ءدىن تاقىرىبىنا جۋرناليستىك جاۋاپكەرشىلىك قاجەت

مىنا تاقىرىپتان كەيىن بىردەن: «قۇداي ساقتاسىن! نە بوپ كەتتى؟!» – دەرسىز... وكىنىشكە قاراي، قاسيەتتى سوزگە قايشى تىركەستى «تىركەپ»، وقىرمان نازارىن اۋدارۋعا اڭسارى اۋىپ تۇراتىن كەيبىر تىلشىلەرىمىز بار.

جۋىردا وسكەمەن قالاسىندا «ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋدا باق-تىڭ ءرولى» اتتى ءى رەسپۋبليكالىق جۋرناليستەر فورۋمى ءوتتى. فورۋمنىڭ نەگىزگى بايانداماشىسى رەتىندە بىرقاتار ماسەلەلەر توڭىرەگىندە وي بولىسكەن ەدىك.   

راسىندا، ءبىز قازىر اقپاراتتىق قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. اقپارات قۇرالى – ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. مەيلى قالاڭىز، مەيلى قالاماڭىز، ءبارىبىر اقپاراتتى ەرىكسىز تۇردە تۇتىنامىز نەمەسە ونى تاراتامىز. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە، ينتەرنەت پورتالدارىندا قوعامدىق دەڭگەيدە كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەملەكەت تاراپىنان ءتيىستى شەشىمدەردىڭ قابىلدانۋىنا ىقپال ەتۋدە. ونى كورىپ تە، ەستىپ تە ءجۇرمىز.

ءدىني باسقارمانىڭ لاۋازىمدى قىزمەتكەرى رەتىندە ءبىزدى الاڭداتىپ جۇرگەن بىرقاتار جاعدايدى ايتپاي كەتپەسكە تاعى بولمايدى.

بىرىنشىدەن، ءدىن دەگەنىمىز نازىك ماسەلە ەمەس پە؟ وعان بايسالدى كوزقاراس كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدەگى كەيبىر باق وكىلدەرى ءدىن تاقىرىبىن جازعاندا «مەشىتتە ماشينە، اياق كيىم ۇرلاندى»، «مەشىتتە اتىس بولدى» دەگەن تاقىرىپتاردان اسا الماۋدا. زەرتتەلمەي، انىعىنا كوز جەتكىزبەي تاراتىلىپ جاتقان وسىنداي جاڭالىقتار قوعامدا يسلامعا، ءدىن قىزمەتكەرىنە دەگەن سالقىن كوزقاراستىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولۋدا.

ىشكى ىستەر باسقارمالارى مەن قۇزىرلى مەكەمەلەرگە قاراستى ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ جاۋاپتى ماماندارى جۋرناليستەرگە تۇسىنىكتەمە بەرگەندە ءدىن، مەشىت تاقىرىبىنا بايسالدى ۇستانىم تانىتسا دەگەن ءوتىنىشىمىز بار.

ەكىنشىدەن، ءدىن ماسەلەسىن پوپۋليزمگە، رەيتينگ كوتەرۋ ماقساتىندا پايدالانۋى – الاڭداتارلىق جاعداي.        

اعىلشىننىڭ ايگىلى دراماتۋرگى دجوردج بەرنارد شوۋدىڭ: «بۇگىنگى گازەت ۆەلوسيپەدتىڭ قۇلاپ قالۋى مەن وركەنيەتتىڭ كۇيرەپ قالۋى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى بىلمەي قالدى», – دەگەن سوزىندە جان بار.

ءدىن تاقىرىبىنا جۋرناليستىك جاۋاپكەرشىلىك قاجەت-اق. بىرەۋدىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىن قورلاۋ نەمەسە كەلەمەج ەتۋ – زاڭعا دا، ادامگەرشىلىككە دە جات ەمەس پە؟

ەلباسى 2006 جىلى الەمدىك ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ قۇرىلتايىندا كوكەيدە جۇرگەن ماسەلەنى كوتەرىپ ەدى: «بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى باسقا دىندەگىلەردىڭ قاسيەتتى سەزىمدەرىن قورلاۋدى ۇشىندىرا تۇسسە، وندا بۇل جۋرناليستەردىڭ ەرتە مە، كەش پە ءوز نانىمدارىنىڭ قورلانۋىمەن بەتپە-بەت كەلەتىنى ايقىن. بىرەۋ ءۇشىن قاسيەتتى نارسە باسقا بىرەۋ ءۇشىن ءازىل نەمەسە كەلەمەج تاقىرىبى بولماۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بۇل قاراپايىم قاعيدانى جۋرناليستەر مەن ساياساتشىلار ءجيى بۇزادى».

راسىندا، وسىنداي قاراپايىم قاعيدانى بۇزىپ، ءوز ءدىنىمىز تۋرالى ءوزىمىز جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرىپ جاتقانىمىزدى بايقاماي قالامىز. 

«نيۋ يورك سان» گازەتىنىڭ شىعارۋشىسى چارلز اندەرسون دەينانىڭ سوزىندە جان بار: «ەگەر يت ادامدى تىستەپ السا – ول جاڭالىق ەمەس، ناعىز جاڭالىق – ەگەر ادام ءيتتى تىستەپ السا...». ءبىز بۇگىندە اندەرسوننىڭ ايتقانىنا «امال» ەتىپ جۇرگەن سەكىلدىمىز. جالپى ادامي قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋدان گورى بىرەۋدىڭ ء«سۇرىنىپ» قالعانىن نەمەسە «تۇشكىرىپ» قويعانىن كوبىرەك جازۋعا بەيىلمىز.

تورتىنشىدەن، ءدىندى دىننەن حابارى از ادامنىڭ جازۋى – باق باسشىلارى نازار اۋداراتىن ماسەلە. يسلام ادام بالاسىن ءوزىنىڭ بىلمەگەن نارسەسىنە ارالاسپاۋعا، بىلمەگەندەردى بىلەتىندەردەن سۇراپ الۋعا تاربيەلەيدى. ءدىن تۋرالى كەز كەلگەن ادام جازباسىن دەۋدەن اۋلاقپىز. ايتپاعىمىز – ءدىني سالانى مەڭگەرىپ نەمەسە ءدىن قىزمەتكەرلەرىمەن سۇحباتتاسىپ، ولاردىڭ پىكىرىن باسشىلىققا العاننان كەيىن تاقىرىپقا تۇيىندەمە جاساعان ابزال...

ءسوز جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن بار ەمەس پە؟ جاقسى ءسوز – باقىتقا باستار جول. جامان ءسوز – جاقسىلىقتى وشىرەتىن ءتىلسىز جاۋ. «جاقسى سويلە نەمەسە ۇندەمە», – دەگەن پايعامباردان قالعان ءسوز بار.

بەسىنشى، دىنگە قاتىستى العاشقى جالعان اقپارات، تەرىس پىكىر، قاشان دا بۇقارانىڭ نازارىندا، ساناسىندا قالادى. سول ماسەلەگە قاتىستى كەيىننەن ايتىلعان 100 شىنايى اقپارات 1 جالعان جاڭالىقتىڭ ورنىن باسا الماي قالۋى مۇمكىن. العاشقى اقپارات ادام ساناسىن جاۋلاپ ۇلگىرەدى ەكەن...

وكىنىشكە قاراي، كەيبىر باق وكىلدەرى سوت ۇكىمىنەن بۇرىن بىرەۋگە «ۇكىم» بەرىپ، «جازاسى» تۋرالى جازىپ قويادى...

نە ىستەۋ كەرەك؟

بىرىنشىدەن، ءدىني سالادا قالام تارتىپ جۇرگەن تىلشىلەر مەن الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازۋشى قاۋىمنىڭ «ادامگەرشىلىك ادەبى مەن كاسىبي ەتيكاسى» تۋرالى قۇجات قابىلدانسا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار. بۇل قۇجاتتاعى تالاپ-تىلەكتەر جۇمىس بارىسىندا ەسكەرىلسە.

ەكىنشىدەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۋرناليستكا فاكۋلتەتىندە ارنايى دارىستەر جۇرگىزىلسە. بولاشاق جۋرناليستەرگە ءدىن تاقىرىبىندا ماقالا جازۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرى جان-جاقتى تۇسىندىرىلسە... بۇل باستاماعا ءوز تاراپىمىزدان ۇلەس قوسا الامىز.   

ۇشىنشىدەن، ەلىمىزدەگى سايتتار مەن گازەتتەر ءدىن ماسەلەسىندە ءدىني باسقارمانىڭ رەسمي ۇستانىمىن قوسا جاريالاسا. بۇل قوعامدا تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ جولىن كەسەر ەدى.

تورتىنشىدەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءدىني اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ءرولىن ارتتىرساق. گازەت بەتتەرى مەن سايتتاردان مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىق، ىزگىلىكتى ناسيحاتتايتىن ماتەريالدارعا كوبىرەك ورىن بەرىلسە دەگەن تىلەگىمىز بار.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا جارىققا شىققان «قازاق»، «ايقاپ»، ت.ب. گازەت-جۋرنالدار حالىقتى اعارتۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوستى. باسىلىمنىڭ باستى ماقساتى دا وسى بولسا كەرەك...

الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحان: «زامانىنا قاراي امالى» دەگەن ءسوز بار. سول امالعا كىرۋگە جۇرتقا مۇرىندىق بولاتىن نارسەنىڭ ءبىرى – گازەتا»، – دەگەن ەكەن.

بىزدىكى – قالام ۇستاعان قاۋىم قوعامعا ىزگىلىكتى، قايىرىمدىلىقتى، ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتى كوبىرەك ناسيحاتتاسا دەگەن تىلەك قانا...

ايتپەسە، «مەشىتتەن اياق كيىم ۇرلاندى» دەگەن اقپارات نەمەسە مەشىتكە ەشقانداي قاتىسى جوق جاڭالىققا «مەشىت ماڭايىندا اتىس بولدى» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعۋ كىمگە نە بەرەدى دەيسىز؟ تەك ۇرەيدەن باسقا...  

اعابەك قوناربايۇلى، قمدب ءباسپاسوز ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz