رەداكتسيادان:

رەداكتسيادان:

2007 جىلى مۇڭعۇليا جەرىندەگى باي ولكەدە (بايان ولگي) تانىمال ءدىنتانۋشى نارىنباي رازبەكقاجىۇلى، ايتۋلى اقىن سۆەتقالي نۇرجان، عالىم سايات ىبىراي، فولكلورتانۋشى عالىم بولات قورعانبەك اعالارىمىزبەن بىرگە سول جەردىڭ جەرگىلىكتى قازاعى، اقىن سۇراعان راحمەتۇلىنىڭ ۇيىنە قوناققا باردىق. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحى، شەجىرەلى اڭگىمەلەرى اراسىندا ءبىر قىزىق حيكايا بايان ەتىلدى. سۇراعان اقىن الاشتىڭ ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنا وتە قاتتى ۇقساس، ءبىر قۇپيا ادام 60-شى جىلدارعا دەيىن ولگەي ايماعىندا ءومىر ءسۇردى دەگەن اڭگىمەنى ايتتى. ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن، مىرجاقىپقا قاتتى ۇقسايتىن بىرنەشە ەرەك-شەلىگىن سالىستىرا وتىرىپ جەتكىزدى. ءدال وسى كەزدە مەنىڭ ەسىمە شىعىس قازاقستان وبلىسى ماقانشى اۋدانى قارابۇلاق اۋىلىنداعى ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ۇستازى، زەرتتەۋشى مەدەت دۇتباەۆانىڭ ءدال وسى وقيعامەن وتە ۇقساس ماقالانى كورسەتكەنى ەسىمە ءتۇستى. ول 1998 جىل ەدى. ياعني، ءبىراز ۋاقىتتان بەرى بۇل تاقىرىپ ءار جەردە اراكىدىك ايتىلىپ كەلە جاتقانىمەن جالپى ەلگە كەڭىنەن تارالا قويعان جوق. مۇڭعۇليا ساپارىنان كەيىن قارابۇلاق اۋىلىنداعى مەدەت اپايعا ارنايى بارىپ، اتالعان ماقالانى سۇرادىم. ول كىسى جەكە ارحيۆىنەن اۆتورى انىق، سىلتەمەسى بەلگىسىز «ەكەۋى دە ءبىر مىرجاقىپ بولىپ جۇرمەسىن...» دەگەن اۋداندىق، الدە وبلىستىق ءبىر گازەتكە شىققان ماقالانى الىپ شىقتى. جازعان ادام مۇڭعۇليادان 90-شى جىلدارى ورالعان قازاق كۇپان زايىتقىزى دەگەن كىسى. ول ءۇرجار اۋدانىنىڭ لايبۇلاق اۋىلىندا ۇستازدىق ەتەدى ەكەن. مەن ماقالانى كوشىرىپ الدىم. ءالى دە بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبىن ىزدەپ كورەرمىن نەمەسە زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىنا ۇسىنارمىن دەگەن وي بولدى. تىڭ دالەلدەر كەلتىرىپ، ۇقساتا الماعانىممەن، كوشىرىلگەن ماقالانى ەندى زەرتتەۋشىلەردىڭ قولىنا تۇسەر دەگەن ۇمىتپەن جاريالاعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز. «جالپى، بۇل اڭگىمەنىڭ جانى بار»، - دەيدى سۆەتقالي نۇرجان اعامىز. ويتكەنى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى كارەليادا تۇرمەدە جاتقانىندا وعان سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتى ارقىلى مۇستافا شوقاي كەلىپ، الىپ كەتپەك بولعان. بىراق، «مەن مۇنداعى باۋىرلارىما كەرەكپىن» دەپ، مىرجاقىپ ۇسىنىستان باس تارتقان دەگەن اڭگىمە بار. تاعى ءبىر ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا مىرجاقىپ اتامىز سول كەزدە تۇرمەدە قيىندىق شەگىپ جاتقان تۇركى-قازاق باۋىرلارى ءۇشىن ورىس-تۇرىك (قازاق) سوزدىگىن جازىپ، قۇراستىرىپ جاتقان، سول ءۇشىن باس تارتقان. وسى جولى ەكى ارىس ءۇش كۇن قاتارىنان جولىعىپ، اڭگىمەلەسكەن دەسەدى...

مىرجاقىپ التايدا بولۋى مۇمكىن دەگەن سوزگە جان بىتىرەتىن تاعى ءبىر دالەل - الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى رايىمجان مارسەكوۆتىڭ مۇڭعۇلياداعى قازاقتارعا قاشىپ بارۋى. ونى ول جەردەن قىتاي اسكەرى ۇستاپ اكەتكەنى تۋرالى تاريحي دەرەكتەر بار. قۇرمەتتى وقىرمان، بۇل تەك، اڭگىمەنىڭ باسى بولسىن، زەرتتەيمىن دەگەن ادامنىڭ قۇلاعى تۇرىك ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن جۇمباق عۇمىر تۋرالى ماقالانى نازارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

مىندەتتى تۇردە وقىپ كورىڭىز.

الماس قۋانباي

1997 جىل - قازاق تاريحىندا جالپى ۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە، اقيقات پەن ىنتىماقتى تۋ ەتكەن يگى باستامالاردىڭ ۇيىتقىسى بولىپ تاريح پاراعىندا قالدى.

قازاق حالقىنىڭ باسىنان نە وتپەدى؟ جاۋگەرشىلىك قىرعىن دا، اقتابان شۇبىرىندى دا، اشتىق تا، جازىقسىز قۋعىن-سۇرگىن دە بولدى.

1930 جىلداردان باستالعان «ۇلتشىلدىق»، «حالىق جاۋى» دەگەن ايدار قازاقستاندا تۇرعان قازاقتاردى جالماپ قانا قويماي، شەت ەلدە تۇراتىن ات توبەلىندەي از قازاقتارعا دا كەلىپ جەتكەن ەدى. وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرىن-دە دە تالاي بوزداقتار ەل-جۇرتىمەن قوش ايتىسىپ، باسقا ءبىر ورتادان ەركىندىك ىزدەدى. بۇعان ءبىر دالەل - 1927-28 جىلدارى مونعوليادا قازاقتىڭ باسىن قوسىپ، «شىعىس تۇركىستان» مەملەكەتىن ورناتۋ ءۇشىن دالەلحان سۇگىربايۇلى التاي جاققا وتكەن. مۇنىڭ ارتىنان كەتپەك بولعاندارعا «قاندى قىرعىن» تۋىپ ەدى.

1936-37 جىل مونعوليادا دا «حالىق جاۋىن قۇرتۋ» جىلى بولىپ، ماڭگى تاريح بەتىندە قالدى. سول جەلەۋمەن وقىعان زيالى قاۋىم، ورتا شارۋالار دا قاتتى جاپا شەكتى.

حالىق اۋزىنداعىسىن ءۇرىپ ىشەتىن ۋاقىتقا كەزىكتى. بالاسى اكەسىنە، اكەسى بالاسىنا سەنبەيتىن ۋاقىت جەتتى. لەك-لەگىمەن جابىق ماشيناعا تيەلگەن جازىقسىز جاندار ەرىكسىز قاپىدا كەتە باردى. ولار قايتىپ ورالمادى. سولاردىڭ ءبىرى 1936-37 جىلداردىڭ اياعىندا قوبدا بەتىنە وتكەن قاراباي ەدى. بۇل ادام باسىنا بوستاندىق ىزدەپ ءجۇرىپ، ناعىز دۇربەلەڭ باستالىپ جاتقان كەزگە تاپ بولدى.

قاراباي - گۋبايدۋللا دەگەن تاتارمەن بىرگە وتكەن. ەندى وسى قارەكەڭمەن دامدەس بولعان، ونى كورە قالعانداردىڭ ەستەلىك، اڭگىمەلەرىنە زەر سالايىق. قارەكەڭ كوبىنەسە وزىمەن-ءوزى جۇرەتىن، ەشكىمگە شەشىلىپ، اشىلىپ-شاشىلىپ سىر ايتپايتىن، شىمىر دەنەلى، قارا ساقالدى، قاراسۇر، ات جاقتى ادام بولعان. وزىمەن بىرگە قورجىنىن، اساتاياعىن كوتەرىپ جۇرەدى ەكەن. بۇل قورجىندا كوپتەگەن قولجازبالار، كىتاپتار، كيىم-كەشەگى، ىدىسى بولعان. قارەكەڭ ەل ارالاپ، ءوزىنىڭ كوڭىلى تۇسكەن ۇيگە قونىپ، تۇستەنەتىن. سول ءۇيدىڭ ادامدارىمەن ابدەن سىرالعى بولعان سوڭ بارىپ اڭگىمەنى باستايتىن-دى. سوندا ءوزىنىڭ قۋعىن-سۇرگىندە كوپ بولعانىن، باسىنان كەشكەندەرىن ايتىپ، ءبىر سەرپىلىپ قالاتىن-دى.

قارەكەڭ ەندى بىردە سىبىردە بولعانىن، ەرتىس وزەنىنەن وتكەندىگىن اڭگىمەلەيدى. ول كىسى سۋدا جۇزگىش بولعان. بۇل تۋرالى ەل اراسىندا ءارتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر بار. مىسالى، كورگەندەردىڭ كەيبىرەۋلەرى قارەكەڭ قوبدا وزەنىن ءجۇزىپ ءوتىپتى، جاياۋ جۇرگەندە اتتىعا جەتكىزبەيتىن جۇيرىك ەدى دەسەدى. ءبىر عاجابى - قارەكەڭ كوپ ۇيىقتامايدى ەكەن. تۇنىمەن الدەبىر نەلەردى كۇبىرلەپ ايتىپ شىعادى دا، تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرپ: «ويان، قازاق! ويان، قازاق!» - دەپ زىكىر سالادى ەكەن.

بۇل كەزدە اتالار مەن اجەلەر «ءبيسميللا، ءبيسميللا!» - دەپ ىشتەي كۇبىرلەپ قۇپتايتىن-دى. قارەكەڭ كوبىنەسە باسقا بەتتەن اۋىپ كەلگەندەردى تۋىس تارتىپ، تاريحىن سۇراپ، ءوز تاعدىرىمەن سالىستىرىپ وتىرسا كەرەك. ول التاي بەتىنەن 1940 جىلدار شاماسىندا كەلگەن. ءورىسبايۇلى ابىكەيدىڭ قولىندا بولىپ، ونى تۋعان ىنىسىندەي كورىپ، قايتىس بولعاندا سول شاڭىراقتان شىققان ەكەن.

جاز ايلارىندا ەل ارالاپ، جايلاۋعا باي-ولكەنىڭ باتىس بولىگىندەگى اقسۋ، ويعىر، تسانگەل ولكەلەرىندەگى ادامدارمەن بىرگە بولاتىن. مۇنىڭ سەبەبى، بۇل ولكەلەر ەرتىس وزەنىنە جانە شىعىس قازاقستانعا شەكارالاس بولعاندىقتان، ءوزىنىڭ سول ولكەگە وتكەن جەرلەرى ىسپەتتى. قارەكەڭنىڭ مونعوليا كەرەيلەرىنەن ايىرماشىلىعى كوپ بولعان. ەلدىڭ بايىرعى تۇرعىنى تاۋبالدى قىزى تولەۋحاننىڭ اڭگىمەسىندە: «جاقاڭ - (قاراباي) كەلە جاتقاندا شەشەم «جاقاڭ كەلە جاتىر، شاي قويىڭدار. ول كىسى ءوزى بولەك شاۋگىممەن ىشەدى»، -دەپ ءبىزدى الەككە سالاتىن. جاقاڭ كەلگەن سوڭ ءوز جۇگىنەن شاۋگىمىن شىعارىپ، قانتپەن شاي ىشەتىن». مۇنداعى ەرەكشەلىك: مونعوليا قازاقتارى شايدى تۇزبەن ىشەدى. ال قارەكەڭ تۇزسىز ىشەدى»، - دەگەن ويلار ءجيى كەزىگەتىن.

قارەكەڭدى تۇرعىن حالىقتار «اۋليە» دەپ تە اتايدى ەكەن. سەبەبى، ول قانداي ءبىر اۋرۋلاردىڭ ەمىن ايتىپ، سىرقاتىن ەمدەۋگە سەبەپكەر بولاتىن جانە تاريحقا وتە مىقتى ادام بولعان دەسەدى. ول تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرىن دا جاقسى مەڭگەرە ءبىلىپ، الدىن-الا بولجاپ، ءبىلىپ، ايتىپ وتىرعان. قارەكەڭنىڭ ەكىنشى ەرەكشەلىگى كيىم-كيىسى، ءجۇرىس-تۇرىسى كەرەيلەردەن وزگەشە ەدى. ول كىسى ۇزىن شاپاندى جەلبەگەي ساپ، ىشىنەن ۇنەمى اق كويلەك كيەتىن. مونعوليا كەرەيلەرى شاپاندى ارقاشان بەلدىكپەن كيەتىن-ءدى. شاشىن قايىرا قويىپ، باسىنان تاقيا تاستاماپتى. بۇل كەزدەگى 50-60 جاستاعى كەرەيلەر كوبىنەسە شاش قويمايتىن-دى. باستارىنا سالدە، شىت ورايتىن. كەيىننەن قارەكەڭ دە باسى قاسقالانعان سوڭ شىت بايلايتىندى شىعارعان. «قارەكەڭ - دەيدى تولەۋحان اپاي سوزىندە، - قىز بالالاردى وتە جاقسى كورىپ، سىيلايتىن. قىز بالالى ۇيگە بارسا، باتاسىن بەرىپ قۋانتاتىن. ول كىسى كوبىنە كەدەي بالالارمەن ويناۋدى ۇناتاتىن».

- تولەۋحان اپايدان: «ءسىز قارەكەڭدى نەگە «جاقان؟» - دەپ اتايسىز دەگەنىمدە، «شەشەم قارەكەڭدى «قايىناعا» دەيدى ەكەن. كەرەيلەردە ۇلكەن-كىشىنىڭ اتىن اتاماۋ، كەلىنگە ءتان قاسيەت. سوندا قارەكەڭ: «قايشەكەسى، مەنى تۋعاندارىم جاقان دەۋشى ەدى، سول اتىمدى ساعىنامىن، جاقان دەپ اتاي بەر. اتىم وشپەسىن»، - دەگەن ەكەن. سودان باستاپ سول اۋىل ونى «قاراباي» ەمەس «جاقان» دەپ اتاپ كەتكەن.

سول كەزدەگى «قىزىل قايىڭ» اۋىلى كەرەيلەردىڭ ىشىندەگى «تولەك» رۋى مەكەندەگەن جەر. ولار وتە باۋىرمال بولعاندىقتان شەتتەن كەلگەندەر سول رۋعا ءسىڭىسىپ، بىتە قايناپ كەتكەندەرى دە بارشىلىق. بىراق جاقاڭ كەرەيلەرگە رۋ جاعىنان كوپ سىڭىسپەگەن. ول ارعىن، نايمانداردى «ءبىر ۋىس سۇيەگىم» دەپ جان تارتقان. جوعارىدا ايتقان ابىكەي اعامىز نايماننىڭ ءتورتۋىلى ەكەن. ول دا كەزىندە جالعىزدىقتىڭ ازابىن كوپ تارتقان پىسىق ازامات بولسا كەرەك. ابىكەي اعانىڭ جيەنى سۇراعانۇلى كوبەي: «قارەكەڭ اكەم مارقۇممەن ۇنەمى اڭگىمەلەسەتىن. انامدى «قارىنداسىم»، - دەپ قورجىنىن ءبىزدىڭ ۇيگە عانا سەنىپ تاستاۋشى ەدى.

بىراق تۇندە جاتارىندا ۇنەمى باس جاعىنا قويىپ الاتىن. بۇل ەشبىر ادامعا سەنبەيتىندىگى شىعار. سونان سوڭ وتە تازا، جيناقى جۇرەتىن»، - دەيدى. ساناي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى مۇستافاۇلى سەكەي اتا اڭگىمەسىندە: «قارەكەڭ مونعولشا ءبىر اۋىز ءسوز بىلمەيدى. بىراق مونعولدىڭ ەل-جەر تاريحىن ايتقاندا الدىنا جان سالماۋشى ەدى»، - دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلاتىن.

مەنىڭ وسىناۋ ماتەريالدى جازۋىما سەبەپكەر بولعان جاعداي، جاسىمنان ماعان قارەكەڭ تۋرالى اڭگىمەلەر قيال-عاجايىپ دۇنيە سياقتى كورىندى. بۇل ادامنىڭ نەگە تۋىسى جوق، نەگە جالعىزدىق ءومىردى تاڭدادى، نەگە ءومىر تاريحى قۇپيا بولدى؟ ەل اراسىندا نەگە «ءتاۋىپ»، «اۋليە»، «ديۋانا» اتانادى؟ وسى سۇراقتارعا وزىمشە جاۋاپ ىزدەدىم. سونىمەن قارەكەڭ 1960 جىلدارى ابىكەيدىڭ ۇيىندە دۇنيەدەن وتكەن. دۇنيەدەن وتەر الدىندا ابىكەي باۋىرىنا ايتقان ارىزى: «مەنى قالانىڭ شىعىس جاعىنداعى تاۋعا جالعىز جەرلە (اۋىلدىڭ زيراتتارى قالانىڭ وڭتۇستىگىندە بولعان). سونسوڭ اتى-ءجونىمدى «مىرجاقىپ» دەرسىڭ دەگەن ەكەن. باۋىرى ايتقانىن ورىندادى. بىرنەشە جىلدان سوڭ، ول ابىكەي باۋىرىن دا قاسىنا الدى. قازىر ابىكەي مارقۇمنىڭ تۋىس-تۋعاندارى مەن مىرجاقىپ اعامىز ءبىر ۇلكەن زيرات بولىپ جاتىر. جوعارىداعى ەل اۋزىنداعى جانە كۋاگەرلەردىڭ سوزىنە سۇيەنە وتىرىپ مىنانداي پىكىردەمىن. اپام نۇرعايشا (ەل بۇل اپامدى قايشەكە دەپ اتاعان): «اتىم وشپەسىن، جاقان»، - دەپ اتا دەگەنى «بەسارىستاعى» بوتاگوز اپانىڭ ەستەلىگىندەگى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جايلى جازعان «جاقانعا» سايكەس كەلەدى. وسى ەستەلىكتەگى «جاقانعا» ءتان بارلىق قاسيەت ەر ءبىزدىڭ «جاقانعا» دا ءتان سياقتى. اعاسى اسقاردىڭ ايتۋىندا ەل ارالاپ، ەركىن ءجۇرۋدى ءتاۋىر كورەتىن، تۇرعىن حالىقتىڭ ومىرىمەن تانىساتىن. جازۋمەن اينالىساتىن. بىراق جازعاندارىن جاسىرىن، قۇپيا ساقتايتىن، بالالاردى جيناپ الىپ، ءارتۇرلى ويىندارمەن قىزىقتىراتىن دەگەندەرى قىزى گۇلناردىڭ ەستەلىكتەرىندە دە بار. بۇل ءبىزدىڭ جاقاڭا ۇقساس قاسيەتتەر سياقتى.

سەكەي اتانىڭ ەستەلىگىندەگى تاريحقا مىقتى، تاريحشى ادام ەدى دەگەنى-«الەم - 1» باسىلىمىنداعى مىرجاقىپتىڭ «قازاق، قىرعىزدىڭ اتى، تەگى تۋرالى»، «قازاقتىڭ ءۇش جۇزگە ءبولىنۋى ءھام الاش اتانۋى» سياقتى شىعارمالارى تاريحشى ەكەندىگىن پاش ەتەدى. بۇل شىعارماسىندا اۆتور مونعول تۋرالى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن.

ەكى جاقاننىڭ دا مىرجاقىپقا ۇقساستىعى وسىنداي. ال ايىرما-شىلىعىنا كەلسەك، اقىن-رەۆوليۋتسيونەر، پۋبليتسيست، ۇستاز، تاريحشى، دراماتۋرگ، سىنشى، اۋدارماشى، دارىندى اقىن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1935 جىلى كارەل اسسر، بەلومورسك اۋدانىنىڭ سوسنوۆەتس ستانتسياسىندا قاپاس ومىردە دۇنيەدەن وتسە، ەكىنشى جاقان (قارەكەڭ) 1960 جىلدارى مونعوليانىڭ باي-ولكە ايماعىندا 70-تەن اسقان شاعىندا جارىق دۇنيەمەن قوش ايتىسقان. ءبىر عاجابى ەكەۋىنىڭ دە جاس شامالارى، ءومىرى بىردەي. ال، «بەسارىستاعى» گۇلناردىڭ ەستەلىك-فوتولارىنداعى «شايحانادا» دەگەن فوتوسىنا «ساقال» سالىپ كورسەتكەندە، قارەكەڭدى كورگەندەر بىردەن تانىدى. مۇندا «جاقان» ورتادا. سونان سوڭ اڭگىمەنىڭ باسىندا گۋبايدۋللا دەگەن تاتارمەن بىرگە كەلگەندىگىن ايتقانبىز. بۇل ەكەۋى جۇبىن جازباي ۇنەمى بىرگە جۇرەدى ەكەن. ەل ىرگەسى تىنىشتالا باستاعان سوڭ، گۋبايدۋللا ءبىر جىلدارى جوعالىپ كەتكەن. مۇمكىن گۋبايدۋللانىڭ دا ەسىمى جالعان بولعان شىعار. مۇنى ارى قاراي ەشكىم تەكسەرمەگەن. كەيدە وزىنەن ۇلكەندەر قارەكەڭدى «جاقىپ» دەپ تە اتايدى ەكەن.

«ويان، قازاق!» - دەپ تاڭەرتەڭ ايعايلاۋىن جەرگىلىكتى حالىق ونى ەرتە تۇرىپ، وياتۋى دەپ ۇعىنعان.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ 1909 جىلعى العاشقى شىعارماسى «ويان، قازاق!» ەكەندىگى تاريحتا ءمالىم. نەدە بولسا وسى ەكى جاقاننىڭ اراسىندا قۇپيا سىر، بايلانىس بار سياقتى. «مىرجاقىپ» ەسىمى قازاقتا وتە سيرەك ەسىم. مەنىڭشە، قازاقتا ءبىر عانا «مىرجاقىپ» بولعانعا ۇقسايدى. ول - ۇلى جازۋشى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى. بۇل تاريحتا قايتالانباس ەسىم. سوندىقتان قاراباي - جاقاندى ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەسە، مۇمكىن وشكەنىمىزدى قايتا جاندىرار ما ەدىك!

كۇپان زايىتقىزى

شقو، ءۇرجار اۋدانى

«ءۇش قيان» گازەتى،

26-تامىز، 20108