12 جەلتوقسان - الاش اۆتونومياسىنىڭ، ياعني قازىرگى قازاقستاننىڭ قۇرىلعان كۇنى
تاريحي دەرەكتەر تۇركىستان مۇحتارياتىن قۇرۋ – الاش اۆتونومياسىن قۇرۋدىڭ الدىڭعى شارتى بولدى دەگەن تۇجىرىمعا جەتەلەيدى.
2016 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا قازاق مەملەكەتتىلىگىن قايتا تىرىلتكەن الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 99 جىل تولدى. ودان 2 اپتا بۇرىن قوقاند قالاسىندا تۇركىستان مۇحتارياتى دەگەن اتاۋمەن تاعى ءبىر مەملەكەتتىك قۇرىلىم دۇنيەگە كەلگەن-ءدى.
الايدا، مۇستافا شوقاي مەن زاكي ۆاليدي توعاننىڭ (احمەت زاكي ۆاليدوۆ) ەستەلىكتەرىنە قاراعاندا، الاش جانە تۇركىستان اۆتونوميالارىنىڭ بىرورتاق قۇپياسى بار كورىنەدى.
اتاپ ايتقاندا، الاش بىرىڭعاي قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى ەمەس، ال تۇركىستان مۇحتارياتىن (قوقان اۆتونومياسىن) قۇرۋ تۋرالى ستراتەگيالىق شەشىم قوقاندا ەمەس، ورىنبوردا قابىلدانعان.
اقيقاتىن ايتقاندا، تۇركىستان مۇحتارياتىن دا، الاش اۆتونومياسىن دا قۇرۋ تۋرالى شەشىم ورىنبورداعى ءبىر ورتالىقتا قابىلدانىپ، ەكەۋىنە دە ۇيىتقى ءارى باسشى بولعان الاش قايراتكەرلەرى بولاتىن.
قازىرگى بەرىك قالىپتاسقان كوزقاراسقا سايكەس، كەڭەس تاريحناماسىنان «قوقاند اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى تۇركىستان مۇحتارياتى مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى مەن مۇستافا شوقايدىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن قۇرىلىپ، بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىم 1917 جىلدىڭ 27 قاراشاسىنان 1918 جىلدىڭ 22 اقپانى ارالىعىندا دەيىن جاسادى.
تۇركىستان مۇحتارياتى جاريالانعان 28 قاراشادان 12 جەلتوقسانعا دەيىنگى ارالىقتا بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ توراعاسى (پرەمەر-ءمينيسترى) مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى، ىشكى قاراما-قايشىلىقتاردىڭ سالدارىنان ول بيلىكتەن باس تارتقان سەبەپتى، ونىڭ ورنىنا مۇستافا شوقاي سايلانىپ، اۆتونوميانى تولىعىمەن كۇيرەۋىنە دەيىن باسقاردى.
تۇركىستان مۇحتارياتى زەردەلەنەتىن زەرتتەۋلەردە ونىڭ قۇرىلۋى مەن جاريالانۋ تاريحىندا بىردەن-ءبىر جەتەكشىلىك ءرول نەگىزىنەن مۇستافا شوقايعا ارتىلادى دا، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى كوبىنە الاش قايراتكەرى، الاش وردا حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە سيپاتتالادى.
حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحي وقيعالاردى زەرتتەيتىن تاريحشىلاردىڭ اراسىندا الاش اۆتونومياسىنان تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ تاريحي ماڭىزى مەن ءرولىن جوعارى قوياتىن عالىمدار دا جوق ەمەس. ال بۇگىنگى كۇنى اينالىمعا تۇسكەن تاريحي مالىمەتتەر الاش اۆتونومياسى مەن تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ تاريحىن تۇبەگەيلى قايتا قاراۋعا جەتەلەيدى.
مىسالعا، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ قۇرىلۋىنا كۋا بولعان قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى، 1917-1919 جىلدارداعى باشقۇرت اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى بولعان احمەت زاكي ۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىنە سايكەس، قوقان اۆتونومياسىن نەمەسە تۇركىستان مۇحتارياتىن قۇرۋ تۋرالى باستاما دا، تۇپكىلىكتى شەشىم دە قوقان قالاسىنداعى مۇسىلمانداردىڭ IV جالپىتۇركىستان قۇرىلتايىندا ەمەس، بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسى بويىنشا كوميسسارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنبورداعى كەڭسەسى – رەزيدەنتسياسىندا قابىلدانعان.
ءوز ەستەلىكتەرىن «زاكي ۆاليدي توعان» دەگەن ەسىمىمەن تۇركيادا جاريالاعان احمەت زاكي ۆاليدوۆ ول تۋرالى: «قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى قايراتەرلەرى: احمەت بايتۇرسىن، شىڭعىس حان ۇرپاعى، بوكەي ورداسىنىڭ اسا قادىرلى وكىلى، ەگدە جاستاعى شاڭگەرەي سۇلتان بوكەيحانوۆ، تاشكەنتتەن كەلگەن مۇستافا شوقاي، جيحانشا دوسمۇحامەدۇلى جانە باسقالارى قازاننىڭ سوڭى – قاراشانىڭ باسىندا تورعاي گۋبەرناتورى عالي حان بوكەيحاننىڭ رەزيدەنتسياسىندا جينالدى. مەن بىرنەشە ماجىلىسكە قاتىستىم»، - دەپ جازدى.
ونىڭ جازۋىنشا، 28 قازاندا تاشكەنت قالاسى دا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا ءوتتى، سول سەبەپتى مۇستافا شوقاي ورىنبوردا كىدىرۋگە ءماجبۇر بولدى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ كەڭسەسىندەگى 2 كۇندىك ءماجىلىستىڭ بارىسىندا قازاق قايراتكەرلەرى احمەت زاكي ۆاليدوۆقا «باشقۇرد ىستەرىن قويا تۇرىپ، م. شوقايمەن بىرگە تاشكەنتكە اتتانۋدى ۇسىنادى». ال ءاليحاننىڭ رەزيدەنتسياسىنداعى ماجىلىستە تاشكەنتەگى، ياعني بولشەۆيكتەردىڭ ۇستەمدىگى ورناعان جالپى تۇركىستانداعى احۋالدى ۇيلەستىرمەيىنشە، بيلىكتى كەڭەس وكىمەتىنەن قايتارىپ الماعان كۇن دە، تارازى باسىن تەڭەستىرمەيىنشە، الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋعا بولمايدى دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلەدى. «ءماجىلىس, - دەيدى احمەت زاكي ۆاليدوۆ ءوز ەستەلىگىندە، - «2 كۇن جالعاسىپ، ءبىزدىڭ كەلەشەك تاعدىرىمىزدى نەگىزىنەن ايقىنداپ بەردى».
ال تۇركىستان مۇحتارياتىن قۇرىپ، ونىڭ العاشقى پرەمەر-ءمينيسترى بولىپ سايلانعان مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى ءوزىنىڭ ءاربىر ءىسىن ءاليحان بوكەحانمەن كەڭەسە وتىرىپ اتقارعانىن ونىڭ 1917 جىلى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەتىسۋ وبلىسىنداعى كوميسسارى بولىپ تاعايىندالۋىنىڭ ىزىنشە تاشكەنتتەن الاش كوسەمىنە جازعان حاتىنان انىق بايقاۋعا بولادى.
تۇركىستان مۇحتارياتى ورىنبورداعى 2 كۇندىك ءماجىلىس قابىلداعان جاسىرىن شەشىممەن جانە ءاليحاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن قۇرىلعانىن بۇلتارتپاي دالەلدەيتىن تاعى ءبىر تاريحي وقيعا – الاش اۆتونومياسى قۇرىلىپ، ءاليحان باستاعان ونىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگى – الاش وردا ۇلتتىق كەڭەسى جاساقتالعاندا، مۇحامەتجان تىنىشبايۇلى مەن مۇستافا شوقاي ەكەۋى – ءبىرى تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ توراعاسى، ەكىنشىسى ونىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولۋىنا قاراماستان، الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاندى. ادامزات تاريحىندا ەكى دەربەس مەملەكەت پەن ولاردىڭ ەكى بولەك ۇكىمەتتەرىنە ءبىر قايراتكەردىڭ قاراما-قاتار مۇشە بولىپ سايلانعان باسقا ءبىر مىسال تابىلا قويار ما ەكەن؟!
ال سول «ۇلى تۇركىستان» يدەياسىن ءبىر مۇستافا شوقايعا تاڭاتىن مۇستافاتانۋشىلاردىڭ كەيبىرى ءاليحان بوكەيحان الاش اۆتونومياسىنىڭ تۇركىستانمەن بىرىگۋىنە قارسى بولدى دەگەن پىكىرىنە دالەل رەتىندە الاش كوسەمىنىڭ «جالپى ءسىبىر سيەزى» اتتى ماقالاسىن كەلتىرەدى. يا، ءاليحان ول ماقالاسىندا «تۇركىستان ءوز الدىنا اۆتونوميا بولار. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ تۇركىستانعا قوسىلعانى وڭ دەگەن فىكىر دە بار. ءبىز تۇركىستانمەن دىندەس، تۋىسقانبىز... ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ازاماتقا جۇتاپ وتىرعان بولسا، ءبىزدىڭ جالپى قازاق قاراڭعى سوقىر بولسا، تۇركىستان 10 ەسە ارتىق. قازاق تۇركىستانمەن ءبىر اۆتونوميا بولسا، اۆتونوميا ارباسىنا تۇيە مەن ەسەكتى پار جەككەن بولادى. بۇل ارباعا ءمىنىپ ءبىز قايدا بارامىز؟» - دەپ جازدى.
1918 جىلدىڭ 26 شىلدەسىندە ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە جولداعان بايانداماسىندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ «الاش اۆتونومياسى ءسىبىر مەن تۇركىستان وبلىستارىنىڭ قۇرامىنا ەشقاشان كىرمەگەن قازاق ولكەسىنىڭ 6 ميلليون قازاق-قىرعىز حالقىن بىرىكتىرەدى»، - دەپ جازعانى تاعى بار.
ءاليحان بوكەيحان بۇل ساياسي كوزقاراسىن قازاق پەن ورتا ازيانىڭ وزگە تۇركى-مۇسىلماندارى ءۇشىن ەمەس، ءپانيسلاميزمنىڭ جانە پانتۇركيزمنىڭ كۇشەيۋىنەن قاتتى سەسكەنەتىن رەسەي باسشىلارى ءۇشىن، ولاردى اداستىرۋ، الدارقاتۋ ماقساتىندا عانا جازعان ساياسي ءادىس-امال بولاتىن.الاش پەن تۇركىستان اۆتونوميالارىنىڭ ەكى بولەك قۇرىلۋىنىڭ باستى سىرى دا وسىندا جاتىر ەدى.
وتارشىل رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشالىق بيلىگى عانا ەمەس، 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىن جۇزەگە اسىرعان دەموكراتتارىنىڭ وزدەرى دە، ءتىپتى «قازان توڭكەرىسى» دەگەن بۇلىكپەن بيلىكتى باسىپ العان كەڭەس وكىمەتى دە تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بىرىگۋىنەن قاتتى قورىققان. 1924 جىلى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتا ازيا حالىقتارىن دەربەس رەسپۋبليكالارعا ءبولىپ، 1925 جانە 1929 جىلدارى قازاقستاننان ورىنبور وبلىسىن رەسەيگە قوسىپ بەرۋ ارقىلى، كورشى تۋىس باشقۇرتستان مەن تاتارستاندى قازاق ەلىنەن اجىراتۋى سونىڭ بۇلتارتپاس ايعاعى بولىپ تابىلادى (№ 1 فوتوسۋرەت).
ال ءاليحان بوكەيحاننىڭ كوزدەگەن تۇپكىلىكتى ماقساتى - تۇركىستان مۇحتارياتى ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنداعى بارلىق تۇركى-مۇسىلمان حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى كوزدەگەن الاش اۆتونومياسى اياعىنان تىك تۇرىپ كەتكەن جاعدايدا، ونىڭ قۇرامداس بولىگى بولۋعا ءتيىس ەدى.
ءاليحان بوكەيحان حح عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپا مەن ازيا قۇرلىقتارىنداعى ءالسىز، بولگاريا، قاراتاۋ (چەرنوگوريا), مونعوليا، قىتاي سىندى ءالسىز، مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى ارتتا قالعان ۇلتتتار مەن ەلدەردىڭ وتارشىل، جىرتقىش الىپ يمپەريالاردىڭ جەمتىگىنە اينالعان، قايعى-قاسىرەتكە تولى تاعدىرىن ءجىتى زەرتتەي كەلە، بۇكىل تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قايتا جاڭعىرتۋ كەرەك دەگەن تەرەڭ ويعا كەلگەن.
ءاليحاننىڭ حح عاسىر باسىندا ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى، جالپى بۇكىل الەمدەگى وقيعالاردىڭ بارىسى مەن ءوربۋىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، 1913-1918 جىلدارى «قازاق» گازەتىندە جاريالاپ وتىرعان «ەۋروپاداعى سلاۆيان ءھام نەمىس»، «انگليا ەۋروپا سوعىسىنا نە سەبەپپەن كىرىسكەن؟»، «بالقان سوعىسى»، «تۇرىك پەن گىرەك»، «جاپون ءھام قىتاي»، «مونعول ءحالى»، «مونعول كونستيتۋتسياسى» جانە تاعى باسقا كوپتەگەن ساياسي شولۋى6 ونىڭ تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بىرىگۋى كەرەك دەگەن يدەياسى ادامزات تاريحىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىن تەرەڭ زەرتتەپ سارالاۋىنان تۋعان ماڭىزدى قورىتىندى بولاتىن.
ال ەندى كەلەسى جاڭالىققا قىسقاشا توقتالسام، الاش اۆتونومياسى – بىرىڭعاي قازاق ۇلتتىق مەملەكەتى ەمەس، كەم دەگەندە قازاق-قىرعىز ءبىرتۇتاس مەملەكەتى، اقىر اياعىندا – رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىندا بولعان تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىن بىرىكتىرەتىن قۋاتتى مەملەكەت تۇرىندە جوسپارلانىپ قۇرىلدى.
وعان، بىرىنشىدەن، «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنىڭ ءىى تاراۋىنداعى «رەتى كەلسە قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن ازىرگە بىرلەسە بولۋى، رەتى كەلمەسە – بىردەن-اق ءوز الدىنا جەكە بولۋى» دەگەن جولدارىنان كوز جەتكىزەمىز.
ەكىنشىدەن، مۇستافا شوقايدىڭ «كيرگيزسكايا سوۆەتسكايا رەسپۋبليكا» دەگەن ايدارمەن ءتيفليستىڭ «ۆولنىي گورەتس» گازەتىندە 1920 جىلدىڭ 11 قازانىندا، ياعني قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ ىزىنشە جازعان ماقالاسىنداعى مىنا جولدارى بۇلتارتپاس دالەل بولادى: «قازاقستانمەن» سالىستىرعاندا «الاش» - ءورىسى الدەقايدا كەڭ تۇسىنىك جانە ول قازاقتاردىڭ وزدەرىن دە، ولارعا تۋىس حالىق - قىرعىزداردى دا قامتيدى. «قازاقستان»، تەك قازاقتىڭ ءوزىن عانا قامتيتىن ءورىسى الدەقايدا تار تۇسىنىك رەتىندە جانە قازاقتىڭ ءوز تۇسىنىگى بويىنشا، ارقاشاندا ورەسى تارلاۋ ۇلتشىلدىق پەن ءشوۆينيزمنىڭ نىشانى بولاتىن».
ۇشىنشىدەن، وسىدان تۋرا 99 جىل بۇرىن، 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا الاش اۆتونومياسىن قۇرعان ورىنبورداعى ءىى ەمەس، ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايىندا جاساقتالعان ۇكىمەت – الاش وردا ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ 15 مۇشەسىنىڭ ءبىرى - جانىش سولتونوەۆتىڭ تەگى قىرعىز ەكەنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. ونىڭ الاش وردا كوميسسارلىعىنا قازاقتىڭ ءوز قاتارىنان وقىعان-توقىعانى بار ازماتتاردىڭ جەتىسپەۋىنەن ەمەس، باسقا الدەقايدا ماڭىزدى، تامىرى تەرەڭدە جاتقان ماقسات-مۇددەمەن سايلانعانى كۇمان تۋعىزباسا كەرەك.
ال تورتىنشىدەن، قازىرگى قىرعىزستان گەوگرافيالىق جاعىنان دا الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىنا قارايتىن. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەم، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ورتا ازيا حالىقتارىن دەربەس رەسپۋبليكالارعا بولشەكتەپ، شەكارالىق مەجەلەۋ ساياساتىن باستاعان 1924 جىلعا دەيىن دەرلىك قىرعىزستاننىڭ قازىرگى جەرى الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرامداس بولىگى دەپ جاريالانعان جەتىسۋ وبلىسىنا قارايتىن.
ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ مينيسترلەر كەڭەسىنە جولداعان بايانداماسىنداعى «الاش اۆتونومياسى ءسىبىر سياقتى ءپىشىنى دوڭگەلەك ءتارىزدى تەرريتوريانى الىپ جاتىر جانە 10 ميلليون حالقى بار ءىرى ساياسي بىرلىك بولىپ تابىلادى» دەپ، سول 10 ميلليون حالىقتىڭ ىشىندە قىرعىزدار مەن ورتا ازيانىڭ قاراقالپاق، تۇركىمەن سىندى وزگە تۇركى حالىقتارىن دا اتاپ كورسەتسە كەرەك.
ال ءاليحان بوكەيحاننىڭ باشكۇرت جانە تاتار كوسەمدەرىمەن 1918 جىلدىڭ كوكتەمىندە الاش قالاسىندا ء(ىىى جالپىقازاق سيەزى قاۋلىسىندا 1917 جىلدىڭ كوكتەمىندە «الاش» اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتشا استاناسى رەتىندە بەلگىلەندى. - س.ا.) جانە رەسەيدىڭ قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتىنىڭ سول جىلدىڭ كۇزىندە ۋفا قالاسىنداعى «مەملەكەتتىك ءماجىلىسى» سىرتىندا وتكىزگەن كەلىسسوزىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق پەن قىرعىزدىڭ الاش، باشقۇرت جانە تاتار اۆتونوميالارىنىڭ بىرىگىپ ءبىر مەملەكەت قۇرۋعا كەلىسكەنى – الاش يدەياسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى – ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنداعى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋ، اشىعىن ايتقاندا – ۇلى تۇركىستان مەملەكەتىن، تۇران يمپەرياسىن قايتا جاڭعىرتۋ بولدى دەپ كەسىپ ايتا الامىز.
وعان بىردەن-ءبىر ايعاق رەتىندە الاش اۆتونومياسىنىڭ تاريحىنا قاتىستى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان مىنا تاريحى كارتانى اتاپ كورسەتۋگە بولادى (№ 2 فوتوسۋرەت).
مىسالعا، الاش اۆتونومياسىنىڭ رەسمي تاريحىنان ءاليحان بوكەيحان مەن باشكۇرت اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى احمەت زاكي ۆاليدوۆتىڭ قازاق-باشقۇرت وداعىن قۇرماق بولعانى ءمالىم. الايدا، ەگەر ءاليحاننىڭ ماسكەۋدە اقىرعى رەت تۇتقىندالىپ، بۋتىركا اباقتىسىندا تەرگەۋشىگە 1937 جىلدىڭ تامىزىندا بەرگەن سوڭعى جاۋابىنا دەن قويساق، ءاليحان بوكەيحان مەن زاكي ۆاليدي توعان قازاق-باشقۇرت ساياسي وداعىن ەمەس، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاسقان بولىپ شىعادى.
وگپۋ تەرگەۋشىسىنە ءاليحان بوكەيحان سوزبە-ءسوز بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى: «1918 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۋفا قالاسىندا الاش وردا ۇكىمەتى مەن ۆاليدوۆتىڭ باشقۇرت ۇكىمەتى وكىلدەرىنىڭ ءماجىلىس بولىپ ءوتتى. الاش وردادان مەن – بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكۇلى، جانشا دوسمۇحامەدۇلى، حالەل دوسمۇحامەدۇلى بولدى... وسى ماجىلىستە ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ جانە ءبىرتۇتاس باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاستىق».
تەرگەۋشىنىڭ ء«بىرتۇتاس باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ شەشىمىنە كەلگەندە سىزدەر قانداي ماقسات-مۇددەنى كوزدەدىڭىزدەر؟» دەگەن ساۋالىنا ءاليحان بوكەيحان: «بىرىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرۋ قاجەتتىگى بولدى. بۇلايشا كۇش بىرىكتىرۋدى ءبىز قىزىل ارمياعا توتەپ بەرەتىن شىنايى مۇمكىندىك دەپ باعالادىق... ەكىنشىدەن، جەرىمىزدىڭ كورشى بولۋى جانە باشقۇرتستاندا باشقۇرتتانىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ايتارلىقتاي كوپ تۇراتىنىن ەسكەردىك. ۇشىنشىدەن، قازاقستان مەن باشقۇرت ەكونوميكالارىن ۇشتاستىرۋدىڭ تيىمدىلىگى. باشكۇرت رۋداسى، ورمانى جانە قازاق استىعى، مالى جانە مۇنايى. مىنە، وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە ءبىز بىرىكسەك، اسكەر جاعىنان دا، ەكونوميكا تۇرعىسىنان دا قۋاتتى مەملەكەت قۇرا الامىز دەپ ەسەپتەدىك»، - دەپ مالىمدەدى.
الاش اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى (پرەزيدەنتى) ءارى پرەمەر-ءمينيسترى ءاليحان بوكەيحانعا قاتىستى تاعى ءبىر اداسقان پىكىر بار. ول ء«اليحان الاش اۆتونومياسىن رەسەيدەن ءبولىپ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعىسى كەلمەدى» دەگەن پىكىر.
ال تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءاليحان الاش اۆتونومياسىن قۇرماي تۇرىپ-اق، كەلەشەك ۇلتتىق مەملەكەتتى الىپ وتارشىل يمپەريانىڭ قۇرساۋىنان قالايشا قانتوگىسسىز جانە اتا-بابا جەرىنىڭ ءتىپتى الاقانداي تەلىمىن دە قالدىرماي بوساتىپ الۋدىڭ بارلىق مۇمكىن جولىن ىزدەستىرگەن. مىسالعا، ءاليحان جالپى ءسىبىر سيەزىنەن كەيىن 1917 جىلدىڭ قازان ايىندا، ياعني الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدان 3 اي بۇرىن «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا: «بيىل جازداي بولعان كوميتەت سايلاۋى، ءبىزدىڭ قازاق ءوزىن-ءوزى بيلەگەندە ىستەگەن ىستەرى كورسەتىپ تۇر: ءىس اتقاراتىن ازاماتتىڭ ازدىعىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن ءبىز ويلادىق، اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك; ءجىپ جالعاپ، زور مەملەكەت كورنەۋىنەن (!) قۇتىلىپ-اپ، وتاۋ بولىپ سوڭىنان بولىنەلىك دەپ»، - دەپ جازدى.
ال 1917 جىلدىڭ 12-18 قاراشاسى ارالىعىنداعى قۇرىلتاي جينالىسى سايلاۋىنىڭ قارساڭىندا جاريالاعان «قازاق دەپۋتاتتارى» اتتى ماقالاسىندا قىر بالاسى - ءاليحان: «ءبىزدىڭ ىزدەگەنىمىز - الاشتىڭ اتى بايگەدەن كەلگەنى. ءتىرى بولساق، الدىمىز ۇلكەن توي. الاشتىڭ بالاسى بۇل جولى بولماسا، جاقىن ارادا ءوز تىزگىنى وزىندە بولەك مەملەكەت بولار»، - دەپ جازىپ، بۇل جولى بولماسا دا، 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاق ەلىنىڭ ءوز تىزگىنى ءوز قولىنا تيەتىنتاۋەلسىزدىك الاتىنىن بولجاپ جازىپ كەتتى ەمەس پە!
سۇلتان حان اققۇلى
abai.kz
