدى ەسەپكە الاتىن عالىمدار ونىڭ سانى كەمىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، دابىل قاعىپ ءجۇر. وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىندا تاۋدىڭ باۋرايىندا بار-جوعى 150-250 ارقار كوزگە ۇشىراسقانعا ۇقسايدى. ال بۇگىندە…

عالىمدار قاراتاۋدىڭ قوينى-قونىشى قازبا بايلىققا تولى دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ جانى بار. قورعاسىن مەن مىرىش، فوسفور سەكىلدى قات دۇنيەلەردىڭ قورى جەتەرلىك مۇندا. گيپس، تسەمەنت تە كەزدەسەدى. كەيبىرى ءوندىرىلىپ تە جاتىر، ەندىگى بىرىنە تۇرەن تيە قويعان جوق… قاراتاۋدىڭ قۇپياسى كوپ-اق…

ابىزدار اتىرابى

قازاقتىڭ دالاسى اۋليەلەرگە، باتىرلارعا، بي-شەشەندەرگە، ساحابالارعا باي ولكە. سول ولكەنىڭ ءبىرى وقشى اتا كەشەنىندە اسان قايعى اتامىزدان باستاپ ەسابىز، بالا بي، عايىپ اتا، قىش اتا، مۇستافا شوقايدىڭ اتاسى تورعاي داتقا جاتىر. توپ مۇشەلەرى كيەلى جەردە بولىپ، ابىز-اۋليەلەردىڭ باسىنا قۇران باعىشتادى. وقشى اتا مازاراتى تۇركىستاننان بۇرىن قالانعان ەرتەرەكتەگى ۇلكەن پانتەون بولعان. قاسيەتتى ورىن شيەلى اۋدانى بايگەقۇم ەلدى مەكەنىنىڭ جانىندا ورنالاسقان.

ءوز زامانىندا وقشى اتا قارۋ-جاراق دايىندايتىن ۇستا ءارى ەرەكشە دارىنعا يە قاسيەتتى ادام بولعان ەكەن. ازان شاقىرعان ەسىمى يبراھيم، كەي دەرەكتەردە كوگەنتۇپ دەلىنەدى. ح عاسىرعا جاتاتىن بۇل مازارات ايماقتاعى ەرەكشە ماڭىزعا يە جەردىڭ ءبىرى.

بايگەقۇم اۋىلىنداعى قانقوجا كولى – تۋريستىك ايماققا سۇرانىپ تۇرعان دەمالىس ورنى. ۇزىندىعى 35 شاقىرىم، ەنى 1,5 شاقىرىمدى قۇرايدى. دەمالىس ايماعىندا ءبىر ماۋسىمدا 30 مىڭ ادامعا دەيىن جينالادى. قامباش كولىنەن كەيىن ۇلكەن اۋماققا يە قانقوجا كولى بولاشاقتا ايماق تۋريزمىنە جاڭاشا سەرپىن بەرەتىن جوباعا اينالاتىنىنا سەنىم مول.

شيەلى، جاڭاقورعاننان كەيىن ەكسپەديتسيا سىرداريا اۋدانىنا بەت تۇزەدى. قاشاندا گۇل-جەلەگى جايقالعان ناعي ءىلياسوۆ اۋىلى بار جاساۋىمەن جايناپ تۇر. توپ مۇشەلەرىن جارقىن كوڭىلمەن قارسى العان اۋىل تۇرعىندارى ىزگى تىلەكتەرىن ايتىپ، اقجارما باتاسىن بەرسە، «اق اجەلەر» ءانسامبلى جىردان شاشۋ شاشتى. «سىر – الاشتىڭ اناسى» ەكسپەديتسياسى سىرداريا ساپارىندا اۋدانداعى كورىكتى ورىندار مەن تاريحي ماڭىزى بار سىرلىتام، مۇلكالان اۋليە، قالجان احۋن مەشىت-مەدرەسەسىنە ات باسىن بۇردى. الدىمەن ىڭكارداريا اۋىلىندا ورنالاسقان مولقالان (موللا-قالان) كەسەنەسىنە كىرىپ، قۇران باعىشتالدى. ەجەلگى وزىق ويلى اۋليە-امبيەلەر جايىندا اڭىزدارعا قانىقتى. قىزىلقۇم جەرىندەگى سىرلىتام كەسەنەسى كونە تاريحتىڭ كۋاسىن قوينىنا جاسىرعان ەسكەرتكىشتىڭ ۇلكەنى. قاراحان كەسەنەسىنەن كەيىنگى سىر ەلىندەگى ورتاعاسىرلىق ساۋلەت ەسكەرتكىشىنە جاتادى. تاريحقا شەگىنسەك، حازار تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىن قاڭلى، كەردەرى، داي ۇرپاقتارى، كەيىنىرەك تۇرىكمەندەر مەن قاراقالپاقتار مەكەندەگەن. كەيبىر دەرەك كوزدەرىندە قامبار باتىر مەن الپامىس باتىر دا ء(بامىش) سىر بويىندا تۋعان دەلىنەدى. قورقىت اتا جىرلارىنداعى قازان سالار، ءبامىش، ت.ب. كەيىپكەرلەر تاريحتا بولعان، سىر بويىندا ءومىر سۇرگەن ادامدار. بارشىن قىزدىڭ اتىمەن اتالعان بارشىنداريا جەتىكولدەن باستالعان كورىنەدى. قازىرگى سىرلىتام ەسكەرتكىشى وسى بارشىن قىزدىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان-مىس. سىر ەلىندە ەكى سىرلىتام بار. ءبىرى قارماقشى اۋدانىندا، ەكىنشىسى سىرداريا اۋدانىنىڭ ىڭكارداريا اۋىلىنان 29 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. كورنەكتىرەگى دە وسى. سىرلىتام اتالىپ كەتكەن بارشىن قىز مازارىنىڭ تاريحى سوناۋ ءحىىى عاسىردان باستالادى. ەسكەرتكىش پورتال كۇمبەزدى، شارشى ۇلگىمەن، قىزىل كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان. بيىكتىگى 10 مەتر شاماسىندا. قۇمتوبە باسىنا ورناتىلعان سىرلىتامنىڭ بەتى شىعىسقا قاراپ تۇر. سىرلىتام كەسەنەسى اعاشسىز سالىنعان ەكەن. كۇمبەزدىڭ باعانالارى مەن ولاردىڭ اراسىنا سالىنعان بەينەلەر قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگىنە ۇقسايدى. كىرپىشتەرى وتە جۇقا، شەرتسەڭ، سىڭعىرلاپ تۇر. مازاردىڭ ءىشى مەن سىرتىنداعى بەينەلەر مەن بەلگىلەر بۇل بەيىتتىڭ قىزعا ارنالعان ەسكەرتكىش ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى. ەسكەرتكىشتىڭ ماڭدايشاسىندا «عامال جاي لاحات» دەگەن جازۋ بولعان. بۇگىندە ول جازۋدان جۇرناق قانا قالعان. بۇل مازاردىڭ قۇندى ساۋلەت ەسكەرتكىشى ەكەنىن جەتە تۇسىنبەگەن كەيبىرەۋلەر ءتۇرلى ناقىشتاردى بۇزىپ اكەتكەن. كۇمبەز جانىندا تورتقۇلاقتى بەيىت بار. سىرلىتام مازارىنىڭ ىشىندە سەگىز قابىر جاتىر. ولار جايىندا: ء«بامسىنىڭ 7 قارىنداسى بولعان، سەگىزىنشىسى – ايەلى بارشىن ء(بانۋ-شەشەك) بولۋعا ءتيىس»، – دەپ جازادى تۇركىتانۋشى، پروفەسسور اۋەلبەك قوڭىراتباەۆ.

19-شى عاسىردىڭ عۇلاماسى، اعارتۋشى قالجان احۋن بولەكبايۇلىنىڭ مەدرەسەسى تەرەڭوزەك كەنتىنە جاقىن جەردە ورنالاسقان. ءوزى عالىم ءارى ءدىني اعارتۋشى بولعان ول اراب، پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، حيۋا مەن بۇحارادا (كوكىلتاش مەدرەسەسى) جوعارى ءبىلىم الىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەرمەن اينالىسقان. يسلام ءدىنىن ناسيحاتتاۋمەن شەكتەلمەي، ءوز شاكىرتتەرىن شىعىستىڭ عىلىمي جانە رۋحاني باي مۇراسىمەن دە تانىستىرعان. ول حالىق اراسىندا اقىن جانە قوعام قايراتكەرى رەتىندە دە بەلگىلى. ونىڭ باستاماسى بويىنشا 1916 جىلى مەدرەسە تۇرعىزىلدى. بۇل جەردە مەدرەسەدەن وزگە ىشكى كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان قالجان احۋننىڭ ءوزى تۇرعان ءۇيىنىڭ دە ورنى بار.

مادەني مەكەن

ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر تارماعى اتا-بابا مۇرالارىنان سىر شەرتەتىن، ولاردىڭ قالدىرعان ونەگەسىن كەيىنگى ۇرپاققا تانىتار تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر ەكەنى انىق. قازىرگى تاڭدا حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسى ويانىپ، تاريحي تۇلعالاردىڭ تانىلۋىنا، ارحيتەكتۋرالىق، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەر مەن تاريحي-مادەني مۇرانىڭ باي دۇنيەسىنە ۇمتىلىسى كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتىر.

زۇلمات زامانداردى، جويقىن سوعىستاردى باسىنان كەشىرىپ، بۇگىنگى كۇنگە قابىرعاسى سوگىلمەي جەتكەن سىر ءوڭىرى كونە داۋىرلەردەن مادەنيەت وشا­عىنىڭ ورداسىنداي بولعانى اقيقات. بۇل ءسوزدىڭ شىندىعىنا ساپار بارىسىندا كوز جەتكىزدىك. ەل اڭىزىندا سىر وڭىرىندەگى شاھارلى مەكەنجايلاردىڭ كوپتىگى سونشالىق، شىنازدان شىققان لاق شاتىردان شاتىرعا سەكىرىپ وتىرىپ، ارال تەڭىزىنە دەيىن جەتەدى دەگەن ءافسانا بار. بۇل تەڭەۋدىڭ تەگىن ايتىلماسى بەلگىلى. دەگەنمەن، ءتۇسىرىلىم توبىنىڭ زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە سىرداريا وزەنىنىڭ وڭ جانە سول قاناتىندا قالا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسقاندىعىنا كوزىمىز جەتتى.

ەكسپەديتسيالىق توپ جالاعاش اۋدانىندا بۇحارباي باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنە، مۋزەي ۇيىنە جانە مەشىتىندە بولىپ، باتىر ۇرپاقتارىمەن ساليقالى سۇحبات قۇردى. ال تاڭ اۋىلىنداعى ءابجالي يشان مەشىتى جۋىردا عانا قايتا جاڭعىرتۋدان ءوتىپ، ەل يگىلىگىنە بەرىلىپتى. وسى اۋىلدىڭ تۋماسى، ەلجاندى ازامات يمامزادا شاعىرتاەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن قايتا جاڭعىرتىلعان يماندىلىق ءۇيى بۇگىندە جاماعاتتىڭ قۋانىشىنا اينالعان. اۋىل قاريالارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، مەشىتتى ءابجالي يشاننىڭ ءوزى سول كەزدەگى قىزىلوردا تەمىر جول ۆوكزالى عيماراتىن تۇرعىزعان اقمەشىتتىك نۇرمۇحاممەد دەگەن ۇستاعا قالاتقان ەكەن. مەشىت سول ماڭدا ءومىر ءسۇرىپ، بۇكىل عۇمىرىن بالالاردى مۇسىلماندىققا وقىتۋعا ارناعان، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ءابجالي مولدانىڭ اتىمەن اتالادى.

كونەرمەس مۇراسى مەن تاريحى مول جالاعاش اۋدانىندا قوسابىل اسار، ۇڭگىرلى اسار، مونشاقتى اسارلار – قاڭلى كەزەڭىنەن كەلە جاتقان كەرەمەت جوتالار. بيىكتىگى 15-20 مەتر بولاتىن اسارلار زەرتتەۋ جۇمىستارىنا سۇرانىپ تۇرعان جادىگەرلەر.

قارماقشى اۋدانىندا ورنالاسقان قورقىت اتا كەشەنى – وبلىستىڭ تۋريستىك كارتاسىنا ەنگەن بىردەن-ءبىر ۇلكەن نىسان. جانە تۇركى حالىقتارىنا ورتاق قورقىت اتا مازارى دا تاريحي مۇرامىزدىڭ سۇبەلى بولىگى. سونىمەن قاتار، انتيكالىق ەسكەرتكىشتەر بۇلاندى، شىرىك رابات سياقتى اسىل قازىنالارىمىزدى تۋريستەرگە تانىتۋعا قىزىلقۇم ايماعىنداعى جول ناشارلىعى جانە ۇزاقتىعى كەدەرگى بولعانى بول­ماسا، عالىمداردىڭ نازارىن بۇرىپ وتىرعان، ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتقان ەسكەرتكىشتەر بولاشاقتا تۋريزم سالاسىن دامىتۋداعى ءوز مارتەبەسىنە يە بولادى دەپ سەنەمىز.

«سىر – الاشتىڭ اناسى» ەكسپەديتسياسى قارماقشى توپىراعىنداعى جەتىاسار مادەنيەتى جونىندەگى مالىمەتتەر بازاسىن دا كەڭەيتتى. وسى ارقىلى ءبىز باسقان اسارلاردىڭ ەڭ ۇلكەنى رەس­پۋبليكالىق ماڭىزعا يە تاريحي-مادەني نىسان سانالاتىن التىن اساردىڭ ەجەلگى تۇرعىندارى جاۋ شاپقىنشىلىعىنان قالانى تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان دەسەدى.

قارالى اسار، جالپاق اسار، قۇرايلى اسار، بازار اسار جانە تومپاق اسار، شىرىك رابات اتانعان قالاشىقتار جانە ءبابىش مولا كەشەنى، بالاندى، سەڭگىر تام قىلۋەتىنىڭ تاريحي ماڭىزى جونىندە ەرتەرەكتە ايماقتى زەرتتەۋگە كەلگەن ورىس عالىمدارى ي.لەۆينا مەن س.تولستوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن زەرتتەلگەن. ءبىر اتتەگەن-ايى، قازبا جۇ­مىستارى مەن قۇندىلىقتار رەسەي اسقان… سول جا­دىگەرلەرگە ءتىل بىتسە، كونە تاريحتان مول سىر شەرتەر ەدى-اۋ.

سىر ءوڭىرى ساق-اپاسياكتار استاناسى شىرىك رابات، وعىز تايپالارىنىڭ استاناسى – جانكەنت، حورەزمنىڭ شەتكى ايماقتارىن باسقارۋدا ورتالىققا اينالعان جەنت، اقوردا استاناسى سىعاناق سىندى قالالارىمەن اتاعى الىسقا جەتكەن. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ساپار بارىسىندا وسىنداي قالا قۇرىلىستارىن، ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ، قامقورلىققا الۋ كەلەشەك ۇرپاق ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىنە تاعى ءبىر كوز جەتكىزدى. ولاردىڭ بۇگىنگى ساقتالۋ دەڭگەيى، قورعالۋ ايماعىنىڭ ەسكەرىلمەۋى، ءتىپتى بۇزىلىپ كەتۋى كىمدى بولسا دا الاڭداتادى دەگەن ۇمىتتەمىز. ەرتەڭگى كۇنگە قويىلار تالاپ كوپ، ەسكەرىلەر جاعداي قانشاما؟!

دارحان دالا تۇلعالارى

ەلباسى «جالپاق جۇرتىڭدى، ءيىسى الاشىڭدى قۇرمەتتەۋ الدىمەن ءوزىڭ تۇرعان ولكەنىڭ تاريحىن، تابيعاتىن تانۋدان، تۇلعالارىن ارداقتاۋدان باستالادى»،– دەگەن بولاتىن. وسىنى نەگىز تۇتاتىن «سىر – الاشتىڭ اناسى» ەكسپەديتسياسى قازىنالى قازالى توپىراعىنا ايالدادى. ءاربىر ولكەنىڭ وزىندىك تاريحي-مادەني ەرەكشەلىگى، سارا جولى بولادى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى جانكەنت، مىڭتوبە، كۇيىك قالا، كەسكەن كۇيىك سەكىلدى ەرتەدەگى قالالار ساف التىنعا بەرگىسىز تاريحي سىرلاردى بۇگىپ تۇر. سارامان-قوسا، وراق، بەگىم انا، ۇزىنتام، سارىبايقازعان، قازانعاپ سياقتى جاۋگەرشىلىك زاماندا بەلگى بەرۋ ماقساتىندا تۇرعىزىلعان تاريحي مۇنارالار مەن قۇتتىباي، سىرلىتام، باقا بي، كارىباي، نايزاعۇل، جانقوجا كەسەنەلەرى، دوڭقازعان، ءۇشنازار، قوسىم اۋليە، جاباعىلى، اۋليەتوبە جانە ماناس مازاراتتارى سىندى ءار زامانعى تاريحي-ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرى بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، ۇرپاقتارىن ۇلى تاريحتىڭ سىرىنا ۇڭىلتەدى.

حالىقتى قان قاقساتقان باسقىنشى قوقان-حيۋالىقتارمەن، جاسى سەكسەننەن اسسا دا وتارشىل ورىس باسقىنشىلارىمەن جان اياماي كۇرەسكەن جانقوجا باتىر وسى وڭىردەن باستاپ اتتان تۇسپەي، اقمەشىت بەكىنىسىنە دەيىنگى جەرلەردى وزبىر جاۋدان ازات ەتكەن. باتىر كەسەنەسى اۋدان اۋماعىندا، بيىك اۋقىمدى توبە باسىندا ورنالاسقان. 2011 جىلى بابا كەسەنەسىنە جوندەۋ جۇرگىزىلىپ، تۇعىرلى تاس-بەلگى ورناتىلدى.

قازالى قالاسىنداعى ءبىرتۋار جارىق جۇلدىز عاني مۇراتباەۆ وقىعان مەكتەپ ءۇيى، نوعاي، عانيباي باي، قوجانازار، ءازىلحان يشان مەشىتتەرى، تەمىرجول مادەنيەت ءۇيى مەن ەرەكشە ساۋلەت ۇلگىسىندەگى ۆوكزال، ەسكى قالاداعى عاسىرمەن قۇرداس تۇرعىن ۇيلەر جانە قازالى لوكوموتيۆ زاۋىتى كەز كەلگەن ادامدى ەرىكسىز وتكەن كۇننىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاتىپ اكەتەدى.

ەجەلگى جانكەنت، مىڭتوبە قالاشىقتارى، قۇتتىباي، كەلىمبەت، سىرلىباي ماۆزولەيلەرى مەن سارامان-قوسا جانە ۇزىنتام مۇنارالارى – قازالى اۋدانىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن ماقتانىشتارى.

قازاق حالقىنىڭ توبە بيلەرىنىڭ ءبىرى – ايتەكە بيگە ارنالعان ەسكەرتكىش كەنت قاقپاسى تەمىرجول ماڭىندا ورنالاسسا، قازاق جاستارىنىڭ كوشباسشىسى عاني مۇراتباەۆ ەسكەرتكىشى ءوزى اتىنداعى اۋىلدا ورىن تەپكەن.

سارامان-قوسا مۇناراسى ءحVىىى عاسىرداعى ساۋلەت ونەرىنىڭ قايتالانباس تۋىندىسى. سارامان ەسىمدى جىگىت پەن قوسا دەگەن قىزعا قويىلعان بەلگى. بiر دەرەكتە، جەنت قالاسىن بيلەگەن حاننىڭ بالاسى سارامان مەن جارلى جiگiت قوساي دوس بولىپتى دەيدى. ەكi دوس جەر كورiپ، ەل تانۋ ءۇشiن حاننان رۇقسات الىپ، قۋاڭ مەن سىرداريادان ءوتiپ، ارقاعا قاراي جىلجيدى. بiر كۇنi تاسبۇلاق دەگەن شاعىن تاۋدان اعاتىن تالدىساي وزەنiنiڭ جاعاسىنداعى اۋىلدا ۇلكەن قىز ۇزاتۋ تويىنا تاپ بولادى. بەسiكتە ايتتىرعان بايدىڭ بالاسىنا ۇزاتىلعالى جاتقان قىزبەن ساراماننىڭ كوڭىلى جاراسىپ، بiر-بiرiمەن ءۇنسiز ۇعىسىپ، اقىر سوڭى قاشۋعا بەل بۋادى. سارامان مەن قوسا اتتارى بولدىرعانشا شاۋىپ، ءتۇن ءجۇرiپ، كۇندiز دەمالىپ، التى كۇن دەگەندە سىردان قۇلايدى. ساعىردان اتتارىن جالداپ ءوتiپ، قۋاڭعا جەتiپ قونادى. ەرتەڭiنە قۋعىنشىلاردى قازiرگi ەسكەرتكiش تۇرعان توبەگە جەتە بەرگەندە كورەدi. تۇراقتارىن بiلسە، اسكەر اكەلىپ، ونىڭ سوڭى قىرعىنعا ۇلاسارىن سەزگەن سارامان: «بۇلاردىڭ قانىن باسقالارعا جۇكتەگەنشە، ءوزiمiز بولايىق. مەن الدىن بوگەيiن، قوساي قىزدى الىپ قىزىلقۇمدى بەتكە الىڭدار. مەن تiرi قالسام، سەندەردi تابارمىن»، – دەيدi. سوندا قوساي «ەكەۋiڭنەڭ ساداعاڭ كەتپەسەم، مەنiڭ دوستىعىم قايدا؟! جول مەنiكi, كiدiرمەڭدەر»، – دەپتى. بiراق سارامان كونبەيدi. قىزدىڭ التى اعاسى جيىرما جiگiتiمەن جەتكەن ەكەن. كۇشi باسىم بولادى. جەتi ادامنىڭ جاستىعىن الىپ، اقىرى سارامان قولعا تۇسەدi. قىز بەن قوساي ۇزاي الماي جۇرەدi. توبەنiڭ باسىنا شىعىپ قاراعان قوساي شايقاستىڭ بiتپەسiن بiلiپ، قىزعا «وسى بەتiڭمەن قاشا بەر. تiرi بولساڭ ۇمىتپاعايسىڭ. جاڭاعى شايقاس بولعان توبەنiڭ باسىندا جەنت دەگەن قالا بار. ساراماننىڭ ەلi سول» دەيدi. قىز ء«وزiم قارا جامىلدىم، ەلiڭە نە بەتiممەن بارامىن؟» دەپ ويلايدى. قۋعىنشىلارعا قوساي قارسى شابادى. كۇشi باسىم قۋعىنشىلار ونىڭ دا، قىزدىڭ دا باسىن قانجىعاعا بايلايدى. حان جارلىعىمەن ارقايسىسىن ءوزiنiڭ ولگەن جەرiنە جەرلەيدi. كiرپiش باس­تىرىپ، كۇيدiرiپ، مۇنارا سالادى. سارامان جىگىت پەن قوساي قىز تۋرالى اڭىزدىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى بار. ول بويىنشا دا ءبىر-بىرىنە ىنتىق ەكى جاس زۇلىمداردىڭ قۇربانى بولادى. بۇگىندە مۇناراعا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشى مارتەبەسى بەرىلگەن. مۇنارانىڭ توبە جاعىندا ءۇش قاراۋىل تەسىگى بار، اۋزى وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراعان، ءوزى ەكى بولمەلى. ىشىنە كوز سالساڭىز، جوعارىعا اينالىپ كوتەرىلەتىن باسپالداقتى بايقايسىز. سىردىڭ تومەنگى اعىسى نەبىر اڭىز-اپساناعا تۇنىپ تۇر.

تەڭىزبەن تامىرلاس تاريح

اسەم تابيعاتىمىزبەن قاتار تاريحىمىزدى تانىتۋدا 4 مىڭ شاقىرىمنان اسا جول ءجۇرىپ كەلگەن توپ بايىرعى بارساكەلمەس قورىعىنا بارىپ، ونداعى «قىزىل كىتاپقا» ەنگەن قۇلانداردى كورۋگە مۇمكىندىك الدى. ءسال سەكەمدەنسە ساعىم ۇشىنداعى سۇلباعا اينالاتىن تارپاڭدار قولجەتىم جەردە بەينەتاسپاعا باسىلدى. قاراسىنىڭ وزىنەن-اق قاراقۇرىمداي كوبەيگەنىن كوڭىلگە مەدەت تۇتتىق. قورىق ينسپەكتورلارىنىڭ ايتۋىنشا، بيىلعى ءساۋىر ايىندا جۇرگىزىلگەن ەسەپ بويىنشا 513 باس تىركەلگەن كورىنەدى. بىراق بۇل تەك رەسمي ساناققا ىلىنگەنى عانا. قورىق ينسپەكتورلارى ۇيىردەن ساياق جۇرگەندەرىنىڭ ءوزى ءجۇز قارالى دەپ وتىر. سوناۋ 1954 جىلى تۇرىكمەنستاننىڭ باتقىز قورىعىنان جەرسىندىرۋگە اكەلىنگەن 7 باس (2 اتالىق، 5 انالىق) پرجەۆالسك جىلقىسى ءتۇز تاعىلارىمەن، براكونەرلەردەن امان-ەسەن ءوسىپ-ءونىپ، جەر اۋماي قالدى. بۇگىندە تارپاڭدار بارساكەلمەس مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىنىڭ ينسپەكتورلارىنىڭ قىراعى نازارىندا. 160 800 گەكتارعا سوزىلىپ جاتقان قورىقتا قۇلانمەن قاتار قاراقۇيرىق، اقبوكەندەر، ءشول جانە شولەيتتى جەردىڭ قۇستارى مەن بالپاق، باتپاندارى تىرشىلىك ەتەدى.

ارال وڭىرىندەگى تۇرعىندار اراسىندا بارساكەلمەس جايلى اڭىزدار دا جەتىپ-ارتىلادى. سولاردىڭ ءبىرى بىلايشا جەلى تارقاتادى. باياعىدا وسى ماڭايدا تۇراتىن تايپالار اراسىندا جاۋگەرشىلىككە تىيىم بولماي بارا جاتقاسىن ءلاتپاي دەگەن كىسى، رۋلاستارىمەن قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن الىس جاققا كەتىپ قالۋعا قام جاسايدى. سوندا بۇلارعا تەڭىزدىڭ قاق ورتاسىنداعى سۋى تۇششى، شالعىنى شۇيگىن، بالىعى مول، الۋان ءتۇرلى اڭ-قۇسى بار، سەكسەۋىلى قالىڭ عاجايىپ ارالعا ءوتىپ كەتۋدى ۇسىنۋشىلار تابىلادى. بۇلار مۇز قاتقاندا كۇزەر جاساپ، سونىڭ ۇستىمەن ارالدىڭ تورىنە جەتىپ الماق بولادى. ماقساتتارىنا جەتپەك بولىپ يزەندى ارال تۇسىنداعى اق جارتاس ءتۇبىن پانالاپ، شولپاننىڭ تۋىن كۇتىپ وتىرعاندا، ولار جاققان وتتىڭ ماڭايىنا جىرتىق شاپاندى، تەسىك تىماقتى ءبىر اقساقال كەلىپ، لاتپايعا قاراپ: «ول ارالدان قورىقپاڭدار، وندا زۇلىمدىق جوق، قاسقىر جوق، ادامدار جوق. ارالدا تابيعاتتى ساقتاساڭدار، باقىتتى دا ۇزاق ءومىر سۇرەسىڭدەر. ۇرپاقتارىڭ ەشتەڭەدەن زارۋلىك كورمەيدى. مىڭعىرعان مال بولادى. اڭ-قۇستى ولتىرمەڭدەر. اققۋلارعا تيمەڭدەر» دەگەن ەكەن. وسىنى ايتقان قاريا زاماتىندا قاراڭعىلىق قويناۋىنا سۇڭگىپ جوق بولىپ كەتىپتى-مىس. ءلاتپاي ونىڭ قىدىر ەكەنىن ىشتەي سەزەدى. ال توبەدەن شولپان كورىنگەن ساتتە تايپا تۇگەل ورنىنان قوزعالىپ، مۇزدى كوپىر – كۇزەردىڭ ۇستىمەن تىزبەكتەلىپ ءجۇرىپ ءوتىپ، ارالدىڭ قويناۋىنا بارىپ تۇسەدى. قىستى وسى ارالدا جاقسى وتكىزگەن ءلاتپاي جۇرتى كوكتەمگە قاراي تويىنا باستايدى. قىدىر اتانىڭ ايتقاندارى ايداي كەلىپ، كوپ ۇزاماي ولار شەكتەن تىس باي تۇسەدى. وسى ۇزاق اڭىزدىڭ اقىرى ارالداعى اعايىننىڭ، باياعى قاريانىڭ وسيەتىن ەستەرىنەن شىعارىپ سەكسەۋىلدى وتاپ، اڭ-قۇستى قىرىپ، اققۋدى اتقانىنان ءبىر تۇندە ماڭايدى تۇگەل وردالى جىلاننىڭ جالماۋىمەن اياقتالادى. اڭىز وسىنشا قىرعىننان تەك سەگىز جاسار بالانىڭ عانا امان قالعانىن جەتكىزەدى.

قورىق اۋماعىندا رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار بەگىم انا مۇناراسى تۇر. ءۇش بولىكتەن تۇراتىن مۇنارا التى قىرلى پيراميدا جوباسىندا جاسالعان. بەگىم اناعا قاتىستى ءافسانانى تارقاتساق، بەگىم وتە سۇلۋ ايەل بولعان ەكەن. سول داۋىردەگى جانكەنت شاھارىنىڭ بيلەۋشىسى شانجار حان بەگىم سۇلۋعا قۇلاي عاشىق بولىپ، ۇيلەنەدى. بىردە قىزعانشاق حان ۇزىنقۇلاقتان ءوزىنىڭ جارىنىڭ ازعىندىق جاساعانىن ەستىپ، ونى قاتتى جازالايدى. الايدا بۇل حان نوكەرلەرىنىڭ وت سالۋى بولاتىن. بەگىم سۇلۋدىڭ اكەسى قارا بۋرا اۋليە ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، جانكەنت شاھارىنا بارعاندا، بارلىق جايتقا قانىق بولادى. بىراق قىزىنىڭ ادال، پاك ەكەندىگىنە ەش كۇمانى بولماعان ول شانجار حانعا اشۋلانىپ، «ەرتەڭ الاڭعا حالقىڭدى جينا، ەگەر مەنىڭ قىزىمنىڭ كىناسى بولماسا كەسىلگەن قول مەن بۇرىمى ورنىنا كەلەدى» دەپتى. جانكەنت شاھارىنىڭ حالقى الاڭعا جينالىپ، كەرەمەت سىيقىردىڭ كۋاسى بولادى. ياعني، قارا بۋرا اۋليەنىڭ ايتقانى كەلەدى. قاتتى اشۋلانعان اۋليە شانجار حانعا قارعىس ايتىپ، ورداڭدى جىلان قاپتاسىن دەگەن ەكەن. بىردە اسپاننان ءبىر مەس ءتۇسىپ جارىلىپ، ىشىنەن وردالى جىلان شىعىپ جانكەنت شاھارىنىڭ بۇكىل حالقىن ولتىرگەن-مىس. ال بۇل كەزدە بەگىم سۇلۋ قۇس بولىپ ۇشىپ كەتكەن دەسەدى. ءىح-ءحى عاسىرلارداعى ساۋلەت قۇرىلىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءارىن جوعالتپاي، كەلۋشىلەردىڭ كوزايىمىنا اينالىپ تۇر.

قازاقستان مەن وزبەكستان اۋماعىندا ورنالاسقان ارال تەڭىزى ءبىر كەزدەرى كولەمى بويىنشا جەر بەتىندەگى 4-ءشى تەڭىز سانالعان. تەڭىزگە داريادان قۇيىلاتىن سۋدى ەگىن سۋارۋ جۇمىسىنا پايدالانا باستاعاندىقتان، 1960 جىلدان 2004 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە تەڭىز سۋىنىڭ بەتكى دەڭگەيى 70 پايىزعا دەيىن ازايىپ، تەرەڭدىگى شامامەن 20 مەتر­گە دەيىن قىسقاردى. تەڭىزدىڭ قۇرعاۋى ايتارلىقتاي ەكونوميكالىق جانە ەكولوگيالىق شىعىنعا ۇشىراپ، سونىمەن قاتار، تىرشىلىك كوزى رەتىندە ساناپ كەلگەن حالىققا اۋىرتپالىق الىپ كەلدى.

الايدا، دۇنيەجۇزىلىك بانك پەن ەل ۇكىمەتى 15 جىلدان بەرى كۇش بىرىكتىرىپ، تەڭىزدىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن سولتۇستىك ارالدى ءبولىپ تاستايتىن 13 شاقىرىمدىق بوگەت تۇرعىزىپ، سۋدى تەڭىزگە جىبەرەتىن بالىق شارۋاشىلىعى جۇيەسىن ىسكە قوسقالى ارالدىڭ تاعدىرى وزگەرە باستادى. ساراتس جوباسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى جۇزەگە اسقاننان بەرى تەڭىز قايتا تولىپ، قالپىنا كەلۋدە. ەندى عاسىر جوباسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى جۇزەگە اسسا تەڭىزدەگى تىرلىك قايتا جانداناتىنىنا ارالدىقتار بەك سەنىمدى.

جالپى، ارال اۋدانىنىڭ گەوگرافياسى قىزىق. وڭتۇستىك بولىگىن تۇگەلدەي ارال تەڭىزى الىپ جاتىر. باتىسى مەن سولتۇستىگىندە اقتوبە وبلىسىنىڭ شالقار جانە ىرعىز اۋداندارىمەن، سولتۇستىك-شىعىسىندا قاراعاندى وبلىسىنىڭ ۇلىتاۋ اۋدانىمەن، وڭتۇستىك-شىعىسىندا قازالى اۋدانىمەن، وڭتۇستىگىندە قاراقالپاقستانمەن شەكتەسەدى. تۇران ويپاتىندا ورنالاسقان اۋداننىڭ باتىسىندا ۇلكەن جانە كىشى بورسىق قۇمدارى، سولتۇستىك-شىعىسىن بارشاقۇم، شىعىسىن ارال قاراقۇمى الىپ جاتىر. ارال تەڭىزى جاعالاۋىندا كوكارال، كوكتىرناق، بارساكەلمەس، شۇبارتاراۋىز، قۇلاندى تۇبەكتەرى، چەرنىشەۆ، تۇششىباس، شەۆچەنكو، بۋتاكوۆ شىعاناقتارى جانە بەرگ مويناعى ورنالاسقان. سونداي-اق، قاراشوقى، التىنشوقى جوتا-تاۋلارى كەزدەسەدى. وسىنشاما تابيعات پەن سۇلۋلىق تەڭىزدىڭ تارتىلعان تاباندارىنا قاراماستان ۇلكەن ۇيلەسىمدىلىكپەن مەنمۇندالايدى.

وسىدان بەس جىل بۇرىن ارال قالاسىندا 30 مىڭنان استام تۇرعىن بولسا، قازىرگى كۇنى حالىق سانى قىرىق مىڭعا جۋىقتاعان. دەموگرافيالىق ءدۇمپۋدىڭ ارقاسىندا اۋدان ورتالىعىندا جاڭادان ءتورت شاعىن اۋدان اشىلىپ، ون بەس كوشە قوسىلعان. «عاشىقتار» الاڭى، ء«جالاڭتوس ءباھادۇر»، «الاش» «اق كەمە»، «سوڭعى پارىز» رومانىنىڭ سيۋجەتى بويىنشا سيمۆوليكالىق ءمۇسىن، ءتۇرلى ەسكەرتكىشتەر مەن مونۋمەنتتەر، ساياباقتار مەن دەمالىس ورىندارى سالىنىپ، ارالدىڭ اجارى ايشىقتالا تۇسكەن.

ارال جەرىندەگى كونە قالالار ۇلتتىق مادەنيەت پەن ونەردىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقانىن كورسەتەدى. دەمەك، سىر وڭىرىندەگى ەجەلگى قالالاردى زەرتتەۋ –تاريحىمىزدى تەرەڭدەتىپ قانا قويماي، ۇلتتىڭ ۇلىلىعىن كورسەتەتىن مادەني مۇرامىز دەپ بىلەمىز. عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر شىن مانىندە كىمگە بولسا دا عاجايىپ اسەر قالدىرادى. ءبۇتىن ءبىر حالىقتار مەن مەملەكەتتەردىڭ گۇلدەنۋ ءھام قۇلدىراۋ كەزەڭدەرىن باستان وتكەرگەن، تاريحتىڭ بىزگە بەيمالىم جۇمباق سىرلارى تۇنعان بۇل مۇرالار اتا-بابالارىمىزدىڭ وتكەن ءومىرىنىڭ ءتىلسىز كۋاگەرلەرى بولىپ قالا بەرەدى.

ءتۇيىن: ەجەلگى ءريمنىڭ كونە ەسكەرتكىشتەرىنە، ەگيپەتتەگى پيراميدالارعا، گرەك مادەنيەتىنىڭ ادامزات دامۋىنا قوسقان سۇبەلى مۇرالارىنا تاڭ قالامىز، تاڭداي قاعامىز عوي. بۇل رەتتە قازاق دالاسى قۇر الاقان دەي المايمىز. ءبىر عانا سىر توپىراعىنىڭ وزىندە تاريحتىڭ تۇمارىنداي بولعان جاۋھارلى جادىگەرلەر جەتەرلىك. ونى ءوزىمىز تانىپ قانا قويماي، الەمگە تانىتۋ ءبىزدىڭ قولداعى ءىس. ايتپەسە، بابالار ءجۇرىپ وتكەن داڭعىل جولدى قۇم باسىپ، قۇپياسىن ىشىنە بۇگىن جاتا بەرەرى حاق. سوندىقتان اماناتقا ادالدىق تانىتار كەز كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز.

ەرجان بايتىلەس،

نۇربەك داۋرەنبەكوۆ،

قىزىلوردا وبلىسى

Abai.kz