جۇكەل حاماي. تىنىشتىقبەك پوەزياسىنا تولعاۋ
ءبىر سوزبەن تىنىشتىقبەكتى XX عاسىردىڭ سوڭىنداعى قازاقتىڭ ليريكالىق پوەزياسىنىڭ شىڭى دەپ، ءتۇپ سوزگە ءتۇيىن قويا سالۋعا بولادى. اقىندار، قولىنا قالام ۇستاعان ازاماتتار بۇل ءسوزىمىزدى تۇسىنەدى!.. الايدا، قاراپايىم وقىرماننىڭ كوكەيىندە «نەلىكتەن؟!»، «نەگە؟!»، دەگەن سۇراۋلاردىڭ قالۋى مۇمكىن، مۇمكىن ەمەس، اقيقاتى دا سول!.. ەندەشە، ءبىز تىنىشتىقبەكتى اقىن رەتىندە مويىنداعان العاشقى كىتابىن[1] تالداپ كورەيىك.
ولەڭسوزگە[2] بارماس بۇرىن، ۇمىت قالىپ بارا جاتقان ءبىر نارسەنى - ءبىزدىڭ بۇدان بۇرىن جازعان سەرىك قابشىقباەۆ ولەڭىنە جاساعان تالداۋىمىزدى ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك! سول ماقالادا سەرىكتىڭ ولەڭىن وقىماس بۇرىن تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭىن وقىدىق، دەپ ايتقانبىز. ءسوز رەتىنە[3] قاتىستى سەرىك اقىن تىنىشتىقبەكتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەدى!
ءبىر سوزبەن تىنىشتىقبەكتى XX عاسىردىڭ سوڭىنداعى قازاقتىڭ ليريكالىق پوەزياسىنىڭ شىڭى دەپ، ءتۇپ سوزگە ءتۇيىن قويا سالۋعا بولادى. اقىندار، قولىنا قالام ۇستاعان ازاماتتار بۇل ءسوزىمىزدى تۇسىنەدى!.. الايدا، قاراپايىم وقىرماننىڭ كوكەيىندە «نەلىكتەن؟!»، «نەگە؟!»، دەگەن سۇراۋلاردىڭ قالۋى مۇمكىن، مۇمكىن ەمەس، اقيقاتى دا سول!.. ەندەشە، ءبىز تىنىشتىقبەكتى اقىن رەتىندە مويىنداعان العاشقى كىتابىن[1] تالداپ كورەيىك.
ولەڭسوزگە[2] بارماس بۇرىن، ۇمىت قالىپ بارا جاتقان ءبىر نارسەنى - ءبىزدىڭ بۇدان بۇرىن جازعان سەرىك قابشىقباەۆ ولەڭىنە جاساعان تالداۋىمىزدى ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك! سول ماقالادا سەرىكتىڭ ولەڭىن وقىماس بۇرىن تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭىن وقىدىق، دەپ ايتقانبىز. ءسوز رەتىنە[3] قاتىستى سەرىك اقىن تىنىشتىقبەكتىڭ الدىنا ءتۇسىپ كەتكەن ەدى!
جات جۇرتتىقتار ماعجاننىڭ ولەڭىنەن بۇرىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ولەڭىن مويىندادى. وندا دا، بودانداۋ يدەولوگيانىڭ ىقپالى بولدى. ءبىزدى بودانداعان ورىس قاۋىمى ءبىر كەزدە يسپانيانىڭ شالا كۇرمەۋ ىقپالىنا ىلىگىپ[4], سول تۇستا تۋىلعان ورىستىڭ اقىن، جازۋشىلارى سول ساياساتتى اشكەرەلەۋى ارقىلى[5] جاڭا ورىستىڭ[6] يدەولوگيالىق ادەبيەتىن قالىپتاستارعانى بەلگىلى. سولارمەن قاتارلاسىپ، «مەنىڭ مەكتەبىم» دەپ، گوركي، «تىڭ» دەپ، شولوحوۆتار ءجۇردى. ءبىز - وتكەن عاسىردىڭ قازاق ادەبيەتشىلەرى وسى ەكەۋىنىڭ توڭىرەگىندە شارلاپ، سولاردىڭ سارىتاپ ورىسىنە «ات جايىلتىپ» وستىك. ارينە، مۇقاڭ مەن سابەڭدەرگە وسى سۇراقتى قويساق، ول كىسىلەر الدە نەنى ايتار ەدى. ۋاقىت وزىپ، ءبىزدىڭ «ەركىن سايراۋىمىزعا» كەزەك كەلگەنىنە تاۋبە ايتامىز!.. ءدال سول قاپىرىق تۇستا سوناۋ ءبىر جىلدارداعى «جاڭا ورىس» ۇرپاعىنىڭ نەمەرەلەرىنەن بوداندىق ورىس ادەبيەتىن شەنەگەن ءبىر توپ جاڭا بۋىن وكىلدەرى پايدا بولدى. ولاردىڭ ولەڭسوزدەرىنە «جىلىمىق ءداۋىر پوەزياسى»، دەگەن جالعان، جاساندى ات قويىپ، اقىنداردىڭ ءاربىر ءسوزى مەن ءاربىر قادامىن ورتالىق پارتيا كوميتەتى مىقتى باقىلاۋعا الدى. اقيقاتىندا بۇل كەزەڭ «جىلىمىق ءداۋىر» ەمەس، ادام بالاسىنىڭ تۇلا بويىنداعى كيەلى رۋحتىڭ قايتا ءبىر سەرپىن العان تۇسى ەدى. سونداي تۇستا ولجاس سۇلەيمەنوۆتى تۇران دالاسىنىڭ كيەلى رۋحى قايتا وياتتى. قاراپايىم قارا تىلمەن ايتقاندا، ولجاسقا ارۋاق قوندى. ناعىز ولەڭسوز ارۋاق ارقىلى كەلەدى. ارۋاقتى ولەڭ [7] بىردەن اۋەلگى مەكەنى- جانعا بارىپ قوناقتايتىنى- تاڭىرىدەن بۇيىرعان اقيقات. وسى اقيقات كۇشىمەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتان كەيىن قازاقتىڭ ولەڭسوزىنە ءبىر ءداۋىردىڭ وكىلى بولۋعا تاڭىرىدەن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ دەگەن ەسىمدى اقىن ارنايى جىبەرىلگەن ەكەن. ءبىز ونىڭ تاڭىرىسىمەن تىلدەسكەن ولەڭسوزدەرىن وقىپ، بوتەن ءبىر ءتۇس الەمىنە ەڭگەندەي عاجايىپ كۇي كەشەمىز. جاس اقىن باقىت بەدەلحانۇلىنىڭ «ءتۇس»، دەپ اتالاتىن ولەڭىنە قاراتىپ تىنىشتىقبەك: «ءتۇس اقىل ەستىڭ عاجايىپ ءبىر تۇسپال شاعى[8]»، دەگەندەي ويدى ايتقان ەكەن. بۇل - ولەڭ سوزگە قويىلاتىن ابساليۋتتىك شارت! وسى شارت مىزعىماي ورىندالعان تۇستا عانا ءسوز اقىل ويدىڭ[9] تەڭدەسسىز تۋىندىسى- ولەڭسوزگە اينالماق. بۇل كوزگە كورىنبەيتىن، جاننىڭ اڭگىمەسى. كوزگە كورىنەتىنى - قوڭىر جەر (كىندىك قانى تامعان مەكەن), سوعان تۋىلعان اقىننىڭ- ءتانى، جوعارىداعى جامىلعى- كوك اسپان. اۋەلى وسى ۇشەۋى بىرىگىپ، ءبىر اعىمعا[10] توعىسۋى كەرەك. تىنىشتىقبەكتىڭ «اقشام حاتتارى»، دەپ اتالاتىن ولەڭدەر جيناعىنان وسى تۇسىنىكتەردى تاپتىق. ونىڭ تۋعان جەر توپىراعىنان الىستاماي وتىرعانى دا وسى شارتتى- ءتاڭىردىڭ تاپسىرماسىن تاپجىلماي ورىنداپ[11] وتىرعانىنان با ەكەن، اۋەلدە اقىندىق رۋحتىڭ ءوزى- يماننىڭ بەس شارتىنان (اسىرەسە، بەس ۋاققى نامازدىڭ شارتىنان) اۋىر بولماسا، جەڭىل ەمەس-اۋ!..
« باۋىرىم، قويشى ۇلىنىڭ سوزىنە سەن،
سەن ونىڭ كوزىنە سەن، اسىرەسە:
جارتاستىڭ ۇكى ۇشاتىن قولتىعىنان (!)
جانتايىپ، جارىقتىق اي ەسىنەسە[12]...»،
تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭدەرى بىردەن وسىنداي كۇردەلى ورىمدەرمەن[13] ورىلەدى. وسى ولەڭدەگى «قويشى ۇلىنىڭ»، «سەن» دەگەن ءسوز، ءسوز تىركەستەرى انشەيىن ايتىلا سالماعان سياقتى. وي ەلەگىنە قاراي جاقىنداتساڭ، «قويشى» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى- كۇردەلى ايات تۇيىنىندەي، سەنى ءارى-ءسارى ويعا جەتەلەپ، «قويشى ۇلى» ساعان: «قويا تۇر، قوي ۇلىم!»، دەپ تۇرعانداي دا، سەن ۇلىلاردىڭ تەرەڭ زەردەسىنە ۇڭىلە باستاعاندايسىڭ[14]! سويتكەن ءبىر تۇستا، الدە قايدان تىنىشتىقبەك قۇلاعىڭا سىبىرلاپ، «سەن»، دەگەن ءبىر اۋىز «بىسسىمىللاسىمەن» سەنى يمانداي ۇيىتىپ، «انەۋ تۇستا، جارتاستىڭ ۇكى ۇشاتىن قولتىعىندا!..»، دەپ-دالدىكتى كوزدەپ، ءوزى دە سول جارتاستىڭ قولتىعىندا ايمەن بىرگە كۇبىرلەپ تۇرعانداي، «سەن ونىڭ كوزىنە سەن، اسىرەسە!..»، دەپ ەسكەرتىپ، ۋاقىتپەن بىرگە جىلىستاپ، داۋىسى الىستاپ بارا جاتقانداي، سەن ايلى تۇندە (قىزىعى ولەڭدە «ءتۇن» دەگەن ءسوز جوق!) قويشى بالانىڭ اۋىزىنا قاراپ، بايىرعى ۋاقىتتىڭ كوك ەمشەگىن ەمىپ وتىرعاندايسىڭ. كوڭىلگە الدە ءبىر جەڭىل مۇڭ ۇيالاپ، سوناۋ سەرىلەردىڭ ولەڭىنەن بەرى قاراي كەلە جاتقان ايلى، سالقىن ءتۇن تىنىسىڭدى جەتىلدىرەدى. ولەڭدە «سالقىن»، دەگەن ءسوز جوق، سويتە تۇرا، تاۋ تۇنىنە سانا تىنىس الىپ، الدە قايدا جىلىستاپ كەتكەن ۋاقىت قويناۋىنا تىعىلعان الدە ءبىر اي-بۇلاقتان ءشول قاندىرعاندايسىڭ. الدە ءبىر كوز ساعان «جانتايعان اي» بەتىنەن تەلمىرە قاراپ تۇرعانداي!.. ءتورت-اق جول ولەڭگە سيىپ تۇرعان مۇنداي كۇردەلى ويلاردان كەيىن اقىننىڭ ولەڭدەرىن ارى قاراي قالاي وقۋعا بولادى؟!.
«تاڭ دا اتار، كۇن دە باتار... كەشقۇرىم.
سول ءبىر تىرلىك قالىپتى.
اي دا تۋار ساقالىنداي ەشكىنىڭ،(!)
ول دا وزگەرمەس جارىقتىق.
مەنىكى دە كورگەن كۇنى باقسىنىڭ (!)...
ەل تىم ىنتىق جۇمباققا.
كوز ەتتەرىن كوڭىلىمە جاپسىرىپ،
كولگىرسۋمەن تىنباق پا؟...»[15]-, دەيدى تىنىشتىقبەك.
تاعى دا «ەشكىنىڭ ساقالىنداي» سۇيىلعان[16] كارى اي ارقىلى اقىن نەنى ايتپاق بولدى ەكەن؟!.. اۋەلى ەشكىنىڭ ساقالى شوشاڭقى دا، يمەكتەۋ كەلۋشى ەدى، جانە ول ەشكى جارتاستا تۇرعان كارى تەكە[17] بولسا شە!.. بىراق «ول دا وزگەرمەس جارىقتىق!»،- دەگەن پىسىقتاۋىش ارقىلى «ماڭگىلىك عۇمىر»، دەگەن وزگەرمەس ءسوز تىركەسىن اقىن ءوز ساناسىنا جاسىرىپ قالعان. وسى ءسوز تىركەسىن قولدانسا، اقىننىڭ بار قاسيەت، ارمان-مۇراتى سول ساتتە بىرگە توگىلىپ، جانى عايىپقا ءسىڭىپ كەتەتىندەي. سۇلۋلىقتىڭ اق تۇمانىنا بوككەن اقىن اۋەلگى ساتتە نەنى ايتىپ وتىرعانىن ءوزى دە ەسكەرمەسە كەرەك. كوزدى اشسا توگىلىپ كەتەردەي كىلگىگەن اپپاق مۇنار - ويدان اقىن جاڭىلمايدى. دۇنيەنى كوزبەن ەمەس، ويمەن شوليدى. ءبىز جەتپەك بولىپ اڭسايتىن، بىراق وي بويلاتىپ بارا المايتىن قاشىقتىقتى ءدوپ باسا اڭداپ، سونىڭ اسەم اۋەنىنە تەربەلەدى، «اي»، دەپ ايتىپ تۇرعانى بولماسا، ونىڭ ساناسىندا بولەك اي، ءبىر ءتۇرلى اسەمدىك دۇنيە تۇرعانداي... قۋاتىن ويلاۋعا كوڭىل داۋالامايدى!... سونان، سونان ءبىر ساتكە كوزدى اشىپ قالعاندا (سانا سەيىلە باستاعاندا دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج) قادالىپ تۇرعان «كوز ەتىن» كورەدى. ايتسە دە، دۇنيەنى جۇمىرشاقپەن[18] ولشەپ، كوز جەتكەندى عانا كورەتىندەردى «كور سوقىر» دەگەن قالىپتى اتاۋىمەن اتامايدى. سانامەن سەزىپ تۇرعانى بولماسا، ماڭگىلىكتە وتىرعان اقىن مىنا جالعانعا كەلىپ، سولارمەن تەكە تىرەسۋدى قالامايدى (بىلمەيدى، دەپ ايتقان ورىندى سياقتى!ح.ج). كەيىننەن!.. كەيىننەن ءتاتتى ويدان[19] ارىلعان تۇستا «كوز ەتتەرىنىڭ كوڭىلگە جابىسقانىن» سەزەدى، سەزەدى دە قايتادان: «ولار، ەگەر، سانادان تىس كۇش بارىن قويعان بولسا ءتۇيسىنىپ، قۇلقىنداردىڭ قىزىل جولىن (!) ۇستانۋ- قاي قۇدايعا ءسۇيسىنۋ؟؟...»[20]-دەيدى، ماناعى اۋىر ويدان ارىلا الماي...
ادەبيەتتە «ولەڭ تۋا ما، جازىلا ما؟!»، دەگەن پىكىر تالاستىڭ ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرتالاي ۋاقىت بولدى. تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭدەرى «ولەڭ جازىلادى»، دەپ ايتاتىنداردى جەرگە قاراتقانداي، ناعىز ولەڭدى اقىن ءوزى جازبايدى، ول اقىن ارقىلى سانادان تىس كۇشتەن كەلەدى!...،دەپ ەسكەرتىپ تۇرعانداي!.. قاي ولەڭىن وقىساڭ دا، ونىڭ استارىندا جاتقان تەرەڭ ويلاردان تەك تىنىشتىقبەككە ءتان قاسيەتتەردى[21] عانا كورەسىڭ، ونى وزگە بىرەۋگە ايىرباستاۋ نەمەسە وزگە تاعى بىرەۋ دۇنيەنى ءدال وسىلاي سەزىنە الادى-اۋ دەپ ويلاۋ اعاتتىق بولار ەدى!..
تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭورىسىندە[22] ءۇش ءتۇرلى جان[23] بار ەكەن. ءبىرىنشى جان- ەسىنەگەن اي; ەكىنشى جان-جارتاستا قالعان ۇكى; ءۇشىنشى جان- ۇلىعان يت. اقىن وسى ءۇش جانى ارقىلى ماڭگىلىككە قاراي قادام باسادى. وسى ۇشەۋىنسىز تىنىشتىقبەكتى كوز الدىعا ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس، قاي بىرەۋىن شالىس قالدىرساڭ، اقىننىڭ قالپى[24] دا وزگەرىپ شىعا كەلمەك...
« جازعى ءتۇننىڭ ەتەگىندە ەس جاتقاندا مولدىرەپ[25]
ۇكىلەر مەن بورىلەردى مەن ۇيقىعا كوندىرەم.
ۇرگەن ءيتتى يەسىنە (!) تاستايمىن دا ىسىرىپ،
ەس ۇستىنەن ەكى كوزدى ارلى-بەرلى ۇشىرىپ،
جاتىپ الام جالعىز ءوزىم، اسپان جاققا ەسىنەپ (!).
مەن وسىلاي سوڭعى ولەڭنىڭ شىراعدانىن وشىرەم.»
اۋەلى وسى ولەڭ شۋماعىنان «ۇرگەن ءيتتى يەسىنە (!) تاستايمىن دا ىسىرىپ...»، دەگەن ءبىر جولىن ءبولىپ الايىق. اقىننىڭ ۇشتاسقان تۇتاس ويلى ولەڭدەرىنەن ءبىر جولدى، ءبىر ءسوزدى ءبولىپ الۋ استە قيىن، ايتسە دە، وسى ءبىر جول ولەڭ ءبىزدىڭ جوعارىداعى ايتىپ كەتكەن ويىمىزدى دالەلدەپ، ودان ارى اشا تۇسەدى. ەندەشە بۇل «ءيتتىڭ يەسى»، دەپ وتىرعانى كىم؟! قوراداعى كۇندە ۇليتىن «قوتان» توبەتتىڭ «يەسى» «قوتىرباي ما؟»، الدە وزگە دۇنيە مە؟! تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭدەرىنەن ونىڭ كوپتى وقىعان، وتە تەرەڭ ءبىلىمدى ءھام اسا ارۋاقتى اقىن ەكەندىگى بايقالادى. سوندىعىنان دا بۇل جەردەگى «يت يەسى» تاڭىرلەردىڭ «اتاسى»- توتەمدىكتەن كەلىپ وتىر. «يت» دەگەن اتاۋى بولماسا، بۇل يت ەمەس- كوك ءبورى، حوا مارال! انىعىراق ايتساق، اقىنعا كوكبورىلەردەن قونعان كيەلى رۋح! ۋاقىتى توزعاندا اقىن سول «ءيتىن[26]» يەسىنە (تاڭىرىنە) قاراي «ىسىرىپ» (شەگەرىپ، دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج), بەرە سالادى دا، ءوزى ماڭگىلىك مەكەنىنە قاراي جىلىستايدى، تىنىشتىقبەكتىڭ ءبىر جانى- يت تۋرالى اڭگىمە وسىلاي اياقتالادى. ەندى ولەڭ شۋماعىنا تۇتاستاي زەر سالايىق! ءبىز «جان» دەپ جالپىلاما ايتىپ وتىرعان ۇعىمدى تىنىشتىقبەك «ەس» دەگەن تاعى ءبىر تاراۋعا بولەدى. بۇل دا كوك تۇرىكتەر زامانىندا، ودان قالدى ءال فارابيلەردىڭ ەركىن مەڭگەرىپ، بىزگە جەتپەي قالعان كونە سوقپاعى. ءبىز كونە تۇرىك داۋىرىندەگى بىلگى, بىلىكتى دەگەن اتاۋلاردى ءبىر ماعىنالى ءسوز دەپ ءتۇسىنىپ، اقىل وي مەن اقىل ەستى شاتاستىرىپ الدىق. اباي ايتىپ وتكەن «احلي كىتاپتىڭ» مانىنە بويلاپ بارا المادىق. ۇلىلار ءورىسى بىزگە الىستىق ەتتى. سودان بارىپ، دۇنيەنى شالا جانسار تولعايتىن سوراقىلىققا ۇرىندىق. تىنىشتىقبەك سول ۇلىلاردىڭ ورىسىنە ات شالدىرىپ ءجۇر!... ونىڭ ساناسىندا جان بولەك, سانا بولەك, اقىل بولەك, ەس بولەك... ءبىز سونىڭ ءار قايسىسىنا جەكە-جەكە بارۋىمىز كەرەك. ەس اتاۋى تىنىشتىقبەكتىڭ ءسوز قولدانىسىندا بايىرعى مانىنە يە بولعان. ەستىڭ- جانعا ۇقساستاۋ، قوزعالىستى، قاسيەتى كامىل، داتىڭە سەرىك بولارلىق ۇلگىسى بار. « جازعى ءتۇننىڭ ەتەگىندە ەس جاتقاندا مولدىرەپ»، دەپ اقىن ونى انىق كورەدى دە [27], ەستىڭ ءاربىر قىرىن پارىقتاپ، تەرەڭ كۇشكە[28] بولەنىپ، ەس- ادامنىڭ ساناسىنان تىس، قۇدىرەتتەن بەرىلەر كۇش ەكەنىن اڭعارتادى. ءبىزدىڭ قيال جەتپەيتىن بۇل ۇلىلىقتى اقىن تەرەڭ يگەرگەن، ونىڭ «ارەكەتىن» انىق كورەدى دە، ءوزى سونداي قۋاتىنا كەلگەن تۇستا: «ۇكىلەر مەن بورىلەردى مەن ۇيقىعا كوندىرەم[29]»، دەگەن ءجىر جول ولەڭى ارقىلى ءوزىنىڭ قاندايلىق بيىك دارەجەدىگى[30] اقىن ەكەنىن اڭعارتادى. بۇل ەس ءسوزىنىڭ فيلوسوفيالىق ماعىناسى. ولەڭ قۇرىلىمىنا كەلسەك، «ەس» ءسوزىنىڭ قولدانىسى دىبىس ارقىلى ءسوزدى كوركەمدىككە اينالدىرۋ ۇلگىسىن[31] بەرىك ساقتاعان. بايىرعىنىڭ شىعىس اقىندارى بەس ءىلىمدى[32] تەرەڭ يگەرگەن. ءاربىر ءىس، قيمىل ارەكەتتەرىن سول ءبىس ءىلىم ارقىلى ورىنداپ وتىرعان. جانە ءبىر ەرەكشەلىگى- ولار بويدارىنا قوندىرعان سول ءىلىمنىڭ وزدەرىنە جاراتۋشىدان بەرىلگەنىنە كامىل سەنگەن، سولاي دەپ تۇسىنگەن. تىپتەن ولاردان ىلگەرىدە ءومىر سۇرگەن تۇرىك بابالارىمىز دا دۇنيەنى سولاي ۇعىنعان[33]. بىزگە ەڭ تانىس كۇلتەگىننىڭ ۇلكەن جازۋى: «جوعارىدا كوك ءتاڭىرى، استىدا قوڭىر جەر[34]..»، دەپ باستالاتىنى سونى اڭعارتادى. كەيىننەن ءبىز سانانى ۇرەي بيلەۋ ارقىلى قوڭىر ەتۇكەندى «قوڭىر ايۋ»، دەپ تۇسىنەتىن بولدىق. ياعني، بايىرعى ۇعىمنان الىستاپ، تۇسىنىككە قاراي بەيىمدەلدىك. كەلە-كەلە تۇسىنىكتىڭ ءوزى سۇيىلا باستادى. بۇعان «جاراتۋشى ءبىر اللاح، اللاح بىرەۋ عانا»، دەگەن ابساليۋتتىك تۇسىنىكتەر ىقپال ەتتى دە، ءبىز حان ءتاڭىر، راعيت ءتاڭىر، بيگمان ءتاڭىر، انارباعان تاڭىرلەردى[35], وعان قوسا قامبار اتا، ويسىل قارا، زەڭگى بابا..ت.ب تاڭىرلىك اتاۋلاردى اڭىز ەسەبىندە تۇسىنەتىن حالگە[36] شەگىندىك... تىنىشتىقبەك وسىلاردىڭ بارلىعىن سارالاي كەلىپ: «ەس» دەگەن بايىرعى اتاۋدى قايتا ءتىرىلتىپ وتىر! ءتاڭىرلى اقىن ءتاڭىرىنىڭ بۇيرىعىمەن ۇيقىداعى ساناعا ۇلكەن سەرپىن بەرىپ:
«ەس ۇستىنەن ەكى كوزدى ارلى-بەرلى ۇشىرىپ،
جاتىپ الام جالعىز ءوزىم، اسپان جاققا ەسىنەپ...»،-دەگەن ولەڭ جولدارى ارقىلى بىزگە جوعارعى جاقتىڭ حابارىن جەتكىزەدى. مۇنداعى «جالعىز ءوزىم»، دەگەن ءسوز تىركەسىن استارسىز، تىكەلەي ءتۇسىنۋ قاتەلىك بولادى. ونى «مەن»، دەگەن ۇعىمعا اينالدىرىپ، «مەن» ارقىلى تاڭىرىگە بويلاپ بارىپ ۇعىنعان، «ءتاڭىرىنىڭ ۇلى» دەپ ساناعا سىڭىرگەن ءجون. ۇلى ابايدىڭ : «مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى ەكى!..»،- دەگەنى دە وسىعان سايادى. «ەسىنەپ»، دەگەن ءسوزدىڭ دە تىنىشتىقبەكتىڭ ۇعىمىنداعى ماعىناسى كونە قالپىندا. ول «ايدى»، «تەكەنى» سودان قالدى ءوزىن «ەسىنەتەدى!». «ەس» ارقىلى تەرەڭ ەسىنەپ[37], دۇنيەنى تولعاپ الىپ:
« ...شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنان ءتۇن بالاسى تۇشكىرىپ...
جان شوشىرلىق بولسا كەرەك سونداعى وسى ۇسقىنىم.
مەن- ادەت ەم، داعدىلانعان كوكسەمەستى كوكسەۋگە...
ءتۇن بالاسى تۇشكىرىنىپ... جاراتىلدى اق ساۋلە!..»[38]- دەيدى. وسى ولەڭدە دە اقىننىڭ بويىندا ونىڭ سانا سەزىمىنەن تىس ءبىر كۇشتىڭ تۇرعانى بايقالادى. «ءتۇن بالاسى[39] تۇشكىرىنىپ... اق ساۋلە جاراتىلادى!». ءيا، سول ءبىر كەزدە بابالارىمىز ايدى ەركەك كىندىكتى حان ەسەبىندە قادىر تۇتىپ، سونىڭ قۇدىرەتىنە باس يەتىن ەدى [40], تىنىشتىقبەك سونى «ەس» تۇيسىگى ارقىلى تولىق سەزىنىپ وتىر! اۋەلى «ءتۇن بالاسى» دەگەن پىسىقتاۋىش ارقىلى ايدىڭ ۇلى، اي حاننىڭ ۇلى دەگەندەردى بىزگە قولمەن قويعانداي ەتىپ انىق دالەلدەيدى. «...شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنان ءتۇن بالاسى (!) تۇشكىرىپ»، دەگەن تەڭەۋلەردىڭ ءوزى جايدان-جاي ايتىلىپ تۇرعان جوق. ولەڭ وسىلاي باستالادى. كوپ نوقاتتان كەيىن «شەگىرتكە» اتاۋى كىشى ارىپپەن بەرىلگەن. بىلاي ءۇستىرت قاراعان ادامعا ءسوز ساپتاۋدىڭ وزىندىك ءبىر ۇلگىسى ىسپەتتى سەزىلۋى مۇمكىن. الايدا، بۇل- ءسوز ساپتاۋ ەمەس، سانانىڭ ءامىرىن ورىنداۋ. تومەنگى حالىپتان جوعارعى حالىپقا كوشۋدەگى قاس قاعىم كورىنىس. «جان شوشىرلىق ۇسقىننان» جانعا جايلى ۇسقىنعا كوشۋ! ادەتتەن ارىلىپ، داعدىنى ىسىرىپ، ەرەكشە ءبىر حالىپقا كەلۋ[41]. مۇنداي ساتتە اقىن جانى ۇيقىعا كوشەدى. اقىن جاننىڭ ەمەس، «ەستىڭ» قۋاتىمەن ءتاڭىرىنىڭ دەگەنىن ورىندايدى. ءوزىنىڭ بۇعان دەيىن «ادەت» بولعانىن سەزەدى. سەزەدى ەمەس، سولاي ەكەنىن تۇيسىگى ارقىلى مويىندايدى، مۇنداي ساتتە «شەگىرتكەنىڭ شىرىلىنىڭ» ءوزى ۇلى ءبىر كۇشكە اينالادى. اقىن سول شىرىلدىڭ سىرتقى ءۇنىن ەمەس، ىشكى ىرعاعىن تىڭدايدى. سول ىرعاق ارقىلى ولەڭسوزى قاعازعا ورىلەدى. بۇل جەردە اقىن تەك ورىنداۋشىلىق (جالعاستىرۋشى، حابارلاۋشى، دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج) مىندەتىن اتقارادى. كەرەن بەتحوۆەن وسىنداي ساتتە ايدىڭ ءۇنىن تىڭداعان. ەنشتەين، يبن سينا، پاسكال، لومونوسوۆ، (زاعيپ) گومەرلەر... وسىنداي ساتتە عاجايىپ جاڭالىقتارىن اشقان. تان ءدۋارىنىڭ لي بو اقىنى وسىنداي ساتتە شالشىق سۋدان ايدىڭ نۇرىن ىشكەن... وسىنداي ساتتە اق قامال تۇرعىزىلىپ، پراميدا ساۋلەتتەندىرىلگەن... وسىنداي ساتتە شىڭعىس قاعان قالىڭ جاۋىن جەڭىپ، كۇلتەگىن، يولىق تەگىن بابالارىمىز ماڭگىلىك داستانداستارىن تاسقا قاشاعان. ەڭ عاجابى - مۇنداي ساتتە انا قۇرساعىنان سۋرىلىپ، ءسابي دۇنيەگە كەلگەن!.. مىنە، وسىلايشا ءتاڭىردىڭ امىرىمەن اقىن ولەڭدەرى دۇنيەگە كەلەدى. بۇل - دۇنيەدەگى ساۋساقپەن سانارلىق ۇلى اقىندارعا عانا بەرىلەتىن ەرەكشە باقىت! (ارۋاق، دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج)...
ءيا، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز اقىن ولەڭىنەن تۇيگەن ۇلىلىق توڭىرەگىندە. ەندى ولەڭنىڭ كوركەمدىگى تۋرالى ءبىرلى-ەكىلى وي ايتايىق:
اي تۋعاندا اسپانعا قاراپ كارى توبەت ۇليدى... اي تۋعاندا الدە قايداعى ەسكە ورالىپ، ميللياردتاعان جىلدار جيەگىنەن بابا ءداۋىردىڭ سىبىسى قۇلاققا ەستىلەدى... اي تۋعاندا ىرىمشىل ەلدىڭ بالاسى ايعا قاراپ: «ەسكى اي ەسىركە، جاڭا اي جارىلقا!..»،- دەپ، دۇعا قىلادى... اي تۋعاندا اقىندار اي مەن بىرگە مۇلگىپ اسپان كەڭىستىگىن شارلايدى!.. سول كەڭىستىكتەن الدە بىردە تىنىشتىقبەك مىناداي ءبىر ولەڭ جولدارىن كۇبىرلەپتى:
« نە دەپ ساعان جازايىن، قوي قوزداعان،
تاۋ موڭىرەپ(!), اسپاندا اي بوزداعان.
جۇلدىزدار دا تۇرتكىلەپ تۇيسىگىمدى،
تۇسىنىكسىز ءدىرىل بار بويدا ازداعان.
نە دەپ ساعان جازايىن، توبەت ۇرگەن،
ساندىراقتاپ ءتۇز جاتىر كونە تىلدە (!).
اش بايعىزدار پالەكەت شاقىرادى،
وسى تۇندە قىرىلىپ ولەتىندەي.
نە دەپ ساعان جازايىن، كوك وسپەگەن،
ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز ەلەسپەنەن (!).
ءتىرى تىشقان كورمەگەن تارعىل مىسىق،
داڭعىرلاتىپ وينايدى تەگەشپەنەن (!)...»
قاۋىزىن اشقان گۇلدەي قويۋ كىرپىكتىڭ تاساسىنان جالت ەتىپ ءبىر كورىنەر جاناردى كورۋ ءۇشىن ادام بالاسى دۇنيەگە كەلەدى. استە كونە، سويتە تۇرا سۋجاڭا سول جانار وزىندەگى قۇپيا سىرىمەن جان تارتادى. سەن مىنا دۇنيەگە ميللياردتاعان جىلداردان بۇرىن كەلسەڭ دە، كەيىن كەلسەڭ دە، سول جانار قارسى الدىڭدا تۇرادى. ءبىر ساتكە سۇلۋلىقتىڭ[42] ءجۇزىن (بولمىسىن، دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج) كورۋگە ومىرگە كەلگەن ەكەنبىز، بايىرعى ءومىر بىزگە جاڭا سياقتى بولىپ ەلەستەپتى. «ساندىراقتاپ ءتۇز جاتىر كونە تىلدە»، دەيدى، تىنىشتىقبەك سونى مەڭزەپ. مۇنداعى «ساندىراقتاپ»، دەگەن جالعىز ءسوزى ولەڭنىڭ تۇلا بويىنا كوركەمدىكتى پايدا بولدىرعان. ءسوز استارىندا «جاس تا بولسا كارى، كارى بولسا دا جاس!»، دەگەن تەرەڭ وي بار. سويتە تۇرا، «ساندىراق» ءسوزىنىڭ ىشكى ەكپىنى كونە دالاعا جان بىتىرەدى. كونە دالانىڭ تەرەڭ تامىرىنان بۋسانىپ كەلە جاتقان جاستىق مىسال كوز الدىڭا ەلەستەيدى. بويداعى «ازداعان» ءدىرىل ارقىلى ءولى دالاعا جان ءبىتىپ، ولەڭسوزگە كوركەمدىك پايدا بولعان. ال، ولەڭنىڭ باسقى ءتورت جولىن قيىستىرىپ تۇرعان ، «قوي قوزداعان»، «اي بوزداعان»، «بويدا ازداعان»، دەگەن ىرعاقتى تەڭەۋلەر ءۇن سارىنىمەن[43] بويعا ساۋلە قوندىرىپ، كوكىرەككە اسەم ىرعاق پايدا بولدىرادى دا، ونىڭ گارمونياسى ەسەبىندە الدە قايدان «اش بايعىز» ءۇن قوسادى. دالا تۇگەلدەي الدە ءبىر ەسكى سارىنعا ەلىتەدى. كوكىرەكتى كۇي تەربەپ، دۇنيە تۇگەلدەي قوزعالىسقا ەنىپ، بابا تاعىلىمىن ۇمىتقان بالاڭ مىسىقتىڭ ءوزى تەگەشتىڭ ءتۇبىن داڭعىرلاتىپ «ءان سالادى». تەربەتىلە وتىرىپ، سەنىڭ ءوزىڭ دە سول «سيمفونيانىڭ» ىشىنە قالاي ەنىپ كەتكەنىڭدى اڭداماي قالاسىڭ! مۇنداي كوركەمدىك بۇرىن ابايدىڭ ولەڭدەرىندە بولعان. ۇلى اقىننىڭ:
«...كەمپىر-شال قۇرجاڭ قاعىپ، بالا بۇرسەڭ،
كوڭىلسىز قارا سۋىق قىردا جۇرسەڭ،
كەمىك سۇيەك، سورپا-سۋ تيمەگەن سوڭ،
ۇيدە يت جوق، تىشقان اۋلاپ، قايدا كورسەڭ[44]...»،- دەگەن ولەڭىندەگى كوڭىل كۇيى تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭىندە سول قالپىندا ورىلگەن. ابايدىڭ ولەڭى كۇز تۋرالى دا، تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭى كوكتەمە تۋرالى. ۋاقىت ولشەمىمەن ءبىرى-اعا، ءبىرى-ءىنى. عاجابى ەكى اقىننىڭ دا ۋاقىت تۋرالى تۇسىنىگى ءبىر جەرگە توعىسقان. ەگەر دە، تىنىشتىقبەك وسىدان 150 جىل بۇرىن تۋىلعان بولسا، ءدال ابايشا سويلەپ، ەگەر دە، اباي 150 جىلدان كەيىن دۇنيەگە كەلسە، تىنىشتىقبەكشە تولعار ما ەدى دەگەن ويعا قالاسىڭ. ءسال وزگەشەلىگى- ابايدىڭ «ءيتى» جەم ىزدەيدى، تىنىشتىقبەكتىڭ «مىسىعى» ءۇن ىزدەيدى. ونەر زەرتەۋلەرىندە مۇنى ءداستۇرلى ونەر دەپ تە اتاپ ءجۇر. بىزدىڭشە بۇل داستۇرمەن عانا شەكتەلمەيتىن، ۋاقىت ولشەمىنە قاتىستى ۇعىم. ادام بالاسىنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىندا، كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا داستۇرلىك جالعاس بولۋى مۇمكىن، ونداي بولعان كۇننىڭ وزىندە، ول جالعاستىق ۋاقىتشا عانا، مەزگىلمەن ولشەنەدى. ال، جالپى ادام بالاسىنا قاتىستى كوركەمدىك پەن سانا ۇيلەسىمىن ءداستۇر دەپ اتاۋ-ءبىر جاقتىلىق ۇعىم. سونىڭ ءۇشىن دە تىنىشتىقبەك «ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز ەلەسپەنەن»، دەگەن ويدى ايتىپ وتىر-اۋ! ادام بالاسىنىڭ ءوزى ءتورت مەزگىلدەن: كوكتەم-ءۇمىت، جاز- قۋانىش، كۇز-مۇڭ، قىس-قايعىدان تىنىس الادى. شىعىستىڭ ۇلى اقىندارىندا وسى ءتورت مەزگىل تۋرالى ولەڭ تولعاماعان اقىن جوق. اۋەلى ولەڭسوزدىڭ مەجەلى تۇسىنا جەتتىم دەگەندەرى «ءتورت مەزگىل»، «ماحاببات- ءلايلى» ولەڭدەرىمەن كۇش سىناسقان. كەز-كەلگەن اقىن بۇل تاقىرىپتارعا بارا بەرمەگەن. قازىر عوي «ماحاببات-ءلايلىنىڭ» ويىنعا (عاپۋ ەتىپ، «قۋىرشاق-كۋكلا»، دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج) اينالىپ، «ءتورت مەزگىلدىڭ» سىرعا ەمەس، جىرعا ورانىپ تۇرعانى!.. تىنىشتىقبەكتىڭ بۇل ولەڭى دە سول جوعارعى تالاپتان شىققان، «تارعىل مىسىقتىڭ» ويناپ وتىرۋىنىڭ ءبىر جاعى - وسىعان كەلىپ سايادى. ولەڭ اۋەلدە الدە ءبىر ماحابباتقا ارنالىپ باستالادى. بىراق، ول ماحاببات يەسىن ءبىز تاعى كورە المايمىز. ول دا بىزدەن جىراقتاعى - كورىنىس، تەك ناعىز اقىننىڭ عانا قولى جەتەتىن، ساناسىمەن وبەتىن اسەمدىكتىڭ ولشەمى. اقىن وعان دا «ءسۇيدىم»، «تالدىم»، «ورتەندىم»... دەگەن جالاڭ، سىرتقى سوزدەردى ايتپايدى. سۇيگەندىگىن تەك «نە دەپ ساعان جازايىن...»، دەگەن كوڭىلدىڭ ىشكى ەمەۋرىنى ارقىلى جەتكىزەدى. بۇل دا ۇلى ابايدىڭ «ايتتىم سالەم قالامقاس...»، دەگەنى سياقتى، شىنايى كوڭىلدەن ورىلگەن، كوركەمدىك ء(سىز «عاشىقتىق»،دەپ ءتۇسىنىڭىز! ح.ج) ۇلگىسىنىڭ بيىك كورىنىسى...
(بۇل جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر نارسە-ءبىزدىڭ قازاقتىڭ كوركەم ولەڭسوزىنىڭ زەرتتەۋى ۇلى ابايدان باستاۋ الاتىندىعى. ابايدان بۇرىڭعى كوركەم ادەبيەتتەرىمىز «اۋىز ادەبيەتى» دەگەن جەلەۋمەن ەكىنشى ورىڭعا ىسىرىلىپ كەلدى. سول ولقىلىق ءبىزدىڭ تىنىشتىقبەكتىڭ ولەڭدەرىن تالداۋىمىزعا دا كەدەرگى بولىپ وتىر. كەمەلىنە كەلگەن كەز كەلگەن اقىن تۇتاس حالىقتىق، ادامزاتتىق ويدى ارقالاپ تۇرادى. سونىڭ ءۇشىن ونى جەتە تۇسىنۋگە سول دەڭگەيدەگى ويلار قالىپتاسۋى شارت. بۇنى عىلىمي اينالىم دەيمىز. ءبىزدىڭ ادەبيەت زەرتتەۋىمىزدە مۇنداي تۇتاستىق جۇيە كوممۋنيستىك تاپتىڭ تاپتىق جۇيەسىنىڭ سالدارىنان الدە قاشان ءۇزىلىپ قالعان. ءبىز تۇتاس حالىق ادەبيەتىن ەكى تاپقا ءبولىپ زەرتتەپ، زەردەلەپ كەلەمىز. ءبىرى- اڭىز ەرتەگىلەر دە، ءبىرى- شىندىق ادەبيەت. ال، احمەت بايتۇرسىنوۆتاردىڭ تۇسىندا مۇنداي ۇزىك بولماعان ەدى. ەندى سونى تولىقتىراتىن كەز كەلگەن سياقتى. سوندا عانا ءبىز تىنىشتىقبەكتەي ۇلكەن اقىندارىمىزدى تولىق تۇسىنە الامىز. سەبەبى: سوناۋ توتەمدىك داۋىردەن باستاۋ العان اقىن ولەڭىندەگى كۇردەلى ويلاردى شىندىققا ەمەس، ەرتەگى اڭىزدارعا سالىستىرعان سياقتى ءبىرتۇرلى سىڭار ويدىڭ ەلەس بەرىپ وتىرعانىن ءبىز ءوزىمىز دە سەزىپ وتىرمىز. لاجى جوق ولەڭنىڭ كوركەمدىك استارىنداعى ويلار سولاي بولعاندىقتان سونىڭ ىرقىنان شىقپاۋدى كوزدەيمىز دە!..)
تىنىشتىقبەك ايتادى:
«...ءبىر اشىلىپ ەسىگى، ءبىر جابىلىپ،
تاۋ ىشىندە جالعىز ءۇي ەسىنەگەن.
ءوز باسىنان وتكەرمەي، سەنگەن بە وزگە،
ەرتەك سىندى ءبارى دە كورگەن كوزگە.
دەم الارمىن جەلىنى سىزداپ تاڭنىڭ
قوزى بۇلتتار جامىراپ ەمگەن كەزدە»،- دەيدى.
شىنايى كوركەمدىك كەمەلىنە جەتكەن تۇستا ءولىم دە سۇلۋلىق بولىپ سەزىلەدى. اقىندارعا ءولىم تۋرالى تولعانۋ اسەمدىكپەن پارا-پار ۇعىم. ماعجاننىڭ «الديلە، ءولىم الديلە!...»، دەگەنى دە وسىنداي ويدان تۋىلعان. تىنىشتىقبەك اسپان تولعاتىپ، «قوزى بۇلتتار» جامىراعان تۇستا دەم الماق. دۇنيەنىڭ قاپاسىنان قۇتىلىپ، ماڭگىلىكتىڭ شىرىنىن ەمىپ، تىنىس الماق. ارينە، ءومىردىڭ ءوزى - ەرتەگى، ءتۇس - ونىڭ ماڭگىلىك كىتابى. ونى وقىپ كورمەگەن ادام «سەنبەيدى» دە. سەنەيىن دەسە دە، دارمەنى جەتپەي قالادى-اۋ! سونان بارىپ دۇنيە تىرلىك تۇنجىراعان تىنىشتىققا اينالادى. مەڭىرەۋ دالا، مەڭىرەۋ جەل، مەڭىرەۋ اسپان..ت.ت. سول مەڭىرەۋلىكتەن قۇتىلۋدىڭ تۋرا جولى- «ەسىنەپ الىپ، اسپاننان وي ءتۇيۋ». تىنىشتىقبەك جوعارىدا وسى ويدى ايتىپ وتىر. تىنىشتىقتا ءومىر ەسىگىنىڭ ءبىر اشىلىپ، ءبىر جابىلعانىن تىڭداپ، قوزى بۇلتتاردى قايىرىپ، تاۋ قويناۋىنداعى قوي اۋىلىنىڭ تىرلىك تىنىسىن (تىرىلىكتىڭ بەلگىسىن! ح.ج) ءون بويىنا ءسىڭىرىپ، اقىل ويدىڭ قۇشاعىندا بۋسانىپ وتىر!.. مۇحتار ماعاۋين گەتەنىڭ مۇنداي ءساتىن «ماڭگىلىكتىڭ قۇشاعىنا بولەنۋ[45]»، دەگەن ەدى. تالعامپاز پروزايك ارۋاقتى اقىننىڭ سەزىمىن ءدوپ باسا سۋرەتتەگەن. بۇل جەردە دە تىنىشتىقبەك «قىلىشبۇلاقتا[46]» سول گەتەنىڭ سەزىمىن باستان وتكەرەدى. ونىڭ ساناسىندا دۇنيەنىڭ سۇلۋلىعىنان باسقا ەش سۋرەت جوق. كوز الدىنان كولبەڭدەپ وتكەن قوزعالىستىڭ ءبارى اقىن كوكىرەگىنە ەرەكشە ءبىر سۇلۋلىق ىرعاعى ارقىلى قۇيىلادى. ءدال مۇنداي ساتتە الەمگە ايگىلى دجوكوندا قاسىنا كەلىپ، سۇيكەنىپ قالسا، اقىن دەمىنەن جۇكتى بولار ەدى! اقىننىڭ بويىنا بار قۇدىرەت توپتاسقان. ونىڭ اقىرى ءولىم ەكەنىن اقىن سەزەدى، بىراق ونى ءولىم دەپ اتاعىسى كەلمەيدى. ءولىمدى قوزى بۇلتقا اينالدىرىپ، ودان ماڭگىلىك تىنىس الادى. اقىن ولمەيدى... اقىندار ماڭگىلىك!
ال، «قوزى بۇلت»-كوشپەلىلەر پوەزياسىن وزگەدەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن وشپەس كوك تاڭبا!
قاراتال. 1991. 10-اي - 2004. 12.27.
[1] تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ «اقشام حاتتارى»،الماتى،1993 كىتابىن ايتامىز. بۇل داعدىلى اتاۋ عانا.شىن مانىندە ناعىز اقىنداردا ءبىر كىتاپ، ءبىر ولەڭ عانا بولادى. كوپىرتىپ توم-توم ولەڭ جازاتىن اقىنداردا «مىنا ولەڭىمنەن انا ولەڭىم، مىنا كىتابىمنان اناۋ كىتابىم ارتىق بولار ما! »، دەگەن ەسەك دامە باسىم بولاتىنى بايقالادى!
[2] ولەڭسوزگە- كوركەم پوەزيا دەگەن ۇعىمدى بەرەتىن ادەبي اتاۋدى، ءبىز بۇدان بىلاي «ولەڭسوزگە» دەپ بەرەمىز. ال، «تاقپاق» دەگەندى ءسوز ۇيقاستىرۋ، تاقپاقتاۋ، استارلى كوركەم ويدى قاجەت ەتپەيتىن شەشەندىكتىڭ ءبىر ۇلگىسى دەپ تۇسىنۋىڭىزگە بولادى. مۇنداي ادەبي ءداستۇر كوشپەلىلەردە تىم ەرتەدەن قالىپتاسقانى «شەشەن»، «بىلگى»، «تاپقىر»، «ويلى»، «استارلى»...ت.ت قالىپتاسقان اتاۋلاردان انىق بايقالادى.
[3] رەتى- قيسىن دەگەنگە كەلىڭكىرەيدى، بىراقتا قيسىن زاڭدىلىعىنان تىس وزىندىك جۇيەسى تاعى بار.
[4] سانكت-پەتربۋرگتى باتىس ۇلگىسىندەگى قالا جاساۋ، ورماندى حالىقتى سالت-ساناسىنان الشاقتاتۋ سياقتى سول تۇستاعى ساياسي ولقىلىقتار.
[5] گوگولدىڭ «مۇرىن»، «شينەل» ت.ب شىعارمالارىن مەڭزەپ وتىرمىز!
[6] جاڭا ورىستىڭ- سول ءداۋىردىڭ يدەولوگياسىنا قارسى تۇرعان ورىس وقىمىستىلارىن ايتامىز!
[7] ارۋاقتى ولەڭ- جان رۋحىنىڭ تۋىندىسىن وسىلاي اتاعىمىز كەلدى.
[8] اقىننىڭ ءسوز قولدانىسى بۇدان ءسال بولەكتەۋ، ءبىز بۇل جەردە قازاق راديوسىنىڭ «اق قاۋىرسىن» حابارىنان (2004. 12.25) بەرىلگەن نۇسقادان سانامىزعا قوندىرعانىمىزدى ايتىپ وتىرمىز.
[9] اقىل ويدىڭ، بۇل ءسوزدى كەي تۇستا ءبىز «فيلوسوفيا» تەرمينىنىڭ قازاقشا بالاماسى ەسەبىندە دە قولدانامىز. ءدال وسى جەردە بۇل اتاۋدا «جان» دەگەن قوسىمشا تىركەسى بار. جان، اقىل، وي ۇشەۋىنىڭ جيىنتىعى دەپ ءتۇسىنىڭىز.
[10] اعىمعا- «گارمونيا»، دەگەن اتاۋ توڭىرەگىندە قولدانىپ وتىرمىز.
[11] تىنىشتىقبەك ءبىر ولەڭىندە وسى تۋرالى «كوك پەرىلەر كوكتەن سويلەپ، جەل ەمگەن، كوك بورىلەر ەستەن تانىپ-مەنى ەمگەن ..»، دەگەن. (تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ «اقشام حاتتارى» الماتى، 1993, 102-بەتتە)
[12] اتالمىش جيناق، 16-بەتتە
[13] ورىمدەرمەن- ىشكى جان ۇيلەسىمى دەگەندى بىلدىردىك.
[14] بۇل جەردە ولەڭنىڭ تەك عانا ءبىر جاعىن ءتۇسىندىرىپ وتىرمىز.ۋاقىت وزعان تۇستا ولەڭ استارىنداعى تەرەڭ ويلاردان الدە قانداي («قويشى ۇلى ما؟»، «قويشى، ۇلىم با؟!»دەگەن سياقتى) تالاستار ايتىلۋى عاجاپ ەمەس! سەبەبى، اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەرى توڭىرەگىندەگى قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن كەيبىر تالداۋلار سونى مەڭزەيدى.
[15] اتالمىش جيناق، 59-بەتتە.
[16] سۇيىلعان- ولەڭسوزدە «جۇقارعان، نازىك» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەپ بىلەمىز.
[17] ءبىز ويلاعانداي اقىننىڭ ولەڭىندە «كارى تەكەنىڭ ساقالىنداي»، دەگەن تەڭەۋ دە بار.
[18] جۇمىرشاق- اسقازاننىڭ اۋەلگى اتاۋى. حقر مەن موڭعولياداعى قازاقتار الىكۇنگە دەيىن وسى اتاۋدى قولدانادى.
[19] ءبىزدىڭ ءسوز قولدانىسىمىزدا وسىنداي ءبىر ءسوز تىركەسى بار. اۋەلدە ولەڭگە، كەيىننەن (1992 جىلدان) جۇماتاي جاقىپباەۆ پوەزياسى تۋرالى جازىلعان «جۇمباق جۇلدىز كىم ەكەن» («ازيا» گازەتى 1993 جىل), دەگەن ماقالادا جالپى ولەڭسوزدىڭ ىرعاعىن انىقتاۋشى سانا ولشەمى ەسەبىندە قولدانعانبىز. بۇل جەردە سانا تەرەڭدىگىنە قاراتىلا قولدانىلدى.
[20] جوعارىداعى ولەڭنىڭ جالعاسى.
[21] قاسيەت- بۇل ءسوزدى دە ءدىني تاپسىرلەردە ايتىلاتىن تەرەڭ ويلار: «حاليف»، «زۇلجالەل»، «مۇعجيزا»... اتاۋلارى توڭىرەگىندە ءتۇسىنىڭىز!
[22] ولەڭورىسى- بۇل اتاۋدى اقىننىڭ جانتۇراعى دەگەن ماعىنادا قولدانىپ وتىرمىز.
[23] جان- قازاقتىڭ ەجەلگى ەرتەگىلەرىندە ايتىلاتىن جاندار وسى، نەگىزىنەن سۇلۋلىقتىڭ، اسەمدىكتىڭ جانى دەپ اتاعان دا دۇرىس بولادى.
[24] قالپى، بۇل اتاۋدى تىنىشتىقبەك وسىلاي قولدانادى ەكەن، ءبىز دە اقىن نۇسقاسىن قولداندىق. ءدىني شىعارمالاردا «حالپى» دەپ جازىلادى. تاپسىرلەردە: جاراتۋشىدان ادام بالاسىن جاراتقانداعى تۇگەل بولمىسىنىڭ جيىنتىق ماعىناسىنىڭ اتاۋى، دەپ تۇسىندىرەدى.
[25] مولدىرەپ، كىتاپتا «ءمولدىرىپ»، دەپ جازىلعان ەكەن، ءارىپ قاتەسى بولار دەگەن ويمەن «مولدىرەپ»، دەپ وزگەرتتىك. (قاراڭىز! اتالمىش جيناق، 93-بەت «مازا» ولەڭى.)
[26] يت، يت يەسى دەگەن سوزدەر جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەدى. بۇل جەردە «يتقۇس»، «يتكويلەك»... دەگەن سياقتى كونەدەن كەلە جاتقان اتاۋلاردى ەستەرىڭىزگە سالامىز!
[27] اقىننىڭ شابىتتى شاعى، ياعني رۋحپەن تىلدەسكەن ءساتى ايتىلىپ وتىر!
[28] تەرەڭ كۇش-اقىل، ەس كۇشى دەپ ءتۇسىنىڭىز.
[29] يسسۋس حريستوستى دا وسىنداي جان-جانۋارلاردى ولتىرەتىن، تىرىلتەتىن قاسيەتى بولعان دەپ جازبايدى ما؟!
[30] دارەجە، كازىرگى ءبىزدىڭ قالىپتىستىرعان تۇسىنىگىمىزدەن جوعارى ءمانى بار ءسوز. دارەجە كۇللى جاراتىلىسقا جاراتۋشى تاراپىنان بەرىلەتىن، سولاردىڭ قاسيەتىن انىقتاۋشى (قاراڭىز! Risal-i Nur Kűlliyafindan, Sőzler, Istanbul 1992. ) اتاۋ. ونى ءبىزدىڭ «ءمانساپ-دارەجە»، دەپ قولدانىپ جۇرگەنىمىز، انتەك قاتەلەۋ ۇعىمدى تانىتادى. سەبەبى دارەجەدە «تومەنگى»، «جوعارعى» دەگەن ايىرما بولمايدى، بەلگىلى مەجەنى بىلدىرەتىن اتاۋ. ءبىز بۇل جەردە اۋەلگى ماعىناسىندا قولدانىپ وتىرمىز!
[31] كوركەمدىككە اينالدىرۋ ۇلگىسى- ءبىر ءسوز قولدانىپ، ەكى ماعىنانى قاتار بەرۋ ءتاسىلى، عارزۋ تۇركى ۇلگىسى ىسپەتتى. بىراق اقىن ولەڭىندە ودان ءسال وزگەشە، ريساليگە جاقىنداۋ وزىندىك ۇلگى بار. ءبىز سونى ايتىپ وتىرمىز!
[32] بەس ءىلىم- عىلىمدا دالەلدەنگەن بەس ءىلىمنىڭ نەگىزگى سەبەبىن- اقىننىڭ كورۋ، ەستۋ، تۇششىنۋ، سەزىنۋ، عايىپتان اڭداۋ سياقتى رۋحاني تۇسپال تۇيسىگىن، ياعني حاۋاسي حامسا زاھيري ارقىلى قابىلداعان دۇنيەنى اقىننىڭ ءوز ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ بايان ەتۋىن، سودان ازىق الۋىن مەڭزەپ وتىرمىز.
[33] ۇعىنعان، «ءتۇسىنۋ» مەن «ۇعىنۋ» ەكەۋى ەكى بولەك ماعىنانى بىلدىرەتىنىن ەستەرىڭىزگە سالامىز! بۇل جەردە ۇعىنۋ!
[34] ۇزە كوك تەڭرى، اسرا ياعىز ءيىر قىلىڭدۇقتا، كۇلتەگىن ۇلكەن بىتىك جازۋىندا وسىلاي. ەسكەرتكىش موڭعوليانىڭ استاناسى ۇلانباتىردان 400 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى ەردەنەزۋ دەپ اتالاتىن كونە حيتەنىڭ ماڭىندا ورنالاسقان.
[35] بۇلار تاڭىرلىك داۋىردە ابدەن كەمەلىنە جەتە قالىپتاسقان ۇلىق ۇعىمدار! ( س. دۋلام «مونگول دوموگ»، ۋلاانبااتار، 1989ج، 84-85 بەتتەر)
[36] حالگە، بۇل دا ءبىزدىڭ سانامىزدان تىس، جاراتۋشىدان بەرىلگەن ۇلىق كۇش جىگەردىڭ اتاۋى.
[37] ەسىنەۋ- كوشپەلىلەر دۇنيە تانىمىندا كيەلىلىكتىڭ ماڭىزدى نىشانى ەسەبىندە سانالادى!
[38] اتالمىش جيناق، 89-بەتتەگى «تىرلىك» اتتى ولەڭىنەن.
[39] قۇپيا شەجىرە كىتابىندا: ءار ءتۇن سايىن كۇلدىرەۋىشتىڭ ساڭىلاۋىنان اق سۋلە ۇيگە ەنىپ، وت باسىنا ءۇيرىلىپ، ادام كەيپىنە كەلىپ، الۋن -حوا (قوڭىرات قىزى!) شەشەنىڭ قۇرساعىن سيپالاپ، اي مەن كۇن قىلاڭ بەرە باستاعان تۇستا سارى يتكە اينالىپ، جالانىپ-جۇقتانىپ ەسىكتەن شىعىپ كەتەتىنى جازىلعان. سول ارقىلى الۋن-حوا ەرسىز تاپقان ۇلدارىن ءتاڭىردىڭ بالالارى ەكەنىن دالەلدەپ باققان! ( «مونگولىن نۋتس توۆچوو»، ۋلاانبااتار.2004. 21-باپ،)
[40] پلونا كارپينيدىڭ بەلگىلەۋىندە وسى نانىم توڭىرەگىندە اڭىزدار ايتىلادى (پۋتەشەستۆيە ۆ ۆوستوچنىە سترانى پلانو كارپيني ي رۋبرۋكا...م. گەوگرافيز، 1957) جانە ب. رەنچيننىڭ جازبالارىندا دا «كۇن-شەشەلى، اي-اكەلى..» دەگەن ولەڭ جولدارى كەزدەسەدى. (ب. رەنچين، شۋا. م. 1975,40)
[41] راعيت ءتاڭىردىڭ ىرقىنا كونۋ. مۇنداي تۇستا اسپاندى ەركىن شارلايتىن، راعيت ءتاڭىردىڭ كۇشىمەن جاي ءتۇسىرىپ، داۋىل تۇرعىزاتىن باقسىلاردىڭ تالايى وتكەن عوي. راعيت ءتاڭىر ابايدىڭ قارا سوزدەرىندە، اسپاندى شارلاۋ تۋرالى قازاق اڭىز ەرتەگىلەرىندە، جازبا مۇرالاردا كوپتەپ كەزدەسەدى.
[42] سۇلۋلىقتىڭ- دوستاەۆسكي «الەمدى سۇلۋلىق قۇتقارادى»، دەگەندە وسىنى ايتقان. ايتسە دە، ءبىزدىڭ تىلگە سۇلۋلىقتان گورى «اسەمدىك» كوبىرەك ۇيلەسەدى. «اسەم ءانىم سىرنايداي...»، دەگەن ولەڭ جولدارى سونى اڭعارتادى.
[43] ءۇن سارىن- جەكە ءىلىم ەسەبىندە قولدانىپ وتىرمىز! كەيىنگى ماقالالاردا ءۇن سارىنى ىلىمىنە كەڭىرەك توقتالامىز.
[44] اباي قۇنانباەۆ «كۇز» ولەڭىنەن.
[45] بۇل ءتۇيىن جازۋشىنىڭ باتىسقا ساپارى جونىندە جازىلعان ساپارناما تولعاۋىنداعى ويلاردان، نەمىس اقىنى گەتە تۋرالى بايان ەتكەن ەسسەسىنەن الىندى.
[46] اقىن ولەڭىندە اسپەتتەلگەن جەر اتاۋى، اقىننىڭ كىندىك ارقانى!
