ماشينا جاساۋ – ەلىمىزدى يندۋستريالاندىرۋدىڭ نەگىزى
ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ «اۋەلى – ەكونوميكا، سوسىن – ساياسات» دەگەن ءسوزى بار. سەبەبى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى مىقتى بولسا، حالىقتىڭ دا تۇرمىسى جاقساراتىنى بەلگىلى. بۇل تۇرعىدا قازاقستان الەم وركەنيەتىنىڭ وزىق تاجىريبەسىن يگەرىپ، يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنا سەرپىن بەرىپ كەلەدى. بۇگىن وعان يننوۆاتسيالىق ءۇردىس قوسىلدى. مۇنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن جاڭا ارناعا باعىتتاعان بەتبۇرىس ىسپەتتەس. ال ەكونوميكانىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرى – جول، كولىك، تەمىرجول سالالارىنىڭ بەتالىسى قاي دەڭگەيدە؟ وسى ماقساتقا وراي قابىلدانعان باعدارلامالاردىڭ ورىندالۋى كوڭىل كونشىتە مە؟ ءبىز بۇل تۇيتكىلدەر جايىندا تەرەڭىرەك ءبىلۋ ءۇشىن "تۇركىستان" گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترى جەڭىس ماحمۇدۇلى قاسىمبەك مىرزانى اڭگىمەگە تارتقان ەكەن. ءبىز مينيسترمەن بولعان سۇحباتتى تولىعىمەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
– بۇگىندە ەلىمىز ينۆەستيتسيا تارتۋعا قولايلى مەملەكەت رەتىندە تانىمال. ماسەلەن، بىزگە قاي مەملەكەتتەردىڭ كاسىپكەرلەرى ينۆەستيتسيا سالۋعا مۇددەلى جانە قاي سالاعا قىزىعۋشىلىق باسىم؟ ەڭ باستىسى، شەتەلدىك كوپتەگەن ينۆەستورلار بىزدەگى لوگيستيكا جاعدايىنىڭ ءماز ەمەستىگىن ءجيى العا تارتادى. بۇل تۇيتكىل كەدەرگى كەلتىرمەي مە؟
– قر ۇلتتىق بانكىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 2005 جىلدان باستاپ 2016 جىلدىڭ I جارتى جىلدىق مەرزىمى ارالىعىندا قازاقستانعا تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ (بۇدان ءارى – تشي) جالپى اعىنى 231,6 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى. بۇل قۋانارلىق كورسەتكىش. سەبەبى ونىڭ ىشىندە وڭدەۋ ونەركاسىبىنە 11,9 پايىز (27,6 ملرد دوللار) تيەسىلى. سالالىق تۇرعىدا تشي-ءدىڭ ەداۋىر جوعارى كولەمى كاسىبي، عىلىمي جانە تەحنيكالىق قىزمەتكە (85,1 ملرد دوللار), كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبى جانە كارەرلەردى قازۋعا ( 61,4 ملرد دوللار), وڭدەۋ ونەركاسىبىنە ( 27,6 ملرد دوللار), ساۋداعا (20,1 ملرد دوللار), قارجى جانە ساقتاندىرۋ قىزمەتىنە (12,0 ملرد دوللار) قۇيىلىپ وتىر.
ال قر ۇلتتىق بانكىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، 2016 جىلعى I جارتى جىلدىقتا تشي-ءدىڭ جالپى اعىنى 9,3 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى جانە وتكەن جىلعى سايكەس كەزەڭمەن سالىستىرعاندا 25,8 پايىزعا (7,4 ملرد دوللار) ارتقان. سونداي-اق، تشي-ءدىڭ تازا اعىنى 3,8 ملرد اقش دوللارىن قۇراسا، بۇل 4,3 ەسەگە جوعارىلادى ( 882,8 ملن دوللار). سالالىق تۇرعىدا تشي-ءدىڭ ەداۋىر جوعارى كولەمى كاسىبي، عىلىمي جانە تەحنيكالىق قىزمەتكە (3 ملرد دوللار), كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبى جانە كارەرلەردى قازۋعا (2,6 ملرد دوللار), وڭدەۋ ونەركاسىبىنە (1,4 ملرد دوللار), ساۋداعا ( 811,4 ملن دوللار) جانە قۇرىلىسقا (459,8 ملن دوللار) سالىنادى. ال لوگيستيكا ماسەلەسىنە كەلسەك، بۇگىندە زامانعا ساي كولىك ينفراقۇرىلىمىن قالىپتاستىرۋ جانە ونى الەمدىك جۇيەگە ىقپالداستىرۋ بويىنشا ەداۋىر جۇمىستار اتقارىلۋدا. سوڭعى 5 جىل ىشىندە قازاقستان دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك جاھاندىق يندەكسى حالىقارالىق رەيتينگىندە 2016 جىلى ينفراقۇرىلىم ساپاسى بويىنشا 140 ەلدىڭ اراسىندا 63 ورىندى الىپ، 25 پوزيتسياعا كوتەرىلدى. ارينە، بۇل تىكەلەي شەتەلدىڭ ينۆەستيتسيا كولەمىنىڭ بىرىزگە تۇسكەنىن ايعاقتاسا كەرەك.
ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىمەن (ەىدۇ) بەس جىل تۇراقتى بىرلەسكەن جۇمىستىڭ ارقاسىندا اعىمداعى جىلدىڭ قازان ايىندا قازاقستاندى اتالعان ۇيىمنىڭ ينۆەستيتسيالار كوميتەتىنە قاتىسۋشى رەتىندە قابىلداۋعا ۇسىنىس بەرىلدى. بۇل قازاقستانعا دەگەن ۇلكەن سەنىمنىڭ بەلگىسى جانە ەلىمىزدىڭ ينۆەستيتسيالىق احۋالىنىڭ الەمدىك ستاندارتتارعا سايكەستىگىنىڭ كورسەتكىشى. ەىدۇ ۇسىنىستارىنا سايكەس، بۇگىنگى تاڭدا ينۆەستورلاردى تارتۋدىڭ 3 دەڭگەيلى جۇيەسى قۇرىلدى. سىرتقى دەڭگەيدە باسىمدىق بەرىلەتىن 10 ەلدە ينۆەستيتسيا تارتۋ جونىندەگى كەڭەسشىلەر ايقىندالدى (اقش، ۇلىبريتانيا، يتاليا، وڭتۇستىك كورەيا، يران، جاپونيا، گەرمانيا، فرانتسيا، قحر، ءۇندىستان). سونىمەن قاتار، شەتەلدە «KaznexInvest» اق-نىڭ 5 ايماقتىق فرونت-ءوفيسى اشىلدى (اقش، گەرمانيا، تۇركيا، ءباا، قحر). ورتالىق دەڭگەيدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترى جانىنان ينۆەستورلاردىڭ جۇيەلىك ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك كەڭەس قۇرىلعان (ينۆەستيتسيالىق شتاب). ايماقتىق دەڭگەيدە وبلىس اكىمدەرىنىڭ باسشىلىعىمەن ينۆەستيتسيا تارتۋ جونىندەگى كەڭەس قۇرىلعان.
بيۋروكراتيا مەن جەمقورلىقتىڭ ىقتيمالدارىن ازايتۋ ماقساتىندا بيىل بارلىق ينۆەستورلار ءۇشىن ء«بىر تەرەزە» قاعيداتى ەنگىزىلدى. قازاقستان بويىنشا مەملەكەتتىك كورپوراتسيالار جانىنان «ۇكىمەت ازاماتتار ءۇشىن» دەپ اتالاتىن 19 ينۆەستورعا قىزمەت كورسەتۋ سەكتورلارى ۇيىمداستىرىلدى. ء«بىر تەرەزە» ۇلكەن سۇرانىسپەن قولدانىلىپ جاتىر. بۇگىنگى تاڭدا 3500-دەن استام كەڭەس بەرىلىپ، 3400-دەن جوعارى مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتىلدى. 2017 جىلى ء«بىر تەرەزە» ەلەكتروندى فورماتقا كوشەدى.
ەلباسى ساپارلارىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كوپتەگەن الەۋەتتى ينۆەستورلارمەن كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزىلدى. كەيبىر ەلدەرمەن ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى تۇتاس جۇزەگە اسىرۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە قول قويىلدى. 300-دەن استام جوبانى قامتيتىن شەتەلدىك ينۆەستورلارمەن جاسالعان بارلىق كەلىسىمدەردى باقىلاۋ ءۇشىن ارنايى بازا قۇرىلدى. ولاردىڭ ىشىندە 30 ملرد دوللاردان استام قارجىنى قۇرايتىن بەلسەندى 220 جوبا بار. سونىمەن قاتار 25 ترانسۇلتتىق كومپانيا مەن «زاكىرلىك» ينۆەستورلار بار. ونىڭ ۇستىنە حيميا ونەركاسىبى، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى وندىرىسىنە، تاعى دا باسقا سالالارعا 5 زاكىرلىك ينۆەستور تارتۋ بويىنشا جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. بيىل جۇمىس ىستەپ جاتقان 7 ينۆەستور، ونىڭ ىشىندە 4 تۇك (كوكا-كولا، تيكۋريللا، ەدجيباشي، باسف) قۇرىلىس ماتەريالدارىن شىعارۋ، فارماتسەۆتيكا، جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىبى سالالارىندا جاڭا وندىرىستەر قۇرۋ ءۇشىن قايتادان ينۆەستيتسيا سالدى. 2016 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جۇمىس ىستەپ جاتقان 6 ينۆەستور جاڭا وندىرىستەرگە قايتا ينۆەستيتسيا سالۋدى كوزدەپ وتىر.
ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ەلىمىزدىڭ كولىك-لوگيستيكالىق جۇيەسىن دامىتۋ جايى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلامالاردا دا كەڭىنەن قامتىلعان. ايتالىق، «نۇرلى جول» ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋدىڭ 2015-2019 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە كولىك سالاسىندا 16 جوبانىڭ ىسكە اسىرىلۋى قاراستىرىلعان. ونىڭ 11-ءى – اۆتوموبيل جولدارى سالاسىندا، 2 جوبا – تەمىر جول سالاسىندا، سۋ، ازاماتتىق اۆياتسيا جانە لوگيستيكا سالاسىنىڭ ارقايسىسىنا ءبىر-ءبىر جوبادان كەلەدى.
«نۇرلى جول» باعدارلاماسىنىڭ ورىندالۋى شەڭبەرىندە اۆتوموبيل جولدارى سالاسىندا بيىلعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 800 شاقىرىم جول اياقتالادى. «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي»، «ورتالىق-وڭتۇستىك» (استانا-الماتى), «ورتالىق-شىعىس» (استانا-وسكەمەن), «ورتالىق-باتىس» (استانا-اقتوبە-اتىراۋ-اقتاۋ), الماتى-وسكەمەن، استانا-پەتروپاۆل رف شەكاراسى، ورال-كامەنكا، جەتىباي-جاڭاوزەن، ءۇشارال-دوستىق پەن استانانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس اينالىمى جانە قىزىلوردا-جەزقازعان-قاراعاندى اۆتوموبيل جولدارى بويىنشا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. ال تەمىرجول سالاسىندا 14 شاقىرىمدىق «بورجاقتى – ەرساي» تەمىر جول جەلىسىن سالۋ (ورىندالۋ مەرزىمى 2014-2015 جىلدار) بويىنشا جۇمىستار اياقتالىپ، 2016 جىلى 15 تامىزدا تۇراقتى ىسكە قوسىلدى. جول – ەكونوميكانىڭ كۇرەتامىرى. الايدا ەلىمىزدىڭ كۇرە جولدارىنىڭ توزىعى جەتكەنى تالايدان بەرى وزەكتى ماسەلە رەتىندە ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. بۇل ءتۇيىندى تۇيتكىلدىڭ دە شەشىلەتىن كۇنى تاياۋ.
«شۋ-الماتى» ۋچاسكەسىندەگى 110 شاقىرىمدىق 2 جول سالۋ جۇمىستارى بويىنشا (ورىندالۋ مەرزىمى 2015-2017 جىلدار) قۇرىلىس-مونتاجداۋ جۇمىستارى جاندانىپ كەلەدى. 2017 جىلى وسى جوبا اياقتالعان سوڭ، 2020 جىلعا دەيىن جۇك اعىنىن 13,5 ملن تونناعا جەتكىزۋ جوسپارلاندى. سونداي-اق سۋ كولىگى سالاسىندا «قۇرىق» پورتىنداعى پاروم كەشەنىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا كەشەننىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىن ىسكە قوسۋ جۇمىستارى تياناقتالدى. مۇنىمەن قوسا ازاماتتىق اۆياتسيا سالاسىندا «استانا قالاسىنىڭ اۋەجايىنىڭ ۇشۋ-قونۋ جولاعىنىڭ رەكونسترۋكتسيالاۋ جانە جاڭا تەرمينال قۇرىلىسىنىڭ» جوباسى 2015 جىلى قاڭتاردا باستالىپ، جوبا بويىنشا جاڭا تەرمينالدىڭ قۇرىلىسى، تۇراق ورىندارى، ينجەنەرلىك ينفراقۇرىلىم، پەرروندى رەكونسترۋكتسيالاۋ جانە اۋماقتى جاڭارتۋ جۇمىستارى قارقىندى جۇرگىزىلۋدە.
ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇرەتامىرىنا اينالعان ۇلى جىبەك جولىنىڭ تارماقتارىن دامىتۋ دا بۇگىنگى كۇن تارتىبىندە تۇر. سوعان بايلانىستى قىتايدان لوگيستيكا سالاسىندا جۇك اعىنىن ارتتىرۋ ءۇشىن ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىنداعى «قورعاس – شىعىس قاقپاسىندا» «قۇرعاق پورتى» ىسكە قوسىلدى. 2016 جىلعى 1 قازاندا قۇرعاق پورتتا 63 974 جيىرما فۋندتىق ەكۆيۆالەنت وڭدەلسە، بۇل كورسەتكىش ەسەلەپ ارتادى دەگەن بولجام بار. ماسەلەن، 2020 جىلعا دەيىن 4,4 ملن توننا جۇكتى وڭدەۋ جوسپارلانعان.
سونىمەن قاتار، ۇلت جوسپارى «100 ناقتى قادام» شەڭبەرىندە ەۋرازيا ترانسكونتينەنتالدى ءدالىزىن دامىتۋ ءۇشىن 65-ءشى قادام ءوز دەڭگەيىندە ورىندالۋدا. بۇگىنگى كۇنى ينستيتۋتسيونالدى شارالاردى قۇرۋ جانە قىتاي-قازاقستان-رەسەي-ەۋروپا مەن قىتاي-قازاقستان-ءازىربايجان-گرۋزيا باعىتىنداعى ينفراقۇرىلىمدارىن دامىتۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا.
ال سولتۇستىك باعىتتاعى اقتاۋ پورتىنىڭ كەڭەيۋى اياقتالىپ، وسىعان وراي ونىڭ قۋاتى جىلىنا 21 ملن تونناعا دەيىن ءوستى. 2016 جىلعى 12 شىلدەدە جانە 7 قازاندا پورتتا جۇك كوتەرىلىمدىگى 7 مىڭ توننا بولاتىن «جىبەك جولى» مەن «اتامەكەن» قۇرعاق جۇك تاسيتىن كەمەلەر سۋعا ءتۇسىرىلدى. ولار نەگىزگى قۇرعاق جۇكتەردىڭ 20 پايىزعا جۋىعىن تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. 2017 جىلى ءبىر امبەباپ تەمىرجول پارومىن الۋ كوزدەلۋدە. سونداي-اق، وسى قادام شەڭبەرىندە 2015-2018 جىلداردا قازاقستاننىڭ ايماقتارىندا 9 كولىك-لوگيستيكالىق ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى جوسپارلانعانى بەلگىلى. ولار: استانا، شىمكەنت، اقتاۋ، اقتوبە، اتىراۋ، ورال، قوستاناي، پاۆلودار، سەمەي قالالارى.
2015 جىلى استانا قالاسىندا كولىك-لوگيستيكالىق ورتالىقتىڭ قۇرىلىسى اياقتالعان ەدى. ءدال سونداي ورتالىق اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىندا شىمكەنت قالاسىندا دا حالىق يگىلىگىنە بەرىلەدى. دەمەك، مەملەكەتتىڭ قابىلداعان شارالارى ەلدىڭ كولىك-لوگيستيكالىق سالاسىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. بيىل قازاقستان رەسپۋبليكاسى دۇنيەجۇزىلىك بانكىنىڭ رەيتينگى بويىنشا لوگيستيكا تيىمدىلىگىنىڭ يندەكسىندە (LPI) 11 پوزيتسياعا كوتەرىلىپ، 77 ورىنعا يە بولدى.
– ەلىمىزدىڭ تەمىرجول، اۆياتسيالىق تەحنولوگيا جانە ماشينا جاساۋ سالالارىنداعى جەتىستىكتەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا وتاندىق ەلەكتر موبيلدەر ءوندىرۋ بارىسىنا توقتالعانىڭىز ەسىمىزدە. ەۋرووداقتا 2050 جىلدان باستاپ ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتى كولىكتەرگە شەكتەۋ قويىلاتىنى ءمالىم. اۆتوكولىكتىڭ پايدالانۋ مەرزىمىن ەسكەرسەك، 2030 جىلدان باستاپ مۇنداي كولىكتەردى شىعارۋ شەكتەلەدى دەگەن ءسوز. الداعى ۋاقىتتا بۇعان ساي كەلەتىن ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرۋ قالاي شەشىلەدى؟
– بۇگىنگى كۇنى وتاندىق اۆتوموبيل جاساۋ سەكتورىنىڭ كاسىپورىندارى الەمدىك ۇردىستەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ەلەكتر موبيلدەردى قۇرۋ پروتسەسىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋمەن اينالىسۋدا. وسى ترەند شەڭبەرىندە قازاقستاندا اۆتوموبيلدەردىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ ءبىرىنشى تيپتەرى تەستىلەۋدەن ءوتتى. ناتيجەسىندە «سارىارقااۆتوپروم» جشس-ءنىڭ وندىرىستىك بازاسىندا 5 بىرلىك ەلەكتر موبيل جينالعانىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇدان باسقا كومپانيا 2020 جىلعا قاراي ۇلتتىق ەلەكتر ءموبيلدى قۇرۋدى، ال 2022 جىلدان باستاپ ەلەكتر اۆتوبۋس ءوندىرىسىن قالىپقا كەلتىرۋدى ماقسات ەتۋدە. بۇل ارەكەتتىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ەكولوگيالىق احۋالىن جاقسارتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن سەنىم مول.
سونداي-اق، «ازيا اۆتو» اق كاسىپورنى KIA Soul EV ەلەكتر موبيلدەرى ءوندىرىسىن يگەرۋدە تاجىريبە جيناقتاپ الدى. «ازيا اۆتو» اق وسى باعىتتاعى جۇمىسىنا قان جۇگىرتكەنى سونشالىق، 2017 جىلى LADA VESTA EV بيۋدجەتتىك ەلەكتر موبيل ءوندىرىسىن ىسكە قوسۋعا ساقاداي-ساي. ال ونىڭ سەريالىق ءوندىرىسى 2018 جىلدىڭ ەكىنشى جارتى جىلدىعىنا جوسپارلاندى. ايتا كەتۋ كەرەك، ەلەكتر موبيلدەر ءوندىرىسى جولعا قويىلعان تۇستا، ونى زاريادتاۋ ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ دا نازاردان تىس قالمايدى. سوعان بايلانىستى قازاقستاننىڭ اۆتوبيزنەسى قاۋىمداستىعى الماتى، استانا قالالارىندا جانە الماتى – استانا تاس جولىندا ماي قۇيۋ ستانتسيالارىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ بويىنشا اۋقىمدى جوبا ازىرلەدى.
– بىلتىردان باستاپ وتاندىق قانا ەمەس، الەمدىك ماشينا جاساۋ سالاسىندا سۇرانىستىڭ تومەندەپ، ونى جاڭعىرتۋعا دەگەن ينۆەستيتسيانىڭ ازايىپ كەتكەندىگىن تىلگە تيەك ەتكەن ەدىڭىز. سىزدىڭشە، بۇل سالانى تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ جولى قايسى؟
– قازاقستان رەسپۋبليكاسىن يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق دامىتۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعى شەڭبەرىندە جاڭا وندىرىستەردى اشۋ جانە ارەكەت ەتىپ جاتقان وندىرىستەردى جاڭعىرتۋ ماقساتىندا 2016 جىلى 75 ملرد تەڭگە، 2017 جىلى 80 ملرد تەڭگە كولەمىندە قاراجات ءبولۋ كوزدەلدى. ءساتىن سالسا، ماشينا جاساۋ، قۇراستىرۋ سالاسىنا جاڭا كۇن تۋادى. ارينە، ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزدى دامىعان الپاۋىت ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلمەس. دەگەنمەن، بۇل سالاداعى ۇمتىلىستار مەن تالپىنىستار كوڭىل كونشىتەرلىك ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
ەلىمىزدىڭ تەمىر جول، اۆياتسيالىق تەحنولوگيا جانە ماشينا جاساۋ سالالارىنداعى جەتىستىكتەرى تۋرالى ايتساق، 2015 جىلدان باستاپ وتاندىق قانا ەمەس، الەمدىك ماشينا جاساۋ سالاسىندا سۇرانىستىڭ تومەندەۋى، جاڭعىرتۋعا بولىنەتىن ينۆەستيتسيانىڭ ازايۋى، كاسىپورىنداردى نەسيەلەۋ شارتتارىنىڭ قيىنداۋى سىندى كەرى ۇردىستەر بايقالدى. نارىقتاعى وسى احۋالدى نازارعا الا وتىرىپ، بۇل سالانى دامىتۋعا دا جاڭاشا تۇرعىدا كەلگەن ءجون دەپ سانادىق. بۇل سالادا ءوندىرىستى تەجەيتىن تۇيتكىلدىڭ ءبىرى كاسىپورىندى قارجىلاندىرۋ ماسەلەسىمەن بايلانىستى. سونىڭ سالدارىنان الەۋەتىن تولىق ىسكە اسىرا الماي جاتقان كاسىپورىندار بار. دەگەنمەن، بۇل ماسەلە جان-جاقتى تالقىلانىپ، جاقىن ارادا شەشىمىن تاۋىپ قالۋى مۇمكىن. اتاپ ايتقاندا، «بايتەرەك» حولدينگى ارقىلى بىرقاتار جوبالارعا قاراجات بولىنۋدە. قاراپايىم تۇتىنۋشىلارعا بەرىلگەن 7500-دەن استام اۆتونەسيە دە وتاندىق اۆتوكولىك ءوندىرىسىنىڭ دامۋىنا وڭ ىقپال ەتىپتى.
ماشينا جاساۋ سالاسىندا بولىپ جاتقان ءىرى وزگەرىستەردىڭ ءبىرى ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشتى اۆتوكولىك وندىرىسىنە قاتىستى. 2030 جىلدان باستاپ قازاقستاندا مۇنداي كولىكتەردى شىعارۋ كولەمىنە شەكتەۋ قويىلماق. الايدا الەم ەلدەرى ىشتەن جاناتىن قوزعالتقىشى بار اۆتوكولىكتەرگە ەمەس، ۇنەمدى ءارى ەكولوگياعا زيانسىز قوزعالتقىشى بار كولىكتەرگە يەك ارتىپ جاتقانىن ەسكەرىپ، الداعى ۋاقىتتا قازاقستان دا وسى باعىتتى ۇستانۋعا كوشپەك. سول سەبەپتى، وسى ءۇردىستىڭ اياسىندا قازاقستاندا قازىردىڭ وزىندە ەلەكتر موبيلدەر تەستىلەۋدەن وتكىزىلۋدە. الداعى ۋاقىتتا سوعان ساي كەلەتىن ينفراقۇرىلىم قالىپتاستىرۋ، الماتى مەن استانادا جانارماي قۇيۋ ستانسالارىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جەتىلدىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
– الداعى بەس جىل ىشىندە شىعىس قازاقستان وبلىسىندا «ازيا اۆتو» جوباسىن دامىتۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭى جۇرگىزىلىپ، ناتيجەسىندە كاسىپورىن جىلىنا 120 مىڭ كولىككە دەيىن شىعارادى دەپ جوسپارلانعان. قوستاناي وبلىسىنداعى كاسىپورىندارعا دا ۇلكەن ءۇمىت ارتىلىپ وتىر. ياعني، وتاندىق كاسىپورىندار اراسىندا باسەكەلەستىك قالىپتاسىپ ۇلگەرەدى دەۋگە بولا ما؟
– قازىرگى ۋاقىتتا شىعىس قازاقستان وبلىسىندا «ازيا اۆتو قازاقستان» اق ءاۆتوموبيلدىڭ تولىق تسيكلدى وندىرىستەگى اۆتو زاۋىت قۇرىلىسى بويىنشا جوبانى جۇزەگە اسىرۋ جۇمىستارى ءساتتى باستالدى. بۇل كاسىپورىندا LADA Granta, LADA Kalina Wagon, LADA Vesta, LADA X-Ray مودەلدى اۆتوموبيل وندىرىلەتىن بولادى. سونداي-اق، بۇگىندە «ازيا اۆتو» اق كاسىپورنىندا Skoda, Chevrolet, KIA, Lada ماركالى اۆتوموبيلدەر شىعارۋ ءىسى ءتاپ-ءتاۋىر جولعا قويىلدى. ال ماشينا قۇراستىرۋ، جاساۋ سالاسىندا قوستاناي وبلىسىنداعى «سارىارقااۆتوپروم» جشس-ءنىڭ اتى كوپشىلىككە تانىمال. ەلىمىزدە ەلەكتر موبيل شىعارۋ ءىسى قولعا الىنعانىنا كوپ ۋاقىت وتە قويعان جوق، ايتسە دە قوستاناي وبلىسىنداعى «سارىارقااۆتوپروم» كومپانياسىنىڭ بازاسىندا بيىل 5 ەلەكتر موبيل قۇراستىرىلعانى بەلگىلى. 2020 جىلدان باستاپ كومپانيا وسىنداي كولىكتەردىڭ سەريالى ءوندىرىسىن جولعا قويماق.
قازىرگى تاڭدا كاسىپورىن JAC, SsangYong, Toyota, Hyundai ماركالى جەڭىل اۆتوكولىكتەرىن جارىققا شىعارۋدا. بۇل كاسىپورىندار بۇگىنگى كۇنى ءبىر-بىرىنە باسەكەلەستىك تۋدىرمايدى، سەبەبى ولار ءار ءتۇرلى باعالىق سەگمەنتتە ورنالاسقان. بىراق بولاشاقتا وسى كاسىپورىنداردىڭ دامۋ شەڭبەرىندە باسەكەلەستىك تۋىنداۋى زاڭدىلىق. سەبەبى بۇل ءونىمنىڭ جانە كورسەتىلەتىن قىزمەتتىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا تۇتىنۋشى تاراپىنان جاعىمدى اسەر قالىپتاستىرادى.
– جاقىندا ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولعاندا، جول-كولىك ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ، سونىمەن قاتار «نۇرلى جول» باعدارلاماسى اياسىندا جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا ىقپال ەتەتىن شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسى تالقىعا سالىندى. ماشينا جاساۋ سالاسىنىڭ ماڭىزىن ارتتىراتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش ونىڭ حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋداعى ءرولى. بۇل سالادا قانداي جەتىستىكتەرىڭىز بار؟
– «نۇرلى جول» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە وتاندىق اۆتوموبيل، جولاۋشى ۆاگوندارى وندىرىسىنە، ءوندىرىس كولەمىن جانە جۇمىسكەرلەر سانىن ساقتاۋعا باعىتتالعان قولداۋ كورسەتىلەدى. ماشينا جاساۋ سالاسىنىڭ ماڭىزىن ارتتىراتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش – ونىڭ حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋداعى ءرولى. بۇل سالادا جاڭادان اشىلعان 1 جۇمىس ورنى جاناما تۇردە ونداعان جۇمىس ورنىنىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتەدى. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ ماشينا جاساۋ سالاسىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولۋى بۇگىنگى شارانىڭ ماڭىزىن ارتتىرا تۇسەدى. پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي نازار اۋدارۋىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن يندۋستريالاندىرۋ ساياساتى بەلسەندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە. ال ماشينا جاساۋ يندۋستريالاندىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى. سەبەبى بۇل سالادا اشىلعان ءبىر جۇمىس ورنى – وڭدەۋشى سالا، جەڭىل ونەركاسىپ، مۇناي حيمياسى سىندى باسقا سالالاردا 100 جۇمىس ورنىنىڭ اشىلۋىنا ىقپال ەتەدى. سول سياقتى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ەرەكشە ورىن الاتىنىن ەسكەرسەك، اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن جاساۋعا ەرەكشە كوڭىل بولىنۋگە ءتيىس. اۋىلشارۋاشىلىق ماشينالارىن جاساۋ كومباين، تراكتور، تىركەمە، تاعى باسقالارىن شىعارۋمەن شەكتەلمەيدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى وڭدەۋشى تەحنيكالاردىڭ بارلىعى قامتىلۋعا ءتيىس. زامان تالابىنا ساي مال شارۋاشىلىعىن تۇگەلدەي اۆتوماتتاندىرۋعا كوشىرۋ كەرەك. ياعني، بۇگىنگى تاڭدا اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا قاجەتتى مىندەتتەردىڭ ماڭىزدى ءبىر بولىگى ماشينا جاساۋ سالاسىمەن تىكەلەي بايلانىستى دەۋگە بولادى. دەمەك، ونەركاسىپ ءوندىرىسى نارىقتاعى سۇرانىسقا، حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگىنە تاۋەلدى. ءبىزدىڭ ەلدە اۆتوكولىككە دەگەن سۇرانىس بار، اۆتوكولىك ءوندىرىسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك مول. سەبەبى حالىقتىڭ جاڭا ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىسى جوعارى. سوعان وراي اۆتوكولىك قۇراستىرۋشىلار دا جىلدامدىق، ۇنەمدىلىك جانە قورشاعان ورتاعا زيان كەلتىرمەۋ سىندى تالاپتاردىڭ ۇدەسىنەن كورىنەتىن كولىك تۇرلەرىن شىعارۋى ءتيىس.
اۆتوموبيل ءوندىرىسىن قولداۋ شەڭبەرىندە وتاندىق كاسىپورىنداردا 2056 جۇمىس ورنى ءونىمدى ەڭبەك ەتۋدە. جولاۋشى ۆاگوندارى ءوندىرىسىن قولداۋ شەڭبەرىندە «تۇلپار-تالگو» جشس-دە 162 جۇمىس ورنى ساقتالۋدا. وسىلايشا، ماشينا جاساۋ سالاسىن قولداۋ شەڭبەرىندە 2 218 تۇراقتى جۇمىس ورىندارى بار.
– «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» جوباسى ىسكە قوسىلعاننان بەرى 2028 شاقىرىم جول سالىنعانى جۇرتقا ءمالىم. الايدا «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» كولىك ءدالىزى باعدارلامالىق قۇجاتتار بويىنشا 2012 جىلى اياقتالۋى ءتيىس بولاتىن. سان مارتە كەيىنگە شەگەرىلگەن جوبانىڭ 2015 جىلى مارەگە جەتكەندىگى ايتىلعان-تۇعىن. حالىقارالىق كولىك ءدالىزىنىڭ بۇلايشا ساعىزداي سوزىلىپ كەتۋىنە نە سەبەپ؟
– راسىندا «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» جوباسى 2009 باستالىپ، 2012 جىلى اياقتاۋ جوسپارلانعان ەدى. بۇل رەتتە «الماتى-قورعاس»، «شىمكەنت-تاشكەنت» جانە «شىمكەنت-جامبىل وبلىستىق شەكاراسى» ۋچاسكەلەرىن جەكە ينۆەستورلاردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانعان بولاتىن. الايدا بىرنەشە كونكۋرس ناتيجەلەرىنە سايكەس، پوتەنتسيالدى كونتسەسسيونەرلەردىڭ تابىلماۋىنا بايلانىستى 2013 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىمەن حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىنان قارىز الۋ ەسەبىنەن ىسكە اسىرۋ ماسەلەسى شەشىلدى. ناتيجەسىندە اتالعان ۋچاسكەلەر بويىنشا 2013-2014 جىلدارى كەلىسىمشارتتارعا قول قويىلدى جانە نەگىزگى قۇرىلىس جۇمىستارى 2014-2015 جىلدارى باستالعان ەدى. جىل سوڭىنا دەيىن 800 شاقىرىمدى قامتيتىن جاڭا جول توسەمىن پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانۋدا. 2020 جىلعا دەيىن قاشىقتىعى 7000 شاقىرىم استانا – الماتى، استانا – وسكەمەن، استانا – اقتاۋ جانە ت.ب. باعىتتار بويىنشا اۆتوجول قۇرىلىسى اياقتالادى. ال 2016 جىلدىڭ سوڭىندا «باتىس ەۋروپا – باتىس قىتاي» ءدالىزىن تولىعىمەن پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.
– ەندى تەمىرجولعا كەلسەك، تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى 2,5 مىڭ شاقىرىم جاڭا تەمىرجول سالىندى. تمد ەلدەرى بويىنشا تەمىرجول قۇرىلىسىنىڭ وسىنداي قارقىنمەن جۇرگىزىلىپ جاتقانىن قۇلاعىمىز شالا قويعان جوق. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ تەرريتوريامىزدىڭ ۇلكەندىگىن ەسكەرسەك، تەمىرجول جۇيەلەرى عانا ەمەس، جولاۋشى جانە جۇك ۆاگوندارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىك ماسەلەسى تۋىنداپ جاتادى. دەمەك، سۇرانىس بار دەگەن ءسوز. ال زاماناۋي ۆاگوندار ءوز ەلىمىزدە نەگە كوپتەپ شىعارىلمايدى؟
– بۇگىنگى كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا جۇك ۆاگوندارىن شىعاراتىن 2 زاۋىت بار، ونىڭ بىرەۋى پاۆلودار وبلىسىنداعى «قازاقستاننىڭ ۆاگون قۇراستىراتىن كومپانياسى» جانە ەكىنشىسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى «زيكستو» اكتسيونەرلىك قوعامى. ولاردىڭ جوبالىق قۋاتى جىلىنا 3000 بىرلىك جۇك ۆاگونىن قۇرايدى. سونىمەن قاتار، 2011 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا استانا قالاسىندا جىلىنا 150 ۆاگون جوبالىق قۋاتىمەن «تۇلپار – تالگو» جىلدام جولاۋشىلار ۆاگوندارىن شىعاراتىن جوبا جۇزەگە اسىرىلدى. وسىلايشا، بۇگىنگى كۇنى «قازاقستاننىڭ ۆاگون قۇراستىراتىن كومپانياسى» سەرىكتەستىگى شامامەن 5 مىڭ جۇك ۆاگونىن شىعاردى. سونىڭ ىشىندە «زيسكتو» اق زاۋىتى شامامەن 1,5 مىڭ بىرلىكتى شىعارسا، شىعارىلعان ءونىم تولىعىمەن ەلىمىزدىڭ ىشكى نارىعىنا قىزمەت ەتۋگە كىرىسىپ كەتتى. سونىمەن بىرگە «تۇلپار تالگو» زاۋىتى قازاقستاندىق نارىققا 436 جولاۋشى ۆاگونىن پايدالانۋعا ەنگىزگەننەن باستاپ، جاڭا ۆاگوندارمەن قىزمەت كورسەتەتىن 12 جاڭا جىلدام مارشرۋتى اشىلدى. اعىمداعى جىلعا ارنالعان جوسپاردا 145 ۆاگوندى شىعارۋ كوزدەلگەن، قازىرگى كەزدە ولار سەرتيفيكاتتىق سىناقتان وتۋدە.
بۇدان بولەك، بيىل ءبىز جولاۋشىلار تاسىمالىن سۋبسيديالاۋ بويىنشا قولدانىستاعى زاڭناماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزدىك. بۇل جاڭا ۆاگونداردى ساتىپ الۋ مەن ينۆەستيتسيا تارتۋعا، سونداي-اق تاسىمالداۋشىلاردى ىنتالاندىرۋ ءۇشىن مىناداي شارالارعا مۇمكىندىك بەردى:
– 20 جىلعا دەيىنگى تاسىمالداۋدى ۇيىمداستىرۋعا ۇزاق مەرزىمدى كەلىسىم-شارت جاساسۋعا مۇمكىندىك بەرۋ;
– جاڭا ۆاگوندى ساتىپ الۋدى نەسيەلەۋ نەمەسە ليزينگ كەزىندە پايىزدىق مولشەرلەمەسىن سۋبسيديالاۋ مەحانيزمىن ەنگىزۋ.
مىنە، ءبىز وسىنداي اۋقىمدى شارالار ارقىلى جولاۋشىلار ۆاگوندارى تاپشىلىعى ماسەلەسىن شەشە الامىز. سونداي-اق، تەمىر جول تەحنيكاسىن قۇراستىرۋ ءوندىرىسى بويىنشا «پرومماشكومپلەكت» جشس، «Format Mach Company» جشس كوش باسىندا كەلەدى.
– ۇكىمەتتە 2015-2019 جىلدارعا ارنالعان جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ جونىندەگى كەشەندى جوسپار بەكىتىلگەن ەدى. جوسپارعا سايكەس، 2020 جىلى تازارتىلماعان ماقتانى وڭدەۋ كولەمىن جىل سايىن 5-تەن 50 مىڭ تونناعا دەيىن ارتتىرۋ، سونداي-اق جۇقا ءجۇندى العاشقى وڭدەۋ كولەمىن جىل سايىن 15 مىڭ تونناعا دەيىن جەتكىزۋ جوسپارلاندى. دەسەك تە، قازىر ءبىزدى كورشى قىتاي، قىرعىزستان جانە وزبەكستان مەملەكەتتەرى «كيىندىرىپ» جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. بىزدە كەشەندى جوسپارلار كوپ بولعانمەن، ونىڭ ورىندالۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. ءسىز نە دەيسىز؟
– جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى ءبىزدىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ ماڭىزدى تارماعى. جەڭىل ونەركاسىپ – حالىق تۇتىناتىن كوپشىلىك قولدى زاتتار، ەڭ الدىمەن، ماتا، ءىش جانە سىرت كيىمدىك تريكوتاج، شۇلىق بۇيىمدارىن، اياق كيىم، تىگىن جانە گالانتەرەيا بۇيىمدارىن وندىرەتىن سالالار مەن كاسىپورىندار جيىنتىعى. جەڭىل ونەركاسىپتىڭ نەگىزگى سالالارى – ماقتا-ماتا، زىعىر،ء جۇن، جىبەك، كەندىر-كەنەپ، اياق كيىم، بىلعارى جانە اڭ تەرىسى بۇيىمدارىن وندىرەتىن سالالار. جەڭىل ونەركاسىپتىڭ ماقساتى – تۇرعىنداردى ادەمى، ەڭ باستىسى ءتيىمدى، جوعارى ساپالى كيىممەن قامتاماسىز ەتۋ. قازاقستاننىڭ جەڭىل ونەركاسىبىنىڭ جاقسى شيكىزات بازالارى بار: ماقتا، ءجۇن، تابيعي بىلعارى. دەگەنمەن، ول ەكونوميكاداعى شەشىمىن تاپپاعان سالا بولىپ ەسەپتەلەدى. جەڭىل ونەركاسىپ ماتەريالدان گورى ەڭبەكتى كوپ قاجەت ەتەتىن، ەكولوگيالىق جاعىنان تازا جانە كوبىنەسە ايەلدەر قىزمەتىنىڭ سالاسى. ونەركاسىپتىڭ ءونىمى جانە وڭدەلگەن شيكىزاتتى تاسىمالداۋعا قولايلى، ءارى ۇزاق ساقتالادى. جەڭىل ونەركاسىپتەگى باستى سالا – ماتا توقۋ.
يندۋستريالاندىرۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىعىنىڭ شەڭبەرىندە جەڭىل ونەركاسىپ سالاسى تۇراقتى دامۋ ساتىسىنا كوشتى. ايتا كەتۋ كەرەك، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ جونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاما قابىلدانعان بولاتىن. بۇل جىلداردا ءونىمنىڭ ءوندىرىس كولەمى 2 ەسەگە ءوستى، اتاپ ايتقاندا 2014 جىلى 65,8 ملرد تەڭگەگە ۇلعايتىلدى.
ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا 2015-2019 جىلدار ارالىعىندا جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ بويىنشا كەشەندى جوسپار جاساقتالدى. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ الەۋمەتتىك تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كوتەرۋ. جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ جوسپارىندا مىنالار نەگىزگى باعىت رەتىندە كورسەتىلگەن: ءوندىرىستى جاڭعىرتۋ، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جانە قازاقستاندىق قامتۋ سالاسىنداعى ەكونوميكالىق شارالار جۇيەسىن جۇزەگە اسىرۋ، سالانى بىلىكتى كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋ، عىلىم مەن يننوۆاتسيانى دامىتۋ، سالا كاسىپورىندارىن قارجىلاي ساۋىقتىرۋ جانە داعدارىستان كەيىن كوتەرۋ. اتالمىش سالانىڭ توقىراپ قالۋىنىڭ باستى سەبەبى كاسىپورىنداردىڭ اينالىمعا سالاتىن قارجىسى قالماعان، قىرعىزستان رەسپۋبليكاسىندا زاڭسىز تۇردە تەرىلەر رەەكسپورتتالادى، سالالىق عىلىم دا دامىماي قالعان. ونىڭ ۇستىنە جۇقا تەرىگە دە كۆوتا قويۋ مۇمكىن بولماي وتىر.
ەلىمىزدە جەڭىل ونەركاسىپتىڭ توقىما سالاسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك مول. سەبەبى شيكىزاتتىڭ كوزى – ماقتا ءوندىرۋ جونىنەن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى رەكوردتىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزدى. سول سەبەپتەن ماقتانى وڭدەۋ جىلىنا 5 مىڭ توننادان 50 مىڭ تونناعا دەيىن ارتپاق. ال بىلعارى جانە سوعان جاتقىزىلاتىن ونىمدەردى ءوندىرۋ 500 ملن شارشى دەتسيمەترگە نەمەسە 50 پايىزعا ارتادى. سونىمەن قاتار، جاڭا ءوندىرىس وشاقتارىن اشۋ ارقىلى جۇقا تەرىنى العاشقى وڭدەۋ كولەمى جىلىنا 15 مىڭ تونناعا جەتكىزىلمەكشى.
وسىعان وراي، جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ جونىندەگى 2015-2019 جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپار ازىرلەندى. بۇل جەڭىل ونەركاسىپتى دامىتۋ جونىندەگى 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان باعدارلامانىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى جانە ونى ىسكە اسىرۋدا الدىڭعى تاجىريبە ەسكەرىلەتىن بولادى. كەشەندى جوسپاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ءوندىرىس كولەمىن ءوسىرىپ، حالىقتى جەڭىل ونەركاسىپتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى ونىمىمەن قامتاماسىز ەتۋ بولماق. كەشەندى جوسپار نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازانى جەتىلدىرىپ، جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن ەكونوميكالىق ىنتالاندىرۋدى قاراستىرادى. ايتا كەتەيىك، بيىلعى جىلدىڭ توعىز ايىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، جەڭىل ونەركاسىپتەگى ءونىم ءوندىرۋ كولەمى 46 ملرد تەڭگەدەن اسىپ ءتۇستى. اتاپ ايتقاندا، توقىما بۇيىمدارىن ءوندىرۋ 23,4 ملرد تەڭگەنى، كيىم ءوندىرىسى – 19,8 ملرد تەڭگەنى، بىلعارى مەن بىلعارى تەكتەس ونىمدەردى ءوندىرۋ 3,5 ملرد تەڭگەنى قۇرادى.
كەشەندى جوسپار شەڭبەرىندە سالانىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جانە قازاقستاندىق قامتۋ ۇلەسىن ۇلعايتۋ، داعدارىستان كەيىن قالپىنا كەلتىرۋ شارالارى مەن باسەكەگە قابىلەتتى كاسىپورىنداردى قارجىلىق ساۋىقتىرۋ جانە سالاعا ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ جوسپارلانۋدا. وسى كەشەندى جوسپاردى ىسكە اسىرۋ قورىتىندىسى بويىنشا جەڭىل ونەركاسىپ ءونىمى ءوندىرىسىنىڭ ناقتى ءوسىمى، بولشەك ساۋدادا ساتىلاتىن كيىم برەندتەرىنىڭ سانىنىڭ ۇلعايۋى، جۇمىسپەن قامتىلۋ ءوسىم كورسەتكىشى جانە سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ بىلىكتىلىگى، جالپى قوسىلعان قۇننىڭ ءوسىمى، قوسىلعان قۇنىنىڭ تىزبەگى توپتارىنىڭ ۇلعايۋى، سونداي-اق وتاندىق ونىمگە تۇتىنۋشىلىق سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ سياقتى بىرقاتار ماسەلەلەر قامتىلماق.
جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن قولداۋ ءۇشىن ءونىمنىڭ ەكسپورتىن ۇيىمداستىرۋ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋدى ىنتالاندىرۋ، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» بيزنەستى قولداۋ مەن دامىتۋدىڭ بىرىڭعاي باعدارلاماسى جانە ت.ب. وڭدەۋ ونەركاسىبىن دامىتۋعا باعىتتالعان جۇيەلىك شارالار قولعا الىنادى.
بۇگىندە رەسپۋبليكادا 944 كاسىپورىن جۇمىس ىستەيدى. ولاردا 14 مىڭ ادام ەڭبەك ەتۋدە. سوڭعى جىلدارى سالادا وڭ ديناميكا بايقالادى، جاڭا وندىرىستەر ىسكە قوسىلۋدا. اتاپ ايتساق، كىلەم، ارالاس ماتالار، قولدانىستاعى كاسىپورىندار ىسىنە قايتا قان جۇگىردى.
2016 جىلدىڭ 1 شىلدەسىندەگى جاعداي بويىنشا، «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورى» اق «بيزنەستىڭ جول كارتاسى – 2020» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە جەڭىل ونەركاسىپ كاسىپورىندارىن قارجىلاي قولداۋ ناتيجەلەرى بويىنشا 3,3 ملرد تەڭگە سوماسىنا 32 جوباعا قولداۋ كورسەتتى. بىلعارى كاسىپورىندارىن شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتۋ، سونداي-اق كاسىپورىنداردىڭ جۇمىسىن جۇرگىزۋ ماقساتىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنان وڭدەلمەگەن ءىرى قارا مال تەرىلەرىن سىرتقا شىعارۋعا تىيىم سالۋدى ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ينۆەستيتسيالار جانە دامۋ ءمينيسترىنىڭ بۇيرىعى بەكىتىلدى.
يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى شەڭبەرىندە 2015 جىلى 385 جۇمىس ورنى اشىلدى. ونداعى ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى سوماسى 6 ملرد تەڭگەدەن اسادى. ناتيجەسىندە 6 جوبا ىسكە قوسىلعان.
«بال تەكستيل» جشس – قۋاتتىلىعى جىلىنا 4000 توننا قۇرايتىن سينتەتيكالىق ءيىرىم ءجىپ ءوندىرىسى تسەحى;
«كازيننوۆاتسياليدەر» جشس – سينتەتيكالىق تالشىقتاردان توسەك جايمالارىنىڭ ءوندىرىسى، قۋاتتىلىعى جىلىنا 100 مىڭ دانا;
«كف كاز حانسول ينتەركوم او حانسول ينتەرنەيشنل كو لتد» جشس – ماقتا-ماتالى قولعاپتار شىعارۋ، قۋاتتىلىعى جىلىنا 7,3 ملن دانا;
«الەم بت» جشس – دايىن توقىما بۇيىمدارى ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋ، قۋاتتىلىعى جىلىنا 15 ملن دانا شۇلىق;
«Caspiy Lana Atyrau» جشس – ءجۇن بۇيىمدارىنىڭ ءوندىرىسى، قۋاتتىلىعى 100 توننا تۇيە ءجۇنى جانە 350 توننا قوي ءجۇنى، 400 مىڭ بۋما مەتر شۇعا جانە سىرىلعان كورپەلەر مەن جامىلعىلار;
«پيك «يۋتاريا ltd» جشس – تىگىن جابدىقتارىن جيناۋ جانە شىعارۋ، سونداي-اق تىگىن بۇيىمدارىن شىعارۋ، قۋاتتىلىعى جىلىنا 1,8 ملن بۇيىم.
– ەلىمىزدەگى 90 تەمىرجول ستانساسىنىڭ اتاۋى ۇلتتىق سيپاتقا يە بولعانى كوپشىلىكتى قۋانتتى. دەمەك، سەڭ قوزعالدى دەگەن ءسوز. بۇل ءىس كەلەشەكتە ءوز جالعاسىن تابا ما؟
– قازاقستانداعى تەمىرجول ستانسالارىنىڭ اتاۋىن ۇلتتىق سيپاتقا اۋىستىرۋ ماسەلەسى مينيسترلىكتىڭ كوپتەن بەرى جوسپارىندا جۇرگەن ەدى. بۇعان دەيىن ەلىمىزدەگى تەمىرجول ستانسالارىنىڭ گەوگرافيالىق، توپونيميكالىق اتاۋلارىنىڭ دەنى تەك ورىس تىلىندە عانا بولسا، ەندى بىرتىندەپ تاريحي اتاۋىنا كوشەتىن بولادى. بۇل رەتتە اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ العاشقى كەزەڭى باستالدى دەپ ايتۋعا بولادى. قر ۇكىمەتى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ 2016 جىلدىڭ 1 قاراشاسىندا وتكەن كەزەكتى وتىرىسىندا قازاقستانداعى تەمىرجول ستانسالارىنىڭ اتاۋىن قاراۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. مينيسترلىك تە ءوز تاراپىنان بىرقاتار ۇسىنىستار بەردى. بارلىق ستانسانىڭ اتاۋىن بىردەن وزگەرتۋ قيىنعا سوعادى، سوندىقتان بۇل اۋقىمدى شارۋا كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلماقشى. الدىمەن ونوماستيكالىق كوميسسياعا 92 ستانسانىڭ اتاۋى ۇسىنىلدى. كوميسسيا مۇشەلەرى تەك ەكەۋىن قايتا پىسىقتاۋعا جىبەرىپ، قالعان 90 ستانسانىڭ اتاۋىن ماقۇلدادى.
ستانسا اتاۋلارىنا بايلانىستى جۇمىس مۇنىمەن توقتامايدى، بۇل تەك باستاماسى عانا. كوميسسيا وتىرىسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىندە تەك توقسان ستانسا اتاۋى قارالسا، ەندى قالعان وبلىستاردا ەسكەرىلمەي قالعان توپونيميكالىق اتاۋلاردى ورتاعا سالاتىن بولادى.
ەلىمىزدە تەمىرجول ترانسپورتىن جىل سايىن 20 ميلليوننان استام جولاۋشى پايدالانادى. بۇل كورسەتكىش جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. مينيسترلىك ءوز قۇزىرەتىنە كىرەتىن ماسەلەلەر بويىنشا جولاۋشىلاردىڭ بارلىق وتىنىشتەرىن ەسكەرىپ كەلەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
دينارا مىڭجاسارقىزى
Abai.kz
