1970-جىلدىڭ تامىز ايى.

«قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ رەداكتسياسىندا ادەبيەت ءبولiمiنiڭ  مەڭگەرۋشiسi بولىپ  جۇرگەنمiن.  بiر كۇنi باس رەداكتورىمىز  ءانۋار  ءالiمجانوۆ بولمەمە كەلiپ (انەكەڭدە بiزدiڭ قاي-قايسىسىمىزدى بولسىن  شاقىرتىپ الۋدىڭ  ورنىنا كوبىنەسە ءوزi كiرiپ-شىعىپ، اڭگiمەلەسiپ جۇرەتiن ادەت  بار-دى),  ماعان كۇلە قاراپ وتىردى دا:

- عابباس، سەن سىن بولiمiنە اۋىس، ساتيرا جازاتىن كiسi سىنعا بەيiم بولادى عوي، سىندى قولىڭا ال، - دەدi.

- مەن سىن جازىپ كورگەن جوقپىن، قيسىنى كەلمەس، - دەدiم، ۇسىنىسىنا كەلiسكىم جوعىن اڭعارتىپ.  باس رەداكتور ريزاشىلىعىمىزدى سۇراماي-اق، بۇيرىقپەن اۋىستىرا  سالۋعا  قۇقىلى ەكەنiن بiلسەم دە، انەكەڭنiڭ دەموكراتياشىل جۇمساق  مiنەزiن پايدالانىپ، ورنىمدا قالا بەرۋدi ويلاپ ۇلگiرگەنمىن.

- گازەتiمiزدiڭ بەدەلi ادەبي سىنىمىزدىڭ ءادiل، قۋاتتى بولۋىندا، بiزدە، ءوزiڭ دە بايقاپ جۇرگەن شىعارسىڭ، سىن جۇرمەي جاتىر، ۇساقتاپ كەتتi, ول سىنشى اۆتورلارمەن جۇمىس iستەي الماۋىمىزدان، جاڭا اۆتور تابا الماۋىمىزدان. ماسەلە ۇيىمداستىرۋدا، ول سەنىڭ قولىڭنان كەلەدى، ءسويت، سىن بولiمiنە اۋىس، جاراي ما؟ - دەدi انەكەڭ، قاجەتi شامالى «قۇدا ءتۇسۋiن» جالعاستىرىپ. باس تارتقانمەن «جانىم قالمايتىنى» بەلگiلi بولدى:

- جارايدى، ال ەرتەڭ دۇرىستاپ اتقارا الماسام، وندا ءوزiڭiز جاۋاپتى بولاسىز، - دەپ ازiلگە بۇردىم. انەكەڭ ادەتiنشە سىلق-سىلق كۇلiپ:

- بولامىن، بولامىن، - دەپ الدى دا، سىنىمىزدىڭ جاعدايىن تۇزەۋ جايىنداعى وي-پiكiرلەرiن بiراز تاراتىپ ايتتى.

…گازەتiمiز شىققان جۇما كۇنi ساعات 11 شاماسىندا لەزدەمە («لەتۋچكا» دەگەن) وتكiزiلەدi دە، جاڭا ساننىڭ ساپاسى جانە الداعى ساننىڭ نىساناسى اڭگiمەلەنەدi. سونداي باس قوسۋدىڭ بiرi اياقتالىپ، تاراي باستاعانىمىزدا انەكەڭ:

- عابباس، سەن كiدiرە تۇرشى، - دەپ جىمىڭدادى. الدەبiر تىڭ، قىزىق ءجايتتi ايتاردا جىمىڭداپ الاتىن ەدi. كiدiردiم.

- مىنانى وقىپ، پiكiرiڭدi ايتشى، - دەدi, اجەپتاۋiر قالىڭ قولجازبانى ۇسىنا كۇلiپ.

-  كۇلكiلi نارسە مە؟ - دەپ جورتا سۇرادىم.

- وقىپ كورسەڭشi…

كولەمدi اڭگiمەنi دە، ماقالانى دا ۇيگە الىپ قايتىپ، ءتۇن مەزەتiندە وقيتىنمىن. ءوز دۇنيەلەرiمدi دە ءتۇن تىنىشتىعىندا جازىپ داعدىلانعانمىن. انەكەڭنiڭ «وقىپ كورسەڭشىسiن» دە ۇيگە اكەلiپ وقىدىم. ماقالا اتى: «ۇرلىق ءتۇبi – قورلىق». قينالماي اتاي سالعان. «پ.توبىلعىنوۆ» دەپ قول قويعان بەيتانىس جازىپتى. الدەكiمنiڭ بۇركەنشiك اتى-ءجونi ەكەنiن ءتۇسiندiم، سەبەبi ادەبيەتiمiزدiڭ الەمiندە ونداي بiرەۋ بارىن ەستiگەن دە ەمەسپiن. بەيتانىسىم  فيلولوگيا  عىلىمدارىنىڭ بiر كانديداتىن  «ادەبيەت ۇرىسى» دەپ iرەپ-سويىپ سالىپتى. كانديداتتىق جۇمىسىن: مۇحتار اۋەزوۆتiڭ، سارسەن امانجولوۆتىڭ، ەسماعامبەت ىسمايىلوۆتىڭ ەڭبەكتەرiنەن ۇرلاپ جازعانىن حابارلاپتى دا، قايسىسىنىڭ قاي كiتابىنان، ونىڭ نەشiنشi بەتiنەن، قاي ابزاتسىن كوشiرiپ العانىنا دەيىن كورسەتiپتi. كانديداتتىڭ اۆتورەفەراتىن قوسا جولداعان ەكەن، ونىڭ كوشiرiندi تۇستارىن قىزىل قارىنداشپەن ايعىزداپ قويىپتى. دەس بەرگەندە ۇيدەگi كiتاپحانامدا ول اتاعان اعالارىمىزدىڭ كىتاپتارى بار ەدi, دەرەۋ الىپ، سالىستىرىپ شىقسام، «پ. توبىلعىنوۆ» جولداس شىندىقتى ايناداي جارقىراتىپ بەرiپتi! 

دۇيسەنبiدە  انەكەڭە باردىم.

- ءيا، وقىدىڭ با، قالاي ەكەن؟ – دەپ كۇلەدi. 

- وي، انەكە، قىزىق!  زاكازبەن جازدىرتا المايتىن ماقالا، فاكتiسi ءجۇز پروتسەنت راس، سالىستىرىپ شىقتىم، كەلەسi نومiرگە بەرەلiك!

- مەن دە وقىدىم عوي، - دەيدi  انەكەڭ، تاعى كۇلiپ.

- انەكە-اۋ، نەگە كۇلەسiز، قىزىق تا شىجىق ماقالا عوي، وسى كۇيىندە  جاريالايىق!

- سولاي ما؟ 

- دايىن ماقالا، الىپ-قوسارى جوق. اۆتور اتى-ءجونiن جاسىرسا دا، شىندىقتى مولدiرەتiپ جازىپتى.

- ءيا، اۆتورى بۇركەنشiك فاميليا قويىپتى، قورىققان شىعار. ءوزi دە سول ماڭايدىڭ بiر «مىقتىسى» بولسا كەرەك، قالام سiلتەسi وسال ەمەس، كانديدات پا ەكەن، دوكتور ما ەكەن… عابباس، مۇنى بiر اپتاداي كiدiرتە تۇرايىق، اسىقپايىق.

- نەگە؟

- كورەيiك. ارعى نومiرگە جوسپارلارمىز.

- ە، مەيلiڭiز. باستىقتىڭ ايتقانى بولادى دا، - دەپ ورنىمنان تۇردىم. وتكiر دە شىنشىل، دايىن ماقالانى بوگەۋiنە ەپتەپ رەنجiپ قالدىم. انەكەڭ  جىمىڭداپ:

- اكاۋ، (ونىڭ وسىنداي بiر وداعاي ءسوزi بار ەدi,- ع.ق.), «اسىقپاعان  اربامەن قويان الار»  دەگەن بار ەمەس پە، ءسال شىدايىق، - دەدi.

- جارايدى، شىدالىق.

شىدادىق. بەس كۇن. كەزەكتi لەزدەمەدەن سوڭ انەكەڭ مەنi تاعى كiدiرتتi دە، تاعى بiر قالىڭ قولجازبانى ۇسىنىپ:

- ەندi مىنانى وقىپ كورشi! – دەپ تاعى كۇلدi…

سەنبi كۇنi ءتۇننiڭ بiر جەرiنە دەيiن وقىپ، سالىستىرىپ، ەرiكسiز قايران قالدىم. «س. جامبىلوۆ» دەگەن اۆتور (ونىڭ دا بۇركەنشىك اتپەن جازعانىن سەزدىم) اناۋ «پ. توبىلعىنوۆتىڭ» فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اتاعىن ارام ەڭبەكپەن يەلەنگەنiن جازىپتى. ماقالاسىن «ارام مالدىڭ ەتiنەن بەز!» دەپ اتاپتى جانە كiرiسپەسiندە: «قۇرمەتتi رەداكتسيا! سiزدەرگە «پ. توبىلعىنوۆ» دەگەننەن ماقالا تۇسكەن بولار، سiزدەر وعان سەنبەڭiزدەر، ول - جالاقور، قكپ ورتالىق كوميتەتىنە بەلگىلى الاياق،  ونىڭ شىن اتى-ءجونi…» دەپ  «پ. توبىلعىنوۆتىڭ» كiم ەكەنiن اشىپ جازىپتى. اشكەرەلەۋiن تۇپ-تۋرا «پ. توبىلعىنوۆ» تاسiلiمەن جۇرگiزiپتi. بiر عانا وزگەرiسi – عىلىمي  ەڭبەكتەرi ۇرلانعانداردىڭ اناۋ تiزiمiن بەيسەنباي كەنجەباەۆ اعامىزبەن تولىقتىرىپتى. ۇيىمدە بەيسەكەڭنiڭ دە كiتاپتارى بار ەدi, ال سالىستىرايىن باعانا!. «س. جامبىلوۆ» تا تەك شىندىقتى حابارلاپتى. ماسساعا-ا-ان!..

باس رەداكتورىمىزدىڭ بولمەسiنە كiرە بەرە:

- انەكە، «قۋىرداقتىڭ كوكەسi»  تابىلدى! –دەدiم.

- اكاۋ، ساعان «شىدايىق»  دەگەندە وسىنداي بiر پالە بولاتىنىن سەزiپ ايتتىم عوي، ءيا، قالاي  ەكەن؟

- ەكەۋi دە قىپ-قىزىل شىندىقتى جازىپتى، انەكە، ءبىر قىزىق بولسىن،  ەكەۋiنiڭ دە بiر ءسوزiن وزگەرتپەي، «كiم كiمنەن جىمقىرىپتى؟»  دەپ ورتاق تاقىرىپ قويايىق تا، الدىڭعىسىنا سوڭعىسىن تiركەپ، جاريالاپ كەپ جiبەرەيiك، جاتسىن شاتىسىپ! - دەدiم. انەكەڭ سىلق-سىلق كۇلiپ وتىر.

- سويتەيiك! – دەيمiن، تاعاتسىزدانا باستاپ. جالعان عالىمداردىڭ توبەسiنە ءشاي قايناتىپ، بالەمدەردiڭ ميىن  بiر سۇيىلتساق دەيمiن  عوي.

- بۇل جولى دا اسىقپايىق، ويلانايىق.

- ءۇشiنشi بiرەۋدەن كەلەتiنiن تاعى سەزiپ وتىرسىز با؟

- جو-عا، بiراق… -  دەگەنiنشە بولمەگە:

- كiم-اۋ، ءانۋار-اۋ، كەشەگi… -  دەپ Iلياس ەسەنبەرلين كiرە بەردi.

…ەرتەڭiندە انەكەڭ بولمەمە كەلىپ، الگi ەكi قولجازبانى الدىما قويىپ:

- قۇرىسىن، پالەلەرiنەن اۋلاق، ارحيۆكە تاپسىرا  سالشى، - دەدi.

- انەكە-اۋ، جاريالايىق تا؟! فاكتiلەرi ءتۇپ-تۇگەل راس قوي؟! عالىمسىماقتارعا بiر ساباق بولسىن، ويلانتسىن، شوشىتسىن! – دەدiم، سۇراۋ سالىپ iزدەسەڭ دە تابا الماس وتكiر ماقالالاردىڭ قولىمنان شىعىپ كەتۋiنە توسقاۋىل قويعا تىرىسىپ.

- عابباس، سەنiڭ قىزىعۋىڭ ورىندى، ونى تۇسiنەمiن، بiراق، بiز بۇل ماقالالاردى جاريالاساق، عىلىم اكادەمياسىنداعىلار، قۇداي بىلەدى، مىنا ەكەۋى دە سوندا ىستەيدى، ولار سوڭىمىزعا ءتۇسiپ الادى، قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي ورتا ەمەس پە؟ سەن ولاردى  بiلمەيسiڭ عوي، ورىستار ايتاتىنداي، «پودۆودنوە تەچەنيەسi» سۇمدىق ولاردىڭ. مەن قورقىپ وتىرعان جوقپىن، عىلىمي اتاق الۋدى ويلاعان كىسى ەمەسپiن، ويلامايمىن دا، ولارعا مەنىڭ iسiم تۇسپەيدi, بiراق، ولار گازەتكە، سەندەرگە جۇمىس ىستەتپەيدى، ءبارىمىزدىڭ، جازۋشىلار وداعىنىڭ دا ەسىن شىعارادى.

- ماعان دا ءبارiبiر، عالىمدىقتى مەن دە كوكسەمەيمiن.

- اكاۋ، عابباس، سەن ءسال ويلانشى، اكادەميا، ول ارانىڭ ۇياسى سياقتى، تيiپ كەتتiڭ بە، جابىلا تالايدى، سوندىقتان، بۇلارعا قىزىقپايىق، ارحيۆكە بەرە سال، قۇرىسىن! – دەپ انەكەڭ كۇلە تۇرەگەلiپ، قولىن سiلتەي شىعىپ كەتتi. ماقالالارعا كوز سالسام، «شەكەلەرiنە»: «ارحيۆكە» دەپ جازىپ، قولىن قويىپتى. نە iستەرسiڭ؟..

انەكەڭدi  ەسiمە  العان  سايىن سول بiر جايت تە جادىمدا جاڭعىرا قالادى. شىندىق ءۇشiن كۇرەستە وتقا تۇسۋدەن دە تايىنىپ كورمەگەن انەكەڭ، ول ماقالالاردى جاريالاۋدان پەندەشىلىكپەن سەسكەنبەپتى، تەك ءبىزدi –رەداكتسيانىڭ جاس جۋرنالشىلارىن – شىندىقتىڭ توڭىرەگىندە بولاتىن شايتان شىرعالاڭنان، ولەرمەن عالىمسىماقتاردىڭ تىم دويىر، تىم تەجەۋسiز شابۋىلىنان قورعاۋدى ويلاپتى. كەيiندە ءوزىم كۋا بولعان سان ءجايتتi كەيدە وي بەزبەنiمە سالىپ وتىرىپ، ۇستازىمىزدىڭ سول جولعى «وسالدىعىن»  ءتۇسىنىپ ءجۇردىم.        

سول «قىزىق-شىجىق» وقيعانى ەسكە الۋىما «ايقىن» گازەتىنىڭ 22-قىركۇيەكتەگى سانىندا ء«بىز قانداي دا بولسىن ديالوگقا دايىنبىز» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان سۇحباتتى وقۋىم سەبەپ بولدى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نايمان قالاباەۆ مىرزانىڭ سونداعى كەيبىر تسيفرلارى ماعان «نە دەيدى-اۋ؟!» دەگىزدى.

ناكەڭدى كەزەكتى جاڭا ءمينيسترىنىڭ تاعايىندالۋىمەن قۇتتىقتايمىن! ءبىلىم مەن عىلىم شارۋاسى وڭاي ما، وتكەن ون سەگىز جىلدا بۇل سالانىڭ ءمينيسترى كرەسلوسىندا تولىق ەكى جىل وتىرعاندار ءبىر-ەكەۋ عانا. باكەڭنىڭ الدىنداعى ءمينيسترىمىز جاكەڭ قازاقتىڭ «دەنى دۇرىس» وقۋلىقتارىن جازاتىن «دەنى دۇرىس» قازاق عالىمدارى بولماي جاتقان سوڭ «دەنى دۇرىس» عالىمداردى كورشى رەسپۋبليكالاردان شاقىرتپاقشى ەدى، باكەڭ ول «عاجاپ» جوبانى كىدىرتەتىن بولار، - «كوشپەندىلەر» دەلىنگەن كينوفيلمدى باسقا ەلدىڭ «دەنى دۇرىس» ماماندارىنا تۇسىرتتىرگەن داڭعازا دۋمانىمىزدىڭ اقىرى تاقىر بولعانى  ەسىندە شىعار؟!

ەندى ناكەڭنىڭ تسيفرلارىنا  ۇڭىلەيىن:

قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، ءوزىنىڭ جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسياسى قۇرىلعاننان بەرگى 18 جىلدا رەسپۋبليكا عالىمدارىنىڭ ساپىنا 3879 اكادەميك، 17.773 عىلىم كانديداتى قوسىلىپتى. الگەبرانى مازالاماي-اق، اريفمەتيكانى جۇمساساق، بۇل – 18 ح 365 = 6570 كۇننىڭ ورتا ەسەپپەن: ەكى كۇنىندە 1 اكادەميك، ال 1 كۇنىندە 3 كانديدات  عىلىم ورداسىنىڭ ەسىگىن ايقارا اشتى دەگەن ءسوز. بيىل، 2010-جىلى: «سۋجاڭا» عىلىم دوكتورىنىڭ سانى 770, عىلىم كانديداتىنىڭ سانى 2178 بولماق.

عىلىمي اتاق الۋدا دارىگەرلەر  قاۋىمىنىڭ ۇلەس سالماعى باسىم ەكەن – 15,8 پايىز; تەحنيكالىق عىلىمدار جۇيەسى ەكىنشى ورىندا – 14,9 پايىز.

باسەكەلەستىك دەمەي، ناكەڭشە سالىستىرعاندا، 2009-2010-جىلدارى: عىلىم دوكتورى دارەجەسى 166 ەرگە، 157 ايەلگە، ال عىلىم كانديداتى دارەجەسى 568 ەرگە، 953 ايەلگە بۇيىرىپتى.

بۇدان ارى قاراي تسيفرلار «تىڭىن يگەرۋدى» توقتاتىپ، ەپتەپ ويلانىپ كورىپ ەدىم، كوڭىلىمنىڭ تورىنەن مىنا ءبىر ساۋالدار كورىندى:

- بيىل قورعالۋعا ءتيىس كانديداتتىق جۇمىس مۇنشا، دوكتورلىق جۇمىس انشا بولۋى كەرەك دەپ جوسپارلاۋدىڭ دىلگىرلىگى بار ما؟  

- اكادەميكتىڭ سانى جىلما-جىل ارتۋىن ءومىردىڭ قاي قاجەتتىلىگى تالاپ ەتەدى؟ 

- عالىمعا ەڭ باي سالا مەديتسينامىز  ەكەن، ولاي بولسا: ەمدەۋدىڭ جاڭا دا جاقسى ءتاسىلىن ويلاپ تابۋ، ءدارى-دارمەكتىڭ جاڭا دا ءتيىمدى تۇرلەرىن جاساۋ جونىندە قازاقستانعا، ورتا ازياعا، تمد-عا، ەۋروپاعا، الەمگە تانىلعان ماماندارىمىز مىنا 15,8 پايىزدىڭ ىشىندە نەشەۋ، كىمدەر جانە ولاردىڭ جاڭالىقتارىن دۇنيە جۇزىنە ءمالىم ايگىلى ارىپتەستەرى قالاي باعالادى؟

اتالعان سۇحباتتا بۇل جايىندا ەشبىر ماعلۇمات جوق ەكەن. سان العا ۇمتىلىپ، ساپا ۇمىت قالىپتى.

مەنىڭشە، عىلىمي اتاق الۋ نيەت ەتىلگەن  ءاربىر جۇمىستا سول سالانىڭ قىزمەتىنە پايدا كەلتىرەتىن، ابىروي اپەرەتىن وزىندىك تىڭ پىكىر، جاڭالىق بولۋعا ءتيىس. ولاي بولماعان كۇندە، ءسوز جوق، وسى اڭگىمەنىڭ الىپبيىندە اتالعان «س. جامبىلوۆ» پەن «پ. توبىلعىنوۆ» سياقتىلاردىڭ سانى كوبەيە بەرەدى.  ال ول – ۇكىمەتكە ماسىلدىق. ولارداي ءبىر «عالىمنىڭ» قورجىنىنا ۇكىمەتتىڭ اي سايىن پالەن مىڭ تەڭگەسى ءتۇسىپ جاتاتىن  بولار.

عىلىمي اتاققا ۇسىنىلعان جۇمىستىڭ ءبىرازى جارامسىزدىعى سەبەپتى قايتارىلاتىنىن ناكەڭ ايتىپتى. ايتكەنمەن، مىسالى، بيىل 2178 كانديدات بولۋىن جوسپارلاۋدىڭ قاجەتى نە ەدى؟ جارتىسى دا جەتىپ ارتىلماس پا ەدى؟ قانداي جوسپار بولسىن ونىڭ ورىندالۋى تالاپ ەتىلەدى، دەمەك، مىنا تسيفردىڭ كەم دەگەندە ۇشتەن ەكىسى ىسكە اسۋى كەرەك، ولاي بولماعاندا ول جۇمىستى ۇسىنعان سالادا ۇيىمداستىرۋ جاۋاپكەرشىلىگى بۇگىنگى تاڭداعى تالاپقا ساي ەمەس دەگەن جاتتاندى تۇجىرىم جاسالۋى، ونىڭ سالقىنى كەيبىر باسشىعا ءتيۋى مۇمكىن. ول – بولعان ءجايت جانە بولىپ جاتقانى دا داۋسىز-اۋ.

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz