قازاقستاندا سىرتقى قارىزدى وتەۋ شىعىنى سوڭعى ءتورت جىلدا سەگىز ەسەگە كوبەيگەن. كەي ساراپشىلار كۆازيمەملەكەتتىك سالا قارىزى بيۋدجەتكە سالماق تۇسىرەدى دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. بۇل تۋرالى ازاتتىق حابارلايدى.

مونوپوليالانعان ەكونوميكا

قازاقستان ۇلتتىق بانكىنىڭ دەرەگىنشە، ەلدىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ جالپى كولەمى 154 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى قۋاندىق بيشىمباەۆ وتكەن ايدا پارلامەنتتە كەلتىرگەن شىلدە ايىنداعى مالىمەتكە ساي، مەملەكەتتىك قارىزدىڭ جيناق مولشەرى 10,9 تريلليون تەڭگەگە (32,2 ميلليارد دوللار), ياعني ماۋسىمنىڭ 1-ءى كۇنگى جاعداي بويىنشا 2016 جىلعى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ ء(جىو) 24,6 پايىزىنا تەڭ. اتالعان سوماداعى ۇكىمەتتىڭ قارىزى 9 تريلليون تەڭگەنى، سونىڭ ىشىندە ىشكى قارىز 4,39 تريلليون، سىرتقى قارىز – 4,68 تريلليون تەڭگەنى قۇراعان. ۇلتتىق بانكتىڭ ىشكى قارىزى 1,55 تريلليون تەڭگە دەپ كورسەتىلگەن.

بيشىمباەۆ «الەمنىڭ وزگە ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزى تومەن دەڭگەيدە» دەگەن.

بىراق كەي ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى قارىزىنداعى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ۇلەسىن ەسەپكە الماۋ ەكونوميكا ءۇشىن قاۋىپتى. ەكونوميست ماعبات سپانوۆ سىرتقى قارىز مولشەرى قازىردىڭ وزىندە وتە ۇلكەن بولىپ وتىر دەپ سانايدى. ماماننىڭ سوزىنشە، كولەمى 170 ميلليارد دوللار شاماسىنداعى جيىنتىق قارىزدىڭ اراسىندا كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالاردىڭ بەرەشەگى وتە كۇردەلى پروبلەماعا اينالىپ وتىر.

“بىزدە كلاسسيكالىق نارىقتىق ەكونوميكا جۇيەسى ەمەس، مونوپوليالانعان ەكونوميكا قالىپتاسقاندىقتان، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋشى سۋبەكتىلەردىڭ قارىزىن مەملەكەت وتەپ جاتادى. «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى قۇرعان كۆازيمەملەكەتتىك كومپانيالار قارىزىنىڭ سالماعى مەملەكەتكە تۇسەدى. قارجى قارىز قايتارۋعا جۇمسالىپ، الەۋمەتتىك تولەمدەر ازايادى. ءتىپتى قارىزدى وتەگەن كۇننىڭ وزىندە ءوندىرىستىڭ جۇمىسى توقىراپ، بانكروتقا ۇشىراماسىنا كەپىلدىك جوق”، – دەيدى ماعبات سپانوۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، ەكونوميكادا سىرتقى قارىز شاماسى ءجىو-ءنىڭ 60 پايىزى دەڭگەيىنەن اسپاۋى ءتيىس. «ال بىزدە مەملەكەتتىك كەپىلدەندىرىلگەن قارىز، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور مەن فيرماارالىق قارىزداردىڭ جيىنتىق سوماسى قازىر ءجىو كولەمىنە جەتىپ قالدى. تۇتاستاي العاندا بۇل جاقسى نىشان ەمەس» دەيدى ول.

بيۋدجەتكە تۇسەر سالماق

ەكونوميست راحمان الشانوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى قارىزىنىڭ ءوسۋى – زاڭدى پروتسەسس. ونىڭ سوزىنشە، قارىزدىڭ كولەمىنە ەمەس، قۇرامىنا قاراۋ كەرەك.

“بۇل نەگىزىنەن كومپانيالاردىڭ ءوزارا قارىزى، ال ۇكىمەتتىڭ قارىزى ودان تومەن. قارىز بىردەن وتەلمەيدى عوي، مىسالى، وعان زاۋىت سالىپ جاتىر دەلىك، ول بىتكەن سوڭ عانا پايدا اكەلەدى. دايىن ءونىم شىعارعانشا ول قارىز بولىپ تۇرادى. سوندىقتان ەگەر قارىز كاسىپورىنعا سالىنىپ، كەيىن ءونىم بەرەتىن بولسا، ول كۇمان تۋماۋى كەرەك”، – دەيدى راحمان الشانوۆ.

ەكونوميست ورازالى سابدەنوۆ قازاقستان وتكەن شيرەك عاسىر ىشىندە دايىن ءونىم شىعاراتىن كاسىپورىندار قۇرۋعا ەمەس، نەگىزىنەن شيكىزات ءوندىرۋ كولەمىن ۇلعايتۋعا نازار اۋدارىپ كەلگەنىن ايتادى.

“كەلگەن ينۆەستيتسيانىڭ قايتارىمى بولاتىنداي ءتيىمدى جۇيە قاجەت. قايتا وڭدەۋ، اۋىلشارۋاشىلىعى ءتارىزدى سالالارعا باسىمدىق بەرىپ، ينۆەستيتسيانى سوعان سالۋ كەرەك جانە قارىزدى اسىرماي باقىلاپ ۇستايتىن مەحانيزم كەرەك. مىسالى، كورشىلەس رەسەي مەن وزبەكستاننىڭ قارىز دەڭگەيى بىزدەگىدەي جوعارى ەمەس”، – دەيدى ول.

سونىمەن بىرگە سابدەنوۆ مەملەكەتتىك قارىز تۋرالى دەرەك اشىق بولۋى قاجەت دەپ سانايدى.

“ماسەلەن، بيىل كىم، قايدان، قانشا قارىز الدى؟ بۇعان دەيىن العان قارىزدىڭ قايتارىمى بار ما؟ الدە قۇمعا ءسىڭىپ كەتتى مە؟ وسىنىڭ بارىنە جاۋاپ جوق”، – دەيدى ورازالى سابدەنوۆ.

ءماجىلىستىڭ قارجى جانە بيۋدجەت كوميتەتىنىڭ دەرەگى بويىنشا، سوڭعى سەگىز جىلدا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك جانە مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن قارىزىنىڭ مولشەرى 2,2 ميلليارد دوللاردان 32,2 ميلليارد دوللارعا دەيىن وسكەن.

«سوڭعى ءتورت جىلدا وسى قارىزدارعا كەتەتىن شىعىن سەگىز ەسەدەي كوبەيىپ، كولەمى جاعىنان دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارىنىڭ شىعىندارىنان اسىپ وتىر»، دەيدى ءماجىلىس دەپۋتاتى امانجان جامالوۆ.

قارجى مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازاقستان مەملەكەتتىك قارىزى بار 134 ەلدىڭ اراسىندا قارىز كولەمى جونىنەن 12-ورىندا تۇر. ۇكىمەت مەملەكەتتىك قارىز دەڭگەيىن شەكتەن اسىرماۋ ءۇشىن الداعى جىلدارى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعىن ءجىو-گە شاققاندا 1,2 پايىزدان (2017 جىل) بىرتىندەپ 1 پايىزعا (2019 جىل) دەيىن تومەندەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. بۇل ورايدا ۇلتتىق قوردان بولىنەتىن ترانسفەرتتىڭ كولەمى كەلەسى جىلى تۇسىمنەن 1,4 تريلليون تەڭگەگە، ال 2018-2019 جىلدارى 1 تريلليون تەڭگەگە كوپ بولادى دەگەن بولجام جاسالعان.

Abai.kz