ونسىز دا قىسى-جازى، كۇندىز-ءتۇنى توي-دۋمان وتكىزۋدەن قولى بوسامايتىن قازاق ەلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىن دۇرىلدەتىپ وتكىزدى. مەيلى عوي! بىراق سول 25 جىل ىشىندە تۋعان ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ توردەگى ورنىن ورىس تىلىنە بەرىپ، بۇكىل اتقامىنەرىنەن باستاپ كەمپىر-سامپىرىنا شەيىن نەمەرە-شوبەرەسىمەن ورىسشا سويلەسەتىن، بۇكىل تەلەارناسى كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سامبىرلاپ تۇرعان، بۇكىل فورۋم-سورۋمى، جيىن-تەرىنى ورىسشاسىز وتپەيتىن ەلدى  رەسەيدەن تاۋەلسىزدىك العان ەل دەۋگە بولا ما؟

جانە سونىڭ ءبارىن كورە، بىلە تۇرا بۇل قالاي دەيتىن ءبىر قازاق تابىلماعانىنا شىنىمەن جانىڭىز اۋىرماي ما؟ الدە ءبىزدىڭ بۇكىل ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس اتاۋلىمىزدى 25 جىلدان بەرى جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان «تويلاۋ ساياساتى» ءسوندىرىپ تاستادى ما؟ 

ءيا، ءبىر  ۇلتتى جەر بەتىنەن قارۋ قولدانباي-اق جويىپ جىبەرۋدىڭ ۇلكەن دەرجاۆالار ويلاپ تاپقان بىرنەشە ءتاسىلى بار. سولاردىڭ ءبىرى كەڭەستىك رەسەي كەزىندە قازاققا قارسى ويلاپ تابىلعان قوستىلدىلىك دەسەك،  رەسەيدىڭ ىقپالىنان ءالى دە شىعا الماي، شىققىسى دا كەلمەي وتىرعان بيلىك باسىنداعى كەيبىرەۋلەر جاڭادان ويلاپ تاپقان ءۇش تىلدىلىك دەگەن بالەكەت ودان وتكەن سوراقىلىق ەكەنىن كوزى اشىق قازاقتار تۇگەل ءتۇسىنىپ وتىر. سول قازاقتىڭ تولقۇجاتىنا اتا-باباسىنىڭ، سابيلەرىنىڭ اتى-ءجونىن وزگەرتىپ، ورىسشاعا بەيىمدەپ جازاتىن جانە تەلەارنالارى  قازاقشانى ورىس ءتىلىنىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرىپ جاتقان ەلدى تاۋەلسىز ەل دەي الاسىز با؟

ءبىر سوزبەن ايتقاندا ەگەر قابىلدانعان زاڭدارى ورىندالماي جاتسا، بيلىك باسىنداعىلارى قازاق سياقتى تاريحي جەرگىلىكتى ۇلتىنىڭ ايتقان ءسوزىن جەلگە ۇشىرىپ 25 جىل بويى «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدىگە» اينالدىرىپ وتىرسا دەمەك ول مەملەكەت دۇرىس مەملەكەت ەمەس. ءدۇنيادا مەيلى تەرروريست بولسىن، مەيلى ەكسترەميست بولسىن قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىنان شىققاندار جاساعان قىلمىستان گورى جوعارىداعى بايشىكەشتەر مەن بيشىكەشتەر جاساعان قىلمىس مەملەكەت ءۇشىن دە، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت ءۇشىن دە (مىسالى قازاق سياقتى) وتە قاۋىپتى.

سەنبەسەڭىز، مىسال كەلتىرەيىك: سوناۋ ءبىر جىلدارى جوعارىداعى ءبىر ءنان كوكەمىزدىڭ  اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلعان سىن-ەسكەرتپەلەرگە جاۋاپ بەرۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزى بۇگىندە قازاقستانداعى بۇكىل  اۋىر قىلمىس اتاۋلىعا جول اشىپ بەرىپ وتىر. مىسالى، قازاق ءتىلىنىڭ سوڭعى جىلدارى جان شوشىرلىق كۇيگە ءتۇسىپ شۇبارلانۋى، دالىرەك ايتساق، ورىستار قالاي سويلەسە، سول كۇيىندە ءتارجىمالانىپ، ورىسشانىڭ اۋدارما تىلىنە اينالعانى، قازاقتاردىڭ اتى-ءجونىن ونىڭ تولقۇجاتىنا احاج (زاگس) بولىمىندەگى ورىستار مەن ءورىستىلدى ءدۇبارالار قالاي جازسا، سولاي ايتىلىپ، سونىڭ سالدارىنان قايران اتا-بابامىزدان باستاپ، بۇگىنگى سابيلەرىمىزدىڭ ەسىمدەرى ادام تۇسىنبەيتىن توپالاڭعا اينالعانى، اسىرەسە تەلەارنالار قازاق ءتىلىن ءبۇلدىرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالىنا اينالعانى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا كەلەدى. امال نە، سول ايتىلعان قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ تۇگىل، ونى جوندەيمىز، شارا قولدانامىز دەگەن سىڭار ءسوز 25 جىلدان بەرى ءبىر ايتىلعان ەمەس. ويتكەنى، «باسپاسوزدە ايتىلعان سىن-ەسكەرتپەلەرگە جاۋاپ بەرۋدىڭ قاجەتى جوق» دەگەن جالعىز اۋىز بۇلدىرگى ءسوز بيلىكتەگىلەر ءۇشىن قاي «دۇشپاندى» دا بەت باقتىرمايتىن بولات قالقان. ەل بولاتىن ەلدىڭ ەشبىر باسشىلىعى وسىنداي وسپادارسىز ءسوز ايتقانىن قازاقستاننان باسقا ەش مەملەكەتتەن ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىز. ءسىرا، ءباسپاسوز سىنىنا جاۋاپ بەرۋ ماسەلەسىن پارلامەنت قايتادان قاراپ، ءبىر وڭ شەشىم شىعارۋى كەرەك شىعار. نەگە دەيسىز عوي؟!

اشەيىندە كوشەلەردىڭ، اۋىل-قالانىڭ، جەر-سۋدىڭ اتاۋلارىن قازاقشاعا وزگەرتىپ  جازۋعا قارجى جەتپەيدى دەپ قاسقايىپ قاراپ وتىرعاندار تولە بي دەگەندەگى ء«و» دىبىسى ورىستا جوق ەكەنىنە بولا «تولە» دەپ، «قۇرمانعازىنى – كۋرمانگازى، اۋەزوۆتى – اۋەزوۆ» ت.ب. دەپ جازدىرىپ، قايران ارۋاقتاردىڭ ەسىمىن نامىسى بار، ەسى بار قازاق ەڭىرەپ جىلايتىن كۇيگە ءتۇسىرىپ وتىر. الدە تولەنى –تولە، قۇرمانعازىنى – كۋرمانگازى، جامبىلدى – دجامبۋل دەپ وزگەرتپەسە اشەيىندە سىڭسىعان قالىڭ ورماننان ساڭىراۋقۇلاق تەرىپ امان-ساۋ قايتىپ جۇرگەن ورىس اعايىندارى الماتى مەن استانانىڭ قاق ورتاسىندا ايدالاعا اداسىپ كەتەر دەپ قورقا ما ەكەن؟ الدە وسىنىڭ ءبارى «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان» دەمەكشى، ءبىزدىڭ باسشىلاردىڭ قانىنا ءسىڭىپ قالعان كەڭەستىك قۇلدىق پسيحولوگيانىڭ، ءالى دە ورىس «براتاندارىنىڭ» ىڭعايىنا جىعىلىپ، الاق-جۇلاق ەتۋىنىڭ كەسىرى مە؟ ارينە، ولار قانشا جەردەن تاۋەلسىزدىك تويىن تويلاپ جاتسا دا قازاقستاننىڭ كىمنەن، قاي مەملەكەتتەن تاۋەلسىزدىك العانىن اتاپ ايتۋعا جۇرەكسىنىپ ونى ايتپايتىنىن دا بىلەمىز. بىراق سولار ءوزىن بالاعىنان شىعارعان اكەسىنىڭ، اتاسىنىڭ اتى-ءجونىن ورىسشاعا بەيىمدەپ ساعىنتايدى – ساگينتاي، نىعماتۋللانى – نيگماتۋللا، كەلىمبەتتى –كەليمبەت، اقىش – اكيش، قاراعۇستى – كاراگۋس، ساتىبالدىنى – ساتۋۆالدى، سادۋاقاستى – سادۆاكاس، زاعيپانى – زاگيپا، بىرعانىمدى – بيرگانىم (الدە بەرگانۋم) دەپ نەگە كىسى كۇلەرلىك كۇيگە تۇسىرەتىنىنە ميىمىز جەتپەي-اق قويدى عوي. الدە ويتپەسەك، ورىستار تاعى دا وكپەلەپ رەسەيگە كوشە باستايدى دەپ قورقا ما ەكەن؟ ەگەر وسىلار ءپۋتيندى – پۇتىن، مەدۆەدەۆتى – مەدەۋەت، نارىشكيندى – نارىشكەن ت.ب. دەپ ءبىر ءارپىن وزگەرتىپ جازىپ كورسىنشى. بۇل ءۇشىن وسى ۇشەۋى قازاقتاردى  كرەملگە شاقىرتىپ الىپ «ەڭ سوڭعى ەسكەرتۋ» نەمەسە «قاتاڭ سوگىس» جاريالار ەدى.

وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى تۋعان ۇل-قىزدارىمىزدىڭ 70 %-عا جۋىعى ورىسشا سويلەيتىنى اڭگىمە بولعان. ولار بيىل 25-كە تولدى. سوندا ەندى ولاردى، ياعني، ءتىلى ورىسشا شۇبارلانىپ كەتكەندەردى قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن تاعى 25 جىل كەرەك بولماي ما؟ ول از بولعانداي ەندى ءۇش تىلدىلىك دەگەندى شىعاردى. بۇل – قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جويۋدىڭ ەڭ وڭاي ءتاسىلى ەكەنىن كوزى اشىق قازاقتار تۇگەل ايتىپ ءجۇر. بىراق جوعارىدا ايتقانىمىزداي قازاقستاندا قازاقتىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق اسپايدى. قازاقستاندا قازاق پروبلەماسىن كوتەرۋ – ۇلت ارازدىعىن تۋعىزۋ دەپ  قارالادى. قازاقتىڭ ەركى، كۇش-جىگەرى، ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق ساناسى وسىلاي تۇقىرتىلىپ، وسىلاي باسىلىپ وتىر. ال پرەزيدەنتتىڭ 2020 جىلى قازاقستان حالقىنىڭ 95% قازاقشا سويلەيدى دەگەنى نەندەي دالەلگە سۇيەنىپ ايتىلعانىن ءبىر پەندە تۇسىنگەن جوق. الدە ول دا ءجاي ايتىلا سالعان كوپ ءسوزدىڭ ءبىرى مە؟

ءيا، و دۇنيەگە بارىپ كەلگەن ەشكىم جوق. ايتكەنمەن، ارۋاقتى سىيلاۋ، ارۋاقتان قورقۋ دەگەن بار. ەندەشە، بۇگىن ەل باسىندا وتىرعان ءىرىلى-ۋاقتى ۇرپاقتارى بۇلايشا وزدەرىنىڭ اتى-ءجونىن ارۋاقتار تىلىمەن ايتقاندا «كاپىردىڭ تىلىنە» سالىپ قىرىق قۇبىلتىپ جۇرگەنىن ارۋاعىڭنان اينالايىن اتا-بابامىز ءبىلىپ، جاتقان جەرىندە كۇڭىرەنە اۋناقشىپ جاتپاعانىنا كىم كەپىل؟ جاقىندا قازاقشا بالاباقشادان  شىعىپ، ورىسشا سويلەسىپ كەلە جاتقان ەكى ءبۇلدىرشىندى بىرەۋىنىڭ اناسى «دياس يدەم بىسترەە» دەپ، ەكىنشىسىنىڭ اناسى «پويدەم ايلين» دەپ كەلە جاتقانىن كورىپ، الگىلەردىڭ ەسىمدەرىن ەستىگەننەن ۇيرەنشىكتى اشۋىما باسىپ شەشەلەرىنە قاراپ «سورلى قازاقتار، سورلاپ بىتتىڭدەر-اۋ» دەپ جۇرە بەردىم. الگى ەكى كەلىنشەك مەنىڭ ارتىمنان قاراپ «بول-نو-وي؟!» دەدى. ءيا، بۇگىندە بۇرىنعى كسرو-دان قالعان رەسپۋبليكالار ىشىندە ءبىر-بىرىمەن نەگىزىنەن ورىسشا  سويلەسەتىن جانە اتى-ءجونىن ورىستارعا بەيىمدەپ بۇرىپ ايتاتىن ەكى-اق ۇلت قالدى. ولار – چۋكچالار مەن قازاقتار.

چۋكچالاردىڭ تەلەارنالارى قاي تىلدە سويلەيتىنىن ءوز باسىم بىلمەيمىن. بىلەتىنىم – قازاقستان تەلەارنالارىنىڭ كوپ ۋاقىتى ورىسشامەن وتەتىنى. ال قازاقشا كورسەتىلىمدەر نەگىزىنەن ارزانقول ءازىل-قالجىڭ، تۇرپايى سايقىمازاق، ءانشى بولماسا دا ءانشى اتانىپ، سازگەر بولماسا دا سازگەر اتانىپ جۇرگەن اقشا تاپقىشتارمەن جۇرگىزىلەتىن سالماعى قارا شىبىنعا دا جۇك بولۋعا جارامايتىن سۇحباتتار، ءارى كەتسە قازاقستان مەن ونىڭ باسشىسىنىڭ الەمدە ابىروي-بەدەلى اسپانداپ، شىرقاۋ شىڭعا شىققانى، تاماق ءپىسىرۋ، بەت-اۋىز كۇتۋ، ۆاننادا شومىلىپ تۇرعان ورىس قاتىننىڭ ءشامپۋنى مەن گەلى ت.ب. سياقتى قازان-وشاقي پروبلەمالاردان اياق العىسىز. ودان ءارى كەتسە ءولتىرىپ كەتتى، سويىپ كەتتى، اتىپ كەتتى، سۋعا كەتىپ ورتەنىپ ءولدى، اكەسى بالاسىن، بالاسى اكەسىن پىشاقتادى نەمەسە بالتالادى. سوسىن امەريكا مەن ەۋرووداقتىڭ «قۇرىپ بارا جاتقانى»، ال رەسەيدىڭ «كۇشەيىپ» كەلە جاتقانى. مۇمكىن، بۇنىڭ ءبارى الدەكىمدەر ءۇشىن ماعىنالى دا ماڭىزدى شىعار. بىراق ماسەلە باسقادا.

ماسەلە ەندى قازاق ءتىلىنىڭ ءوزى تۇسىنىكسىزدەنىپ، ءوز بوياۋىنان دا،  كۇش-قۋاتىنان دا ايرىلىپ، ورىسشانىڭ ءتىپ-تىكە اۋدارماسىنا اينالعانىندا. بۇعان ەڭ اۋەلى تەلەارنالار جۋرناليستەرىنىڭ ءسوز بىلمەس ساۋاتسىزدىعىنىڭ كەسىرى مىقتاپ ءتيىپ وتىر. بۇنىڭ ءبارى ءبىز اشىپ وتىرعان «جاڭالىق» ەمەس، تالاي جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. سەنبەسەڭىز ەرىنبەي وقىپ شىعىڭىزشى:

         مينيمالدى جالاقىسى 140 تەڭگە (1-كانال)

         جوبا 100000 تەڭگەنى قۇراپ وتىر

         ۇزىندىعى 125 مەتردى قۇرايدى ەكەن

         توبەلەستەن كەيىن كوماعا تۇسكەن

         ول سول كەزدە كوماعا تۇسكەن

         جاۋىن-شاشىن كۇتىلەدى. بۇلت جۇرەدى.

         12 شاقىرىمدى باعىندىرۋدان... (ا. كەمەلجان)

         بەينەكامەرامەن قامتىلعان

         بۇگىن و.سۇلەيمەنوۆتىڭ جۇلدىزى جاندى

         الماتى مەتروپوليتەنى تمد ەلدەرىندەگى 17 مەتر بولىپ تابىلادى

         ول ەكى بىردەي رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە

         قازۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلادى

         تاياز تەرەڭدىكتە ورنالاسقان بەكەتتەر

         ...كونۆەيەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى

بۇل «قازاقستاننىڭ 1-ءشى ارناسى» جانە «الماتى» قالالىق ارناسىنىڭ «قازاقشالارى». ءوز انا ءتىلىن، ياعني، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءدال بۇلايشا قورلاۋ ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن باسقا بىردە-ءبىر ەلدە جوق. ايتپەسە، ەلىنىڭ، ۇلتىنىڭ، ۇلتتىق ءتىلىنىڭ امان-ساۋلىعىنا تىلەكتەس جۋرناليست تۇگىل ءجاي دەنى ساۋ ادام «مينيمالدى جالاقى» دەمەي «ەڭ از»، «ەڭ تومەن جالاقى»، «جوبا 10000 تەڭگەنى قۇراپ وتىر»، «125 مەتردى قۇراپ وتىر» دەمەي «جوبا قۇنى 10000 تەڭگە»، «ۇزىندىعى 125 مەتر»، «كوماعا تۇسكەن» دەمەي «ەس-ءتۇسسىز جاتىر»، «جاۋىن-شاشىن كۇتىلەدى» دەمەي «...بولادى» دەر ەدى عوي. ال قازاق ەشقاشان «1 كانالدىڭ» جۋرناليسىنە ۇقساپ «بۇلت جۇرەدى» دەمەيدى. بۇلت كوشەدى، بۇلت اۋادى نەمەسە كۇن بۇلتتى بولادى دەيدى. وسىنىڭ ءبارىن تەلەارناداعى ساۋاتسىز جۋرناليستەر ورىستىڭ «ۆپال ۆ كومۋ»، «سوستاۆلياەت» «مينيمالنايا زارپلاتا» دەگەندەرىنەن «باس قاتىرىپ جاتپاي» سو كۇيىندە اۋدارا سالعان.

ءيا، قازىر بىزدە قازاقتى جەر بەتىنەن جويىپ، كىم ەكەنى بەيماعلۇم ءبىر دۇباراعا اينالدىرۋدىڭ «الپىس ەكى ايلاسى» تۇگەل قولدانىلۋدا. ول ايلا-ءتاسىلدىڭ ەڭ سۇمپايىسى «قازاقستاندىق» دەپ اتالاتىن ۇلت جاساۋدىڭ سۇرقيا پروگرامماسى بولسا، ەكىنشىسى قازاقتىڭ ءتىلىن، ءسوز ساپتاۋىن ورىسشانىڭ ءتىپ-تىكەلەي اۋدارماسىنا اينالدىرۋ. ايتپەسە وسى «الماتى» تەلەارناسىنداعىلار 12 شاقىرىمدى  «باعىندىرۋدان»، «بەينەكامەرامەن قامتىلعان» «ول... رەكوردتىق كورسەتكىشكە يە»، «قازۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلادى»، «تاياز تەرەڭدىكتە» ت.ب. دەگەن ساندىراقتار «كومادا» جاتقان ءجۋرناليستىڭ، ياعني،  اۋرۋ ادامنىڭ ەلىرۋى ەكەنىن بىلمەي وتىر دەپ ويلايسىز با؟

وسىندا ءبىز استىن سىزىپ قارايتىپ بەرگەن سوزدەر ورىستىڭ «پوكوريل»، «وسناششەن»، «ۆلادەلەتس دۆۋح رەكوردنىح پوكازاتەلەي»، «وسۋششەستۆلياەتسيا»، «نەبولشايا گلۋبينا» دەگەندەردى «الماتى» ارناسىنداعىلار سول كۇيىندە قالىڭ قازاققا ۇسىنا سالعان. ەڭ سۇمدىعى سول وسىنداي ساندىراقتار تەلەارنالار ارقىلى قۇلاعىنا ابدەن سىڭگەن ۇلكەن دە، كىشى دە بۇگىندە وسىلاي سويلەۋگە كوشىپ بارا جاتقانىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر. ولار وزدەرى ونى بايقامايدى، سەبەبى تەلەديداردان ايتىلعان ءار ءسوز، ءار كورىنىس ادامنىڭ ويلانىپ جاتۋىنا مۇرشا بەرمەي، بىردەن ونىڭ ميىنا ۇرادى. ال ميى ونداي اۋرۋعا دۋشار بولماعان جۋرناليست  ەلىرمە سوزدەردىڭ ورنىنا «ول 12 شاقىرىمدى باسىپ ءوتتى» («پوكوريل» ەمەس!) «بەينەكامەراسى بار»، «بەينەكامەرامەن جابدىقتالعان» (قامتىلعان ەمەس) دەر ەدى عوي. ال «قازىلۋدا» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى ورىسشادان اۋدارىپ «قازۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە»، «تاياز» نەمەسە «تايىز جەردەگى بەكەتتەر» دەگەندى «تاياز تەرەڭدىكتەگى بەكەتتەر» دەۋ ونى ايتىپ تۇرعان ادامنىڭ اقىل-ەسىنىڭ دۇرىستىعىنا ۇلكەن كۇمان تۋعىزادى.

وسىلاردى تىڭداپ وتىرىپ، كەيدە ول جۋرناليستەر ورىسشادان سول كۇيىندە اۋدارىپ ايتپاسا بىرنارسەنى ءبۇلدىرىپ الارمىن دەگەن ياعني، ورىسقا دەگەن باياعى قۇلدىق مىنەز، قۇلدىق سانا قانىنا ءسىڭىپ قالعان با دەگەن دە ويعا كەتەدى ەكەنسىڭ. قازىر قازاق جۋرناليستەرىنىڭ، اسىرەسە تەلەراديو جۋرناليستەرىنىڭ تاعى ءبىر ساۋاتسىزدىعى قاعازعا قالاي جازىلسا، ءسوزدى سول كۇيىندە وقيتىنىنان دا ايقىن كورىنىپ تۇرادى. مىسالى اقوردا دەگەن ءسوز ايتىلعاندا «اعوردا»، كوكونىس ءسوزى ايتىلعاندا «كوگونىس» بولىپ ايتىلادى. بۇل ۇندەستىك زاڭى. ولار سونى دا بىلمەگەندىكتەن «اق وردا»، «كوك ءونىس» دەپ بىرىككەن ءسوزدى ەكىگە ءبولىپ، اۋىرلاتا تۇسەتىن بولدى. بۇل از بولسا، ولاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ «ڭ» دىبىسىن «ن» قىلىپ ايتۋدى «موداعا» اينالدىرىپ جۇرگەندەر دە كوبەيىپ بارادى. اسىرەسە «1-ءشى كانالداعى» نۇرسۇلتان ءبىلال دەگەن جۇرگىزۋشىنىڭ ءسوزى سوعان جاقىن با دەپ قالدىق. ورىستار ادەتتە «گدە-بى نە بىل»، «كتو بى نە بىل» دەپ سويلەيدى. قازىر تەلەارناداعى قازەكەمدەر دە باستان-اياق وسىلاي سويلەۋگە كوشتى. جاس دەيتىن جاس ەمەس، ءارى تەلەجۋرناليستيكادا جۇرگەنىنە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولعان ارمان ىسقابىل دەگەن ءىنىمنىڭ «قانداي ۇلت وكىلى بولماسىن، ادام ءوزىنىڭ تۇرعان جەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك» (faceۆoوk) دەپ جازعانىن وقىپ باسقانىكى باسقا ارمانعا نە بولعان دەپ قاتتى رەنجىدىم. قازاق قاشاندا («ادەتتە» ەمەس) «بولماسىن دەگەن وڭباسىن» دەيدى، «بولسىن»  دەپ سويلەيدى. جوعارىداعى سويلەمدى ءسوز بىلەتىن قازاق  «قانداي ۇلت وكىلى بولماسىن» دەمەي قانداي ۇلت وكىلى بولسا دا» نەمەسە «قاي ۇلت وكىلى» دە دەيدى. ورىستاردان تۇپ-تۋرا ءتارجىمالانىپ ايتىلاتىن بۇل قولدانىس بۇگىندە ەلدى مەڭدەگەن اۋرۋعا اينالىپ بارادى. بۇگىندە ورىستىڭ اسىرەسە «سوستاۆلياەت» دەگەنى ءسوزى قازاق ءتىلىن كۇن سايىن ويرانداپ بارادى.     

بۇرىن انشىلەر ءاننىڭ كەيبىر سوزدەرىن بۇزىپ ايتاتىنىن ەستىپ، كورىپ جۇرەتىنبىز. قازىر قازاقتىڭ ءال-ميساقتان دەرلىككە كەلە جاتقان ماقال-ماتەلدەرىن بۇرىپ ايتۋ كوبەيىپ بارادى. انەبىر جىلدارى ءبىر تەلەجۋرناليستىڭ «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەپ قوناەۆ ايتقانداي دەپ حالىق ماقالىن بىرەۋگە تەلىپ جىبەرگەنىن كورىپ ەدىك. ەندى «قۇرالاي شاش، قولاڭ كوز» دەگەندى دە ەستيتىن بولدىق. ال «31-ءشى» ارنا ءجۋرناليسىنىڭ «قۇلاق سۇراپ، مۇيىزدەن ايرىلعان» دەگەنىن دە ەستىدىك (27 قازان، 2016).

ءيا، «مۇرت سۇراپ بارىپ، ساقالىنان ايرىلىپتى» دەمەكشى بۇگىندە تەلەراديو جۋرناليستيكاعا ءانشىنى دە كۆن-شىنى دا، سايقىمازاقتى دا تارتىپ، ءتىلى جۇتاڭ، ادەبيەتتەن، تاريحتان، جالپى ءتىل بايلىعىنان ماقۇرىم، ايتەۋىر وڭدى-سولدى اۋزىنا كەلگەنىن سۋداي ساپىراتىن كىم كورىنگەندى تەلەجۋرناليستىك جۇمىسقا الىپ، ولارعا تەلەارنالاردان جوبا اشىپ بەرىپ، ۇلتتىق ءتىلىمىزدى ادام شوشىرلىق كۇيگە ءتۇسىردى. ال ونداي كىم-كورىنگەندەردىڭ ىشىندە تۇتاس ءبىر تەلەارنالارعا باستىق بولىپ وتىرعاندارى قانشاما؟! كەشەگى جۇرگىزۋشى قىزدى بۇگىن «استانا» تەلەارناسىنا باستىق قىپ قويعاننان نە ۇتتىق؟ وسى «استانانىڭ» بەلگىلى ءجۋرناليسى ج.سلامبەكتىڭ «اپاما اجەم ساي» دەگەنىن ەستىگەندە شىنىندا دا تەلەارناشىلار قازاقتىڭ ماقال-ماتەلدەرىنە رەفورما جاساۋعا كىرىسكەن سياقتى. ايتپەسە، قازاق «اپاما جەزدەم ساي» دەيتىن ەدى-اۋ.

ال «31» ارنا ءجۋرناليسىنىڭ «دارىگەردىڭ ءوز جۇمىسىنا سالعىرت قاراماۋىنا جول بەرمەۋ» دەگەندى قالاي تۇسىنەر ەدىڭىز؟ (27-قازان 2010). «سالعىرت قاراماۋعا جول بەرمەۋ» دەگەن سۇمدىقتى كىم ەستىگەن؟ قازاقشانى  شۇبارلاۋ تەلەارنالاردا بۇدان ءارى بىلاي جالعاسادى:

ۆەلوسيپەدشىلەر 7 شاقىرىمدى باعىندىردى («قازاقستان» 11.ح.2016)

ءوز كەزەگىندە ماقۇل دەگەن («31» ارنا 27-قازان.2016)

...زاڭنىڭ وزگەرۋىمەن تۇسىندىرەدى.

بۇل رەسپۋبليكالىق ماڭىزعا يە جول («31» ارنا //-//)

قۇجاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن تۇسىندىرەدى (ج. نيازوۆا 24.10.2016)

بۇل كورىنىستى جىبەرىپ العان بولار (پروپۋستيل دەگەندى ايتىپ وتىر) («31»-25.10.2016)

ءتورت ايدان بەرى جولداسىن كورمەگەن (جانار قوجانوۆا «31»)

...ءبارى قوسىلىپ، تابيعات دەپ اتالاتىن تىرشىلىك الاڭىن قۇرايدى

تاعى ءبىر ايتار (قامار ءالجانوۆا)

كۇرىكباەۆ تۇرمەگە توعىتىلا ما? («31» 30 قازان)

ەسىگىن توراۋىلداپ جۇرگەن (سامال قابىشەۆا)

وڭتۇستىك  وڭىرلەردە جاۋىن-شاشىن كۇتىلۋدە (ادام بالاسى جازدى، كوكتەمدى، كۇزدى، قىستى كۇتەدى. بىراق  جاۋىن-شاشىن كۇتپەيدى).

جوعارىداعى  ءبىز كەلتىرگەن سويلەم دەۋگە كەلمەيتىن بالدار-باتپاقتىڭ بارىنە سەبەپ بولىپ وتىرعاندار – ءبىز قارايتىپ كورسەتكەن سوزدەر. ءتىلى، اقىل-ەسى، سانا-سەزىمى بۇزىلماعان قازاق ەشقاشان «وزگەرۋىمەن تۇسىندىرەدى»، «ماڭىزعا يە جول»، «جەتىسپەۋشىلىگىمەن تۇسىندىرەدى», «جىبەرىپ العان بولار»، «تىرشىلىك الاڭىن قۇرايدى» دەپ ەلىرىپ سويلەمەيدى. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سوراقىسى «كاسىپكەرلەر قانداي دا قادامعا شەشىلەرى انىق» دەگەن ءسوز دەر ەدىك. بۇل ورىستىڭ «پريدۋت ك ليۋبومۋ رەشەنيۋ» دەگەنىن ەش ويلانباستان ساناسىزدىقپەن، اقىماقتىقپەن قايتالاي سالۋ. ال «قولىندا تراۆماتتىق قارۋ بولعان» دەگەن شە؟ («31» ارنا. 31.10.2010). كۇلىڭىز! كۇلىپ بولىپ نە بوپ باراسىڭ قازاعىم-اۋ دەپ جىلاساڭىز دا بولادى.

قايتالاپ ايتامىز، ءبىزدىڭ بۇل ماسەلەنى قوزعاعانىمىزعا تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. ونى تۇزەتەيىك دەمەك تۇگىل بەتىمەن كەتكەن، ءسوز قادىرىن بىلمەيتىن، بىلمەگەنىمەن تۇرماي، ءتىلىمىزدى ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرعاندارعا نە اقپارات مينيسترلىگىنەن، نە ءتىل كوميتەتى دەپ اتالاتىننان ءبىر اۋىز ەسكەرتۋ جوق. شىنىندا دا وسىنىڭ بارىنە سوناۋ جىلدارى ايتىلعان باسپاسوزدەگى سىن-ەسكەرتپەلەرگە جاۋاپ بەرمەي-اق قويىڭدار» دەگەن ءسوز ءالى دە قۇدىرەتتى قارۋ بولىپ تۇر-اۋ، ءا؟ ال بۇل ەلدى – ەل، ۇلتتى – ۇلت قىلايىن دەگەن ادامنىڭ ءسوزى ەمەس-اۋ، اعايىن! ءيا، باسشىلارى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلىندا ءتىلىن ءوز بيىگىنە شىعارماق تۇگىل كۇننەن-كۇنگە ورىسشانىڭ اۋدارماسىنا اينالدىرىپ بارا جاتقان ەلدىڭ ەرتەڭى نە بولار ەكەن؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz