پارلامەنت ءماجىلىسى وسىنىڭ الدىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 61-بابىنىڭ 1-تارماعىنا سايكەس ۇسىنعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ماقۇلدادى. زاڭ جوباسى ارى قاراي سەناتتا قابىلدانعان سوڭ قر پرەزيدەنتىنىڭ قول قويۋىنا جىبەرىلەدى. زاڭ كۇشىنە ەنگەن بويدا 28 مىڭعا جۋىق ادامعا راقىمشىلىق جاسالادى دەپ كۇتىلۋدە. وسى ورايدا ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك جىلدارىنان بەرى جاسالعان امنيستيالار تاريحىنا كوز جۇگىرتىپ، جالپى تۇرمە رەفورماسىنىڭ جاي-جاپسارىنا ءۇڭىلۋدى، ودان ءتونۋى بەك-مۇمكىن قاۋىپ-قاتەردى باعامداۋدى ءجون كوردىك.

قر باس پروكۋرورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى يوگان مەركەلدىڭ ايتۋىنشا، 28 مىڭعا جۋىق جازاسىن وتەۋشىگە راقىمشىلىق جاسالىپ، ونىڭ ىشىندە تۇزەۋ كولونيالارىندا جازاسىن وتەپ جۇرگەن 1500 ادام بوستاندىققا شىقپاق. راقىمشىلىق شاراسىنا اباقتىدا وتىرعانداردان بولەك ايىپپۇل شاراسىنا، شارتتى جازاعا كەسىلگەندەر، كۇدىكتىلەر، ايىپتالۋشىلار، قوعامدىق جۇمىستارعا جانە باسقا دا اۋىر ەمەس جازاعا تارتىلعاندار قامتىلادى. راقىمشىلىق جاسوسپىرىمدەر، جۇكتى جانە كامەلەتتىك جاسقا تولماعان بالاسى بار ايەلدەر، مۇگەدەكتەر، قارت ادامدار جانە قوعامدىق قاۋىپتىلىگى جوق قىلمىستارمەن بويىنشا جازاسىن وتەۋشىلەرگە جاسالماق. لاڭكەستىك، ەكسترەميستىك ارەكەتى ءۇشىن سوتتالعاندار، بىرنەشە رەت ءىستى بولعاندار، پەدوفيليزم بابىمەن تەمىر تورعا توعىتىلعاندار، سونداي-اق كىسىنى ازاپتاۋ، جەمقورلىق دەرەكتەرى، ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرۋ سەكىلدى اۋىر زاڭ بۇزۋشىلىق جاساعاندارعا امنيستيا قاراستىرىلماعان.

ەل تاريحىندا بۇعان دەيىن راقىمشىلىق شاراسى 8 رەت قولدانىلعان بولاتىن. العاشقى راقىمشىلىق 1991 جىلى «قازاق كسر مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭى اياسىندا جۇزەگە استى. كەلەسى ىزگىلىك شاراسى 1994 جىلى «حالىقارالىق وتباسى جىلىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭى بويىنشا قولدانىلدى. سول جولعى امنيستياعا ماسكۇنەمدىك، ناشاقورلىق جانە جىنىستىق قاتىناستان جۇعاتىن اۋرۋلار بويىنشا تولىق ەمدىك كۋرستان وتپەگەن جازاسىن وتەۋشىلەر ەنبەدى. ەل تاريحىنداعى ءۇشىنشى امنيستيا 1996 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاڭا كونستيتۋتسياسىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى» زاڭى ارقىلى ىسكە استى. ارتىنشا 1999 جىلى «ۇرپاقتار بىرلىگى مەن ساباقتاستىعى جىلىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»، 2011 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ اقشانى جاريا ەتۋىنە بايلانىستى ولارعا راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»، 2002 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىنىڭ ون جىلدىعىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»، 2006 جىلى «زاڭسىز ەڭبەك ميگرانتتارىن زاڭداستىرۋعا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»، 2011 جىلى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعىنا بايلانىستى راقىمشىلىق جاساۋ تۋرالى»، زاڭ جوبالارى بويىنشا راقىمشىلىق شارالارى جۇرگىزىلدى.

شيرەك عاسىردىڭ ىشىندە 8 راقىمشىلىق جاساۋ شاراسىن جۇرگىزۋدەگى باستى ماقسات – تەمىر تورداعى ازاماتتاردىڭ سانىن ازايتۋ. ويتكەنى قازاقستان 2002 جىلعا دەيىن ءار ءجۇز مىڭ ادامعا شاققانداعى سوتتالعان ادام سانى جاعىنان الەمدە اقش پەن رەسەيدەن كەيىن ءۇشىنشى ورىندا بولىپ كەلدى. بۇگىندە قىلمىستىق زاڭ بارىنشا ىزگىلەندىرىلدى، ونىڭ ىشىندە قىلمىستىق كودەكستىڭ بىرقاتار باپتارى جۇمسارتىلدى جانە شارتتى تۇردە مەرزىمنەن بۇرىن بوساتۋ مەرزىمدەرىنىڭ باستالۋ ۋاقىتى قىسقاردى. سونىمەن قاتار باس بوستاندىعىنان ايىرۋعا بايلانىستى ەمەس جازانىڭ بالاما تۇرلەرىن قولدانۋ اياسى كەڭەيتىلدى. جازانى اناعۇرلىم جۇمساق جازاعا اۋىستىرۋ تۋرالى ەرەجەلەردى قولدانۋ ەرەجەلەرى جەڭىلدەتىلدى. ناتيجەسىندە ەلىمىز ءار ءجۇز مىڭ ادامعا شاققانداعى سوتتالعان ادام سانى جونىنەن 61 ساتىعا دەيىن سىرعىدى. قازىر تۇزەۋ مەكەمەلەرىندەگى ازاماتتاردىڭ سانى 39 مىڭنان ءسال اسادى. بۇل 18 ملن حالقى بار قازاقستان ءۇشىن ءالى دە جوعارى كورسەتكىش.

سوڭعى جىلدارى پروكۋراتۋرا ورگانى تاراپىنان پەنيتەنتسيارلىق جۇيەنى وڭتايلاندىرۋعا باعىتتالعان اۋقىم­دى جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. 2013 جىلى «تۇرمە رەفورماسى» اياسىندا «تۇرمە حالقىن» ازايتۋ جونىندەگى 10 شارا» جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ جايىن تالقىعا سالعان العاشقى فورۋم ءوتتى. ەكىنشى فورۋم كولونيالارداعى جۇمىسباستىلىقتى تالقىعا سالسا، بىلتىر وتكەن ءۇشىنشى فورۋمنىڭ كۇن تارتىبىنە سوتتالۋشىلاردىڭ قايتا الەۋمەتتەنۋى ماسەلەسى قويىلدى. اتقارىلعان جۇمىستاردىڭ العاشقى وڭ ناتيجەلەرى دە جوق ەمەس. ايتا­لىق، 3 جىلدىڭ ىشىندە تەمىر توردا وتىرعاندار سانى 50 مىڭ­نان 39 مىڭعا دەيىن قىسقاردى.

رەسمي اقپار بويىنشا كولونيالارداعى جاعداي دا جاقسارىپ كەلەدى. جاڭا قىلمىستىق زاڭناما قولدانىلا باستاعالى تۇزەۋ مەكەمەلەرىنەن جىل سايىن 9 مىڭنان 11 مىڭعا دەيىن ادام بوستاندىققا شىعۋعا مۇمكىندىك العان. سوڭعى بەس جىلدا جالپى قىلمىس 45 پايىزعا، اۋىر قىلمىستار 42 پايىزعا، ءوز-وزىنە قول جۇمساۋ دەرەكتەرى 25 پايىزعا تومەندەپ، سوتتالۋشىلاردىڭ اكىمشىلىك مەكەمەلەرگە شاعىمدانۋى 7 ەسەگە ازايعان. «تۇرمە حالقى» سانىنىڭ ازايۋىنان، ونداعى ماتەريالدىق-تۇرمىستىق دەڭگەيى جاقسارعان.

قر ءىىم-دە Skype بەينەبايلانىسى ارقىلى قاماۋداعىلاردى جاقىندارىمەن سويلەستىرۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدا. بۇل سوتتالۋشىلاردىڭ جاقىندارىنىڭ جول شىعىندارىن قىسقارتىپ، سوتتالۋشىعا بارلىق جانۇيا مۇشەلەرىمەن سويلەسۋگە مۇمكىندىك بەرمەك.

باس بوستاندىعىنان ايىرۋ – ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستانداعى نەگىزگى جازا ءتۇرى بولىپ سانالادى. ەلدە ءاربىر ءۇشىنشى سوتتالۋشىعا وسىنداي ۇكىم كەسىلگەن. قازاقستانداعى ورتاشا جازا مەرزىمى 8 جارىم جىل. Penal Reform International كەلتىرگەن دەرەككە ساي، قوعامدىق ومىرلىك داعدىلاردى ۇمىتۋعا 5 جىل تەمىر توردا توعىتىلۋدىڭ ءوزى جەتىپ ارتىلادى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتكەندەي بىرىڭعاي جازالاۋ جۇيەسى قىلمىسكەردى قوعامنان وقشاۋلاپ، كوبىنەسە ونى تارتىپكە سالۋدىڭ ورنىنا، قىلمىس جاساۋعا بەيىل ەتەدى. ستاتيستيكا دەرەكتەرى ءبىر رەت ءتۇزۋ جولدان تايقىعان ادامنىڭ، قايتا وڭ جولعا ءتۇسۋى قيىن ەكەندىگىن كورسەتۋدە. سوتتالۋشىلاردىڭ 49 پايىزى بۇرىن ءىستى بولعاندار. ال 63 پايىزى باس بوستاندىعىنان ايىرۋ مەكەمەلەرىندە جازاسىن وتەگەن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۇزەۋ مەكەمەلەرى ادامدى تۇزەيدى دەۋ – ۋتوپيا.

تۇرمەلەردى ادامدارمەن تولتىرا بەرۋ – ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا ءتيىمسىز. قازاقستاندا جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ ارقايسىسىنىڭ كۇتىمىنە جىلىنا 776 مىڭ تەڭگە قاراجات جۇمسالادى. بۇل سوماعا تاماقتانۋ، تۇزەۋ مەكەمەلەرى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى، كوممۋنالدىق قىزمەتتەر كىرەدى. سوڭعى 4 جىلدا اتالعان سالاعا بولىنگەن قارجى 54 پايىزعا وسكەن. سۋديا تاعايىنداعان ماتەريالدىق زياندى وتەۋدەن تۇراتىن «تۇرمە ەكونوميكاسى» شىعىننىڭ جارتىسىنا جۋىعىن عانا جابادى. وسى ورايدا مەرزىمىن وتەپ جۇرگەندەردى قوعامدىق جۇمىستارعا تارتۋ ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگى ارتادى. بۇل جۇيە ەلىمىزدە كەنجەلەپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. بۇگىندە «تۇرمە رەفورماسى» اياسىندا مەملەكەت تاراپىنان سوتتالۋشىلاردى جۇمىسپەن قامتۋدا كاسىپكەرلەردى تارتۋ قولعا الىنۋدا. تاجىريبە رەتىندە اقمولا، جامبىل وبلىستارى مەن استانا قالاسى ماڭىنداعى كاسىپكەرلەرگە 92 تۇزەۋ مەكەمەسى جالعا بەرىلىپ، 32 كولونيا سەنىمدى باسقارۋعا تاپسىرىلعان. سول ارقىلى 2 مىڭنان استام جازاسىن وتەۋشى جۇمىسپەن قامتىلماق. ولار تىگىن بۇيىمدارىن جاساۋ، جيھاز بەن مەتال، حالىقتىق تۇتىنۋ تاۋارلارىن ءوندىرۋ، ماكارون ونىمدەرى سالاسى مەن قۇرىلىس ماتەريالدارىن جاساۋعا جۇمىلدىرىلماق. كاسىپكەرلەر ولارعا قاراپايىم قىزمەتكەرلەردەن ەكى ەسە از جالاقى تولەسە بولعانى. وسى ارقىلى كاسىپكەرلەر تومەنگى مولشەردەگى جالاقى مەن سالىققا از قاراجات جۇمساپ، ءوز كاسىبىن دوڭگەلەتىپ قانا قويماي، تۇزەۋ مەكەمەلەرىندەگى جازاسىن وتەۋشىلەردى جۇمىسپەن قامتيدى.

تۇرمە رەفورماسىندا كوزدەلگەن «تۇرمە حالقىنىڭ» سانىن ازايتۋ، سول ارقىلى شىعىنداردى وڭتايلاندىرۋدا ۇسىنىلعان جاڭاشىلدىقتىڭ ءبىرى – ەلەكتروندى بىلەزىكتەردى ەنگىزۋ. بۇل جۇيە جەڭىل قىلمىسى ءۇشىن اباقتىعا توعىتىلعان ازاماتتاردى باقىلاۋدا ۇستاپ، قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جازاسىن وتەۋشى ءتورت قابىرعادا قۇر بوس وتىرماي، بوستاندىقتا قوعامدىق جۇمىسپەن اينالىسىپ، ءوزى ءۇشىن دە، مەملەكەت دامۋى ءۇشىن دە پايدالى ءىس ىستەمەك. مەرزىمىن قولايلى شارتتار بويىنشا وتەۋ – قاي تاراپ ءۇشىن دە يگى ءىس بولماق. كەيدە قولدانىستاعى زاڭنامانىڭ قولايسىز تۇستارى كەزدەسىپ جاتادى. ايتالىق بىرنەشە جىل بۇرىن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا كورشىسىنىڭ 10 مىڭ تەڭگە تۇراتىن زاتىن ۇرلاعان ايەل 3 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، مەملەكەت سول 3 جىلدا ونى اسىراۋعا 1 ميلليون 700 مىڭ تەڭگە قاراجات جۇمساعان. بۇنداي قوس تاراپقا دا ىڭعايسىز دەرەكتەر از ەمەس. وسىندايدا ەلەكتروندى بىلەزىكتەردى ەنگىزۋ ءتيىمدى. ونىڭ قۇنى سوتتالۋشىنى اسىراۋعا كەتەتىن جىلدىق شىعىننان 4 ەسەگە ارزان، ياعني 200 مىڭ تەڭگە. جازاسىن وتەۋشىنى جەرسەرىكتىك جۇيە ارقىلى باقىلاپ وتىراتىن جوبا بىرنەشە جىل بۇرىن ەنۋى ءتيىس بولاتىن. الايدا ول تەك 2017 جىلدان باستاپ قانا جاساقتالماق. بۇگىندە 60-تان استام ەل قولدانىپ ۇلگەرگەن جۇيەنى بىزدە دە ەندىرۋ – ۋاقىت تالابى.

دەي تۇرعانمەن، تۇرمە رەفورماسىندا كوزدەلگەن كەيبىر جايتتاردىڭ اسا نازىكتىگىنە نازار اۋدارعان ءجون. ماسەلەن، ەلەكتروندى بىلەزىكتى اۋىر قىلمىسپەن جازاسىن وتەۋشىلەردىڭ پارا بەرۋ ارقىلى يمەۋدەنۋىنە توسقاۋىل قويۋ شارالارى قاتاڭ جۇرگىزىلۋى ءتيىس. سونداي-اق قاندىقول قىلمىسكەرلەردىڭ كەزەكتى اتاۋلى داتانى كۇتىپ، راقىمشىلىقپەن بوستاندىق الىپ، قايتادان جازىقسىز جان­داردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولۋىنا استە جول بەرۋگە بولمايدى. سوندىقتان تۇرمە رەفورماسىن جۇرگىزۋدە قىراعى كوزقاراس، جان-جاقتى مۇقياتتىلىق كەرەك.

مەلءىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz