ديدار امانتاي. تۇنىق ساۋلە
وقىرمان قاۋىمعا ۋادە ەتكەنىمىزدەي، ءبىز بۇگىن جازۋشى ديدار امانتايدىڭ "تۇنىق ساۋلە" كتابىنان بەتاشار تاراۋ مەن العاشقى تارۋدى تۇتاستاي بەرىپ وتىرمىز. الداعى اپتالاردىڭ ءار سەيسەنبىسىندە دە كىتاپتان ۇزىندىلەر تۇراقتى تۇردە جاريالاناتىنىن ەستەرىڭىزگە سالامىز.
بەتاشار تاراۋ
زامان وزگەرەدى، جاقسىلىق قالادى. وزىڭە جاساعان ەڭبەگىڭ وزىڭمەن كەتەدى نەمەسە ۇرپاعىڭا جارايدى، ەلدىڭ مەحناتىن تارتقان، بەينەتىن كەشكەن پەرزەنت حالىق قانشا ءومىر سۇرسە، سونشا ۋاقىت ۇلت جادىندا ساقتالادى، ماڭگىلىك ەل ەسىندە دەگەن وسى.
ۇلتقا قىزمەت – ۇلى قىزمەت. بۇل قىزمەتتەن اسقان باقىت جوق. اسۋدىڭ ۇلكەنى، قۇزدىڭ تەرەڭى، قاشىقتىڭ قولجەتپەيتىندەي مۇراتى.
ءاسىلى، ۋاقىت وتەدى. راس، جىل ساناپ، ۋاقىت سىناپتاي سىرعىپ وتكەن سايىن كەرەگەلى اۋلەت قانات جايىپ، ءوسىپ-ونگەن قالىڭ ءۇرىم-بۇتاق كيىز تۋىرلىقتى اتاجۇرتتىڭ ورنىن جايلاپ، ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان مەرزىمدە ۇرپاق الماسادى.
بىراق، ۇلى كوش ماڭگىلىك توقتامايدى.
ساعاتتىڭ تىلىنە ەرگەن ۋاقىت كەرۋەنى دە داۋىردەن داۋىرگە كىدىرمەي كوشەدى.
مەزگىلدەر اۋىسادى، جىلدىڭ ارتىن جىل باسادى. جاڭا ماۋسىمدا، بەيمازا تىرشىلىك، تىنىمسىز ىزدەنىستە جۇرگەن سەرگەك ادامزات العا قاراي تاعى ءبىر قادام جاسايدى، اقىل-ويدى بيلەپ-توستەپ تۇرعان سۇڭعىلا وي-پىكىر، ادال باسەكەدە ۇستەم شىققان سۇڭعات كوزقاراس ىلكى نۇسقادان وزىپ، ءادىل كۇرەستە شىنىققان ۇعىم-تۇسىنىك سول تالاس-تارتىستا تاپقان تاجىريبەسى مەن بايىپ، تولىسا تۇسەدى، ىلگەرى ۇمتىلعان تانىم قوعامدىق سانانى جاڭعىرتىپ، قاۋىم الدىنا جاڭا ماقساتتار قويادى، ءوز كەزەگىندە – جارقىن مۇراتتار جاڭا قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرادى.
وزگەرمەيتىن – تاعدىر-تالايىمىزدى ايقىندايتىن، پەشەنەمىزگە بۇيىرعان، نەسىبەمىزگە تيەسىلى دۇنيە عانا. الايدا، بۇزىلمايتىن قاعيدا جوق ءتارىزدى كورىنسە دە، بۇل جالعاندا ىرىستان باسقانىڭ ءبارى سالىستىرمالى ەكەنى تاعى انىق.
ىرىس كورگەن ريزىعىمىز – ىزگىلىك، كىسىلىك، جاۋاپكەرشىلىك. قۇندىلىقتار (تسەننوستي) ولشەمى، ار-ۇيات (مورال) تۇسىنىگى زاماندار اۋىسقان دا، الدەبىر وزگەرىسكە ۇشىراۋى مۇمكىن، الايدا، جاراتىلىس داۋىرىنەن بەرى سالتانات قۇرماققا تالپىنىپ كەلە جاتقان ادامگەرشىلىك (نراۆستۆەننوست) ۇعىمى ماڭگى-باقي سول اسىل قالپىندا قالادى. سوندىقتان، ريزىعىمىز – ىزگىلىك، كىسىلىك، جاۋاپكەرشىلىك.
ارينە، ىلگەرى تالپىنعان ءار ادامعا قاشاندا وزگەدەن گورى قارا باسىنىڭ قامى، جەكە قالىپتاسقان دۇنيەتانىمى، ماڭدايىنا جازعان تاعدىر-تالايى، ماشىقتانعان ادەتى، ۇيرەنگەن داعدىسى الدەقايدا قىمبات ءارى قۇندى.
الايدا، جالپى ۇلتتىق ماڭىزعا يە ايرىقشا بايانىمىز، تۇلعالار سۇرگەن قوعامدىق-ساياسي، ياعني انىق حالىقتىق ءومىر، مەملەكەت ىرگەسىن قالاپ، ونى الەمگە تانىتۋ جولىندا اتقارىلعان قىرۋار ەڭبەك، كورگەن بەينەت، اسا جاۋاپتى شەشىمدەر قابىلداۋعا قابىلەت-قارىمى جەتكەن ەرىك-جىگەر – ءبىر حالىق ەمەس، بارشا ادامزات قاۋىمىنا قاجەت اسىل تاجىريبە ەكەندىگى شىندىق.
كەشە، ەلدى ۇشپاققا شىعارامىز، بابىن تابامىز دەگەن ىزگى ويىمىزدى جۇزەگە اسىرماق ماقساتتا ۇلكەن جوسپار قۇرىپ، جوبا دايىنداعاندا، اۋەلى اتا-بابامىزدىڭ جاۋگەرشىلىكتە وتكەن قاھارلى قالىڭ تاريحىنا، جاۋاپكەرشىلىكپەن جازعان قاھارماندىق شەجىرەسىنە ۇڭىلدىك. ەر قىپشاقتىڭ جانكەشتى جورىقتارىنا جۇگىندىك. سوڭىمىزعا ەرگەن، ساپارىمىزدى قولداعان قاراقۇرىم جۇرت، قارا ورمان حالقىمىزعا سەندىك. مۇرات جولىندا بىزبەن بىرگە اتقا قونعان، بىزگە قابات بولاشاققا اتتانعان جاس ۇرپاققا ءۇمىت ارتتىق. ءبىز مەملەكەت قۇردىق. ەندى ۇلى قۇرىلىسىمىزدىڭ ماڭگى تۇرعانىن قالايمىز، سەبەبى بۇل حالىققا جاسالعان، كەلەشەك بۋىنعا جولدانعان وسيەت، ەرتەڭىنە تاپسىرىلاتىن امانات، ۋاقىت كوشىنە، نەسىبە بۇيىرسا، ىلەسىپ جالعاسا بەرەتىن – كۇمانسىز تاريحي يگىلىك، بار ەڭبەگىمىز دە، بار بەينەتىمىز دە ەلگە، جۇرتقا ارنالدى.
حالىق – كوش. ۇرپاق – كوشتىڭ جالعاسى. كوشتىڭ وزعان تۇسى.
كىتاپتى لەگى ۇزىلمەيتىن كەرۋەن تارتقان جۇرت تىڭ ماڭگىلىك مۇراتىنا باعىتتاپ جازدىق. اسىل ۇرپاققا، ابىرويى اسىپ، بەدەلى ارتىپ كەلە جات قان كەڭ-بايتاق ۇلىسقا قاراتا، بۇمىن، بىلگە، تونىكوك قاعاندار، ەر كۇلتەگىن، كەرەي مەن جانىبەك، ابىلايدان بەرگى زامانداردان اڭساعان ارمانىمىز – قول جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا، قازاققا الەمنىڭ جارما ەسىگىن شال قاسىنان اشقان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ ارقاسىندا – جاڭا مۇراتتارىنا تالپىنعان – جاسامپاز ۇلتىمىزعا ارناپ قالام تارتتىق.
بولاشاقتى بەلگىلەپ، باسىمدىلىقتاردى ايقىنداۋ ماقساتىندا، كورگەن-بىلگەن تاجىريبەمىز، حالىققا جاساعان قىزمەتىمىز، جيىپ-تەرگەن ونەر-ءبىلىمىمىز جاس تالاپقا ۇلگى-ونەگە بولسىن دەپ، ەل ءۇشىن ىزدەنگەن قايراتكەر ازاماتقا ءبىر سەپتىگى ءتيسىن دەپ، قالا بەردى، قالىڭ بۇقارا، اياۋلى حالقىمىز كەشەگىسىن، بۇگىنىن، ەرتەڭىن انىق تانىسىن دەپ، وسىنداي جازبالارعا ۋاقىت تاۋىپ، جازۋعا وتىرعان ەدىك.
ىلكىدە، اق پەيىل، ىزگى نيەتتەن تۋعان جارقىن مۇرات قولجازباسى جۇمىس بارىسىندا دا سول ىقىلاسىنان، قامقور ويىنان اينىعان جوق، ءبارى دە ەل يگىلىگىنە، ۇلت، ءتىپتى، ادامزات كەرەگىنە جاراسا، ءبىر جۇرت وزىنە قاجەت وي-تۇجىرىم اڭعارسا، ەكىنشى جۇرت قوعامىنا پايدالى اقىل كورسە، الدەكىم وقىپ بىتكەن سوڭ وزىندە، ءومىرىن دە وزگەرتۋگە تالپىنسا، باسقا بىرەۋ تانىعان ويدان تىعىرىقتان شىعارار جول تاپسا، دەگەن تىلەكپەن جازىلدى.
ارينە، تىلەكتىڭ قابىل بولعانىن قالايمىز. دەسەك تە، بۇل كىتاپتى قولعا العان اياۋلى وقىرمان باستان-اياق تۇگەل وقىپ شىقسىن دەگەن شارت جوق. كىتاپتى كەز كەلگەن جەرىنەن باستاپ وقۋعا بولادى. سەبەبى، بۇل كىتاپقا ارنايى جازىلعان تاراۋلارمەن قاتار، ءار جىلدارى قاعازعا تۇسكەن، ءبىراز ۋاقىت قوردالانىپ جاتىپ قالعان وي-تولعامدار دا ەندى. حالىق يگىلىگىنە جاراتسىن، دەپ ويلادىق. ءسويتىپ، قوسىلعان جازبالاردىڭ رەتى، تۇراقتالعان كىتاپتىڭ مازمۇنى قالىپتاستى.
اۋەلى، كىتاپ پرولوگى – مۇراتىمىزدى ايقىنداعان جەكە-دارا بەتاشار تاراۋدان باستالىپ، ەپيلوگى – كىتاپتىڭ وقشاۋ جازىلعان، دەربەس بايلانعان كۇرمەۋىمەن اياقتالدى.
كىتاپ كۇردەلەنە باستاعان سوڭ، قۇرىلىمى ەلگە تۇسىنىكتى، مازمۇنى جۇرتقا ايان بولسىن دەپ شاعىن تاراۋلارعا بولدىك: قازاق بولمىسى، دۇنيەتانىم، رۋحانيات جانە مادەنيەت، ادامگەرشىلىك مەكتەبى, تۇيىندەمەسى – ماڭگىلىك ەل. سودان كەيىن ءار تاراۋ ءوز الدىنا تاعى بىرنەشە تاراۋشالارعا ءبولىندى. كىتاپ زەيىندى، ساليقالى جانە ورەلى قالىڭ وقىرمان يگىلىگىنە اينالادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. اسىلىندە، بابادان مۇرا، اتادان ميراس ەڭ اسىل زات، قۇندى دۇنيە كىتاپ، كىتاپ ءسوزى دەپ بىلەمىز. حالقىمىز قاستەرلەگەن، ەلىمىز توبەسىنە تۇتقان شەشەندىك ونەر سالتى پىكىرىمىزگە كۇمان سەيىلتەر جاقسى ايعاق بولا الادى. سان جىلدار بويى قورىتىپ، كوكىرەگىمىزگە توقىعان، سانامىزعا ءتۇيىپ، ەل-جۇرتىمىزعا ساقتاعان قىمبات دۇنيەمىزدى، ەكەۋارا تىلدەسۋگە شاقىرعان، سۇقباتتاستىق سيپات العان وي-تولعامدارىمىزدى نازارلارىڭىزعا اقتى لەكپەن ۇسىنامىن.
ىقىلاسپەن وقىلىق، تۋعان حالقىم! تىلەۋقور قازاق وقىرماندارى!
نيەتىمىز ىزگى بولسىن، اياۋلى الەم حالقى!
I. قازاق بولمىسى
ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس،
كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس.
اباي
1. الاش ەلى
تەگىندە، حالىق – ۇلى داريا.
كونە عاسىرلاردان جاڭا عاسىرلارعا اۋىسىپ، كوبىك شاشقان جاس تولقىندار قوپارىلا كوشىپ كەلە جاتقان ىلگەرىدەگى جال-جال الىپ تولقىندارعا ىلەسىپ، جالعاسىپ، جاعالاسىپ، ۇلاسىپ، سىلەمدەنىپ بارا جاتقان ارنالار باسقا كەڭ ارنالارعا قۇيىلىپ، ساي-سالاعا تارماقتالعان وزەن-كولدەرگە – اتىراۋ جارىپ اعىپ جەتكەن سايىن – قاينارىنان الىستاپ، جولاي جينالعان مول سۋى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، ۇلكەن تەڭىزگە نەمەسە شەكسىز مۇحيتقا قوسىلىپ – جوعالىپ تا، جويىلىپ تا جاتادى.
بىراق، تابانىنان اجىراماي، توپىراقتان تولىپ، تىك قۇلاما جاعاسىنا بايلانىپ، ءتاڭىرى تا لايىنا جازعان نەسىبەسى ارتىق، باعى تايماعان، ىرىسى ورتايماعان، ماڭگى جاڭارىپ، ماڭگى ءومىر سۇرەتىن قوعالى كولدەر، قوم سۋلار دا بولادى.
جارىقتىق ءپىل ساۋىرلى قارا جەر سەكىلدى ەش قاشان جويىلمايتىن، ەشقاشان جوعالمايتىن ماڭگىلىك قۇبىلىستار.
ءيا، جاراتىلىستىڭ ءوز ۋاقىتى بار. ۋاقىت – ماڭگىلىكتىڭ ازىعى. ماڭگىلىك، نەگىزىندە، بۇكىل زات، ياعني، ءار نارسەنىڭ ۋاقىتىن جەپ (جۇتىپ) ءومىر سۇرەدى.
نەمقۇرايدى قاراپ، ءمىز باقپاي تۇرعان الاپات عارىش، ءتۇپسىز شىڭىراۋعا ۇقساعان شەكسىز دۇنيە ءبىر ورىننان تاپجىلمايتىن، سيپاتىنان قۇبىلمايتىن، باعىت-باعدارىنان اينىمايتىن، تۇراقتانعان بايتاق الەم سياقتى كورىنىپ، ادام كوڭىلىندە جالعان اسەر قالدىرادى، الايدا، ەل-جۇرتتىڭ گۇلدەنۋى مەن كۇيرەۋى، قوعامنىڭ دامۋى، ۇلى ۋاقيعالار، كۇردەلى جايتتار ءتۇرلى مەرزىمدە، سان قيلى قوزعالىپ، وزگەرىپ جاتقان كەڭىستىك قۇشاعىندا نەمەسە اياسىندا وتەدى. ياعني، كوپتى كورگەن ماڭگىلىك قارت – بالا ۋاقىتتىڭ كەزەك كوتەرىلەتىن ساحناسى. ادەتتە، ساحناعا ۋاقىتتىڭ دامۋ لوگيكاسىن كورسەتەتىن ساباقتاس تاريحتار عانا شىعادى. ساحناعا شىققان ۋاقىت قانا تاريحقا اينالادى. كوشەدە جۇرگەن تاريح، ءارى كەتسە – كورەرمەن، ونى ەشكىم ساحناعا جىبەرمەيدى.
ءبىز تانىعان ادامزات تاريحى – ەۋروپا تاريحى. شەككەن ازابى، تارتقان تاۋقىمەتى اسقان، بەيساۋات كوشە كەزگەن، جىگەرسىز تاريح وركەنيەت قاقپاسىن جۇلقىپ تارتىپ، سەرپىپ اشىپ، كىرىپ بارۋعا قايراتى جەتپەي، ءۇنسىز جاسىپ، سىرت جاعالاپ جۇرەدى. تابالدىرىقتان اتتاپ، تورگە وزباعان كۇيى – بوساعادا قالادى. كوشە ارالاپ، ءتۇز جورتقانعا ۋاقىت تورىنەن ورىن تيمەيدى.
سوندىقتان، دالادا قالماس ءۇشىن الەمدىك تاريحتىڭ جەتەگىندە كەتپەي، دۇنيەجۇزىلىك دامۋدا جەتەكشى ءرول اتقارعان ءجون.
ويىمىزدى تۇيىندەسەك، ءيا، جاراتىلىستىڭ ءوز ۋاقىتى بار، ول – تاريح. نەمەسە جاراتقاندا ۋاقىت جوق. مۇمكىن، ۋاقىت كوپ.
سىرت كوزدەن جاسىرىن تۇراتىن ماڭگىلىكتىڭ بەلگىلەرى – مىڭجىلدىقتار ۇزىلمەي جالعاسىپ كەلە جاتقان، ۇمىتىلعان نەمەسە ۇمىتىلمايتىن تاريحي كەزەڭدەردىڭ قايتالانىپ وتىراتىن – زاڭدىلىقتارىنان كورىنەدى.
ادامزات شەجىرەسىنە ەنگەن جۇرتتا، سونىمەن قاتار، تاريحى تاڭبالانباعان، اتاۋى تاسقا باسىلماعان ەلدە – ەسەپ جوق. جويىلعان ناسىلدەر، جويىلماعان ۇلىستار كوپ... جادتا – جاتتالعانى دا، ەستە ساقتالعانى دا، ويدا قالماعانى دا – بار.
تۇرلاۋسىز الماعايىپ دۇنيەدەن قانداي بەرەكە تابامىز، بايانسىز الما-كەزەك ءومىردىڭ بايلاۋى نە؟
بىرگە داريا كەشتى، وت باستى. ءتۇن قاتىپ – ءشول كەزدى. قايعىدا دا، قۋانىشتا دا قاتار ءجۇردى. قوسا مەحنات شەگىپ، قابات بەينەت كوردى. بىراق، ءبىرى – جەر بەتىنەن ءبىرجولا جوعالدى، ءبىرى – قونعان جەرىنە تۇبەگەيلى ورنىقتى.
نەگە؟
ماڭگىلىكتىڭ شارتى قانداي؟ ەلدىڭ ماڭگى جاساۋىنا نە كەپىل؟
جاۋگەرشىلىكتە، الاشاپقىن زامانداردا، بابالارىمىزدىڭ سۇيىنگەنى، تەگىندە، كىم بولدى،
سۇيەنگەنى قانداي قۇدىرەتتى كۇش؟ كۇرەس انىنە، جورىق جىرىنا قوسىپ شىرقاعان جارقىن مۇراتى قانداي ەدى.
تار ەسىك، تار بوساعادان ءوتىپ، تار جەردەن مايدان اشىپ، ات ۇستىندە – ات جالى، اتان قومىندا، اۋمالى-توكپەلى زاماندار كەشتى. اينىمالى ۋاقىت، اۋىسپالى داۋىردە – مامىراجاي ءسات، بەيبىت شاق – اۋعان تۇندەي قىسقا ەدى.
سوناۋ ەستە جوق ەسكى داۋىرلەردەن باستاپ كوك تۇرىكتىڭ جاۋجۇرەك قاعاندارى ازات ساقارا، ەلدىك مۇرات جولىندا بەينەت كەشىپ، اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزدى.
ازات ساقارا – كەيىنگى زامانداردا دا قىپشاق تۇرىك، وردا قازاقتىڭ جاۋھار ويى، اسىل ارمانى بولدى.
جالقى مۇرات – جارقىن مۇرات ەدى.
كەزىندە اتا-بابالارىمىز: تۇركى پەرزەنتى ماڭگىلىك عۇمىر كەشسىن، دەپ تاۋعا بارىپ تاس ءتىلىپ، تاۋداي تاستارعا تەرەڭ تاڭبالار سالعان ەكەن. تاڭبالار تەرەڭ بەدەرلەنىپ، انىق ويىلىپ جازىلعان.
راسىندا، تەرەڭ ويىلعان كونە قارىپتەر – تەرەڭ جازىلعان ويلار. تەرەڭدىكتىڭ ارقاسىندا، جازۋ دا، وي دا ساقتالدى.
تەرەڭ نارسە – ماڭگىلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى.
كوك تۇرىكتەر – تەرەڭ حالىق ەدى. ءبىر جاعىنان، تانىق جۇرت، ەكىنشى جاعىنان، قانىق جۇرت.
سويى دا، ويى دا تەرەڭ.
سوي – تەگى، سۇيەك شەجىرەسى.
تەرەڭدەگەن سايىن ادام بالاسى بيىكتەي تۇسەدى، سايازداعان سايىن – الاسا تارتادى.
بۇل تاڭعاجايىپ جازۋلار قايتالاپ وقىعاندا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جانىمدى جادىراتىپ، كوڭىلىمدى تولقىتادى، بويىما كۇش-قۋات بەرەدى.
كەشە، قارىپ ساۋاتىن اشقان جۇرتتى اداستىرماي مۇراتىنا جەتكىزگەن، بۇگىن، ءمان-ماعىناسىنا ۇڭىلگەن ەلدى اۋرەلەپ جولىنان اداستىر عان – جۇمباق تاستار، قۇپيا جازبالار.
باياعىنىڭ حالقى جاقسى تانىعان، قازىرگىنىڭ ەلى وقي المايتىن ماتىندەر.
تاريحي ۋاقيعالاردىڭ جىلنامالاردا باياندالاتىن جەلىسىنەن باسقا، اڭىز-ءافسانالاردا، ەپوستىق جىرلاردا بەينەلەنگەن تاعى دا ءبىر ءماتىنى بار.
تەگىندە، تاريحي دەرەكتەر – تاريحي ۋاقيعالاردىڭ ۇشقىنى عانا. اڭىز-ءافسانالاردا، ەپوستىق جىرلاردا كەلتىرىلگەن جايتتار ىزدەۋشىگە كەيدە سول رەسمي تانىلعان دەرەكتەرگە قاراعاندا، اقپاراتتى مولىراق، ماعلۇماتتى كوبىرەك بەرەدى.
مۇقيات وقىعان ادام كۇلتەگىن جازۋىندا دا ەكى ءماتىن بار ەكەندىگىن اڭعارادى. ءبىرى – ەجەلگى تۇركى جازبا ەسكەرتكىشىندە تاڭبالانعان گرافيكالىق جازبالار. ەكىنشىسى – قوس باعانا تاستىڭ – وزىنەن، جازۋدىڭ تاڭباسىنان وقىلاتىن، قارابالاساعان قالاسىنىڭ قيراعان جۇرتىنان – سولتۇستىككە قاراي قىرىق شاقىرىم جەرگە، ورحون وزەنى بويىنداعى سەگىزىنشى عاسىرلىق ەردەني تسزۋ عيباداتحاناسىنىڭ جانىنا ورناتىلعان – قاستەرلى ورنىنان كورىنەتىن، تۇركى تىلدەس ەلدەردەن باسقا حالىق وقي المايتىن تاعى ءبىر ءماتىن، ول جادىگەر ەسكەرتكىشتەردەن تۋىندايتىن – اسقاق رۋح جازباسى.
رۋح جازباسى – كۇلتەگىن جىرى دا، باعانا تاس ەسكەرتكىشتەرى دە، ساقتالعان رۋنالىق تۇركى قارىپتەرى دە، ونى ءبىزدىڭ ءتۇسىنۋىمىز دە، قوس جازۋدىڭ تۇركى جۇرتىنا دەگەن اسەرى دە.
ەسكەرتكىشتىڭ بيىكتىگى – ءۇش ءبۇتىن ون بەس وندىق قۇلاش، ەنى – ءبىر ءبۇتىن وتىز ءتورت قۇلاش، قالىڭدىعى ءنول ءبۇتىن قىرىق ءبىر قۇلاش ەكەندىگى دە – كۇنى ەرتەڭ اڭىزعا، قاسيەتتى اقپاراتقا اينالىپ، ەل اراسىنا تارايدى. ءبىز قادىرلەگەن تاس باعانا الىستان قالقيىپ بەس بۇرىشتى قالقان ءتارىزدى قاراۋىتادى. قازاقتا تاسقا بەلگى ءتۇسىرۋ ءالى كۇنگە شەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
بىراق، مىنا قالقايىپ كوزگە تۇسەتىن قوس بەلگى تاس بەدەرى ويمالاپ قاشالىپ، وكپە تۇستارى، قاپتال جاقتارى ويمىشتالىپ اشەكەيلى جاسالعان. تۇستىق قىرلارىنداعى ايداھاردىڭ سەستى، قاھارلى سۋرەتتەرى مەن ىزعار شاشقان قاعان تاڭبالارى ىلكى داۋىردەگى كوك تۇرىكتەردىڭ الاپات ايبىنىن بىلدىرەدى.
ساقارا ساناسىنىڭ سيمۆولدىق وبرازى – الىپ ايداھار مەن اسىل قاعان تاڭبالارى – ايبىنىنان اي جاسىرىنعانداي ايباتتى، سول الاپاتتى بىزگە ناق جەتكىزىپ تۇرعانداي، ءار سۋرەت اسا سۇستى، وتە ءزىلدى بەينەلەنگەن، بابالارىمىزدىڭ قاھارمان دىعىنان، ەلجاندىلىعىنان حابار بەرەدى.
تالاي عاسىرلار تالايى ءوشىپ، ماڭدايىنا جازعان باق ەندى جانعان كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۋ رالى ادامزات ۇرپاعى ۇزاق ۋاقىت، نەگە ەكەنى بەل گىسىز، ۇندەمەي كەلدى. بىراق، بۇل بەلگىلى دە جايت ەدى. دەسەك تە، تەك ون توعىزىنشى عاسىردا عانا، باتىس زەرتتەۋشىلەرى ءوز ەڭبەكتەرىندە بۇل تاڭ بالار تۋرالى جازا باستادى.
تۇركىتانۋشى ماماندار كوپكە دەيىن جىردىڭ ءىنجۋ-مارجانىن وقي الماي قينالعان ەدى.
كەيبىر ساۋەگەيلەر تاستاعى جۇمباق جازۋلار دى، ءتىپتى، موڭعول نەمەسە قالماق-ويرات جازۋلارى دەگەن تۇجىرىمدار دا ايتتى.
مىڭ سەگىز ءجۇز توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ جيىرما بەسىنشى قاراشاسى – تۇركى جازۋىنىڭ باعى جانىپ، ماڭدايى جارقىراعان كۇن.
دانيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ القالى ماجىلىسىندە ۆيلگەلم تومسەن ورحون جازۋلارىن وقۋدىڭ كىلتىن تاپقاندىعىن پاش ەتتى.
ءسىرا، تۇلعاسى سۇڭعاتتى ءارى جان دۇنيەسى سىمباتتى، تۇركى الەمىنە اسا ءبىر اياۋلى پەرزەنت، ءسال سابىر ەتىپ توقتاپ، ايالداپ تۇرىپ، ءجۇزى قۋانىشتان نۇرلانىپ، توسىن، جۇمباق شەشىلدى، قۇپيا اشىلدى دەگەن شىعار جينالعان قارا قۇرىم جۇرتقا اسا ءبىر اسقاق تا سالتاناتتى ۇنمەن، جەر-جاھاندى ءدۇر سىلكىندىرىپ!
سوسىن، مۇمكىن، دانىشپان جىرلاردىڭ كونە تۇركى تىلىندە جازىلعاندىعىن، الدىمەن وقىعان سوزدەرى عالىمنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىن توڭكەرىپ، قوپارىپ كەتكەنىن، تەبىرەنتكەن، تولقىتقان اسىل سويلەمدەر ۇلى ۇعىم-تۇسىنىكتەر بولعانىن ايت تى ما ەكەن.
راس، اۋەلگى تاسقا تۇسكەن، ماڭگىگە تاڭبالانعان ءسوزدىڭ ءاربىر قارىپتىك تاڭباسىن مۇقيات ارشىپ، ءتۇرلى مۇمكىن دەگەن نۇسقادا بولجاممەن توپشى لاپ وقىپ وتىرعان تومسەن مىرزا كەنەت ء"تاڭىرى" دەگەن ءسوز قۇرالىپ شىققاندا، سۇمدىق ءبىر كۇي كەشكەن شىعار.
بۇل جايتتا – اسا ءبىر عاجاپ سيمۆولدىق ءمان بار سياقتى: كوك تۇرىكتەر تابىنعان ۇلى ءتاڭىر اقىرىندا، اداسقان تايپالى ەلىن سوڭىنان ەرتىپ ءجۇرىپ، ءتۇپتىڭ تۇبىندە اڭساعان جەرۇيىعىن تاپقان اۋليە پايعامبارلارداي، ءبىر كۇنى تۇركى حالقىن قاراڭعىدان جارىققا الىپ شىقتى. سوندىقتان، ارشىپ العان ەكىنشى ءسوز "تۇرىك" دەگەن ءسوز بولدى.
سودان كەيىن، تۇركى جۇرتىنىڭ اسىل جاناشىرى ۆ.ۆ. رادلوۆ قولىنداعى ءماتىندى تولىق ءتارجىمالادى.
الەمگە – قۇلپىتاستارعا قاشالعان جازۋلار – كوك تۇرىكتەر ەلى باتىر تانىعان كۇلتەگىن باھا ءدۇردىڭ حالقىنا جاساعان ەڭبەگى، جەر قورىعان قىزمەتى تۋرالى قاhارماندىق داستان ەكەندىگى جار بولدى.
زيرات باسىنا تۇرعىزىلعان قوس ەسكەرتكىشتىڭ ءبىرى "كىشى جازۋ", ەكىنشىسى "ۇلكەن جازۋ" دەپ اتالدى.
پار ات جەككەندەي قاتار قويىلعان ەگىز تاستىڭ ەكەۋى دە كوشپەلى كوك تۇرىكتەر ەلىنىڭ العاداي شەرىك كوسەمى – سايىپقىران كۇلتەگىننىڭ جاۋ جۇرەك جورىقتارىن ماداقتاعان، اسىل جىرىنا قوسقان قاhارلى دا قاھارمان داستاندارى دەۋىمىزگە بولادى.
زادى، "كىشى جازۋ" جىرىندا، سەگىزىنشى عاسىردىڭ ۇلى پەرزەنتى، ءدۇلدۇل اقىن يوللىع تەگىننىڭ "كۇلتەگىن" اتتى اسكەري قولباسشى تۋرالى تاريحي داستانىندا، ارقايسىسى ءوز الدىنا دەربەس ءارى سيۋجەتتىك تۇرعىدان ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس – سەگىز توپتامادان تۇراتىن ۋاقيعالار باياندالادى.
ءاربىر توپتاما – كەيىپتەلگەن جەكەلەگەن حي كايالار جاعىنان – وقشاۋ، جالپى مازمۇن تۇرعى سىنان – تاقىرىپتاس ءارى ءبىرتۇتاس.
بەتاشار توپتامادا ەر قاعان تۋعان حالقىنا ۇندەۋ شاشادى.
ەكىنشىسىندە تۇرىك قاعاندىعى قايىرلى قۇت تى قونىس، شەكسىز شۇرايلى ءورىس، شەت-قيىرسىز بەتپاق دالانى، تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن قۇيقالى، جازيرالى ءوڭىردى مەكەندەپ وتىرعانى ءسوز بولادى. سوسىن، كوك تۇرىكتەردىڭ اسكەري جورىقتارىنا كوشەدى.
ء تورتىنشى جيناقتا قوڭسى وتىرعان تابعاش حالقىنىڭ ايار ىستەرى، وپاسىز سويى، جاساعان قاس تاندىقتارى ايتىلادى.
بەسىنشىسىندە تۇركىلەرگە تابعاشتاردان – ساق، كۇماندى قارىم-قاتىناستان – اباي بول، تو سىن اجالدان بايقاۋ قاجەت شىعار، دەپ ەسكەرتۋ جاسايدى.
التىنشىسىندا تۇركى حالقىنىڭ قامسىز، قاراكەتسىز ەكەندىگى اڭگىمە اۋانىنا اينالادى.
جەتىنشىسىندە تۇركى حالقىنىڭ ابىرويىن اسىرعان بىلگە قاعان جونىندە ماداق كەلتىرىلەدى.
سەگىزىنشى توپتاما ىلكىدە جۇرگەن جايتتارعا ورالىپ، شىعارمانى اسقان پافوسپەن اياقتايدى.
"كۇلتەگىن” جىرىنىڭ "ۇلكەن جازۋى” – كولەمى جاعىنان ءتورت ءجۇز جيىرما سەگىز ولەڭ جولى نان تۇرادى.
قۇلپىتاستاعى رۋنالىق جازۋ بويىنشا ەسەپ تەگەندە – ەلۋ ءۇش قاتار. بۇل جىر دەربەس التى حيكايادان، ياعني التى وقيعادان قۇراستىرىلعان.
ءبىرىنشى حيكايادا – تۇركى حالقىنىڭ ۇلى اتا-بابالارى تۋرالى سىر شەرتىلەدى، ەكىنشى حيكايا – تابعاشتاردىڭ تۇركى حالقىنا شاپقىنشىلىعى جايلى اڭگىمە قوزعايدى.
ءۇشىنشى، ءتورتىنشى، بەسىنشى، التىنشى حيكايا
– ەلتەرىس قاعان، قاپاعان قاعان، بىلگە قاعان، كۇلتەگىن باتىر تۋرالى ءسوز وربىتەدى.
ۇلكەن "كۇلتەگىن" جازۋى – جەردىڭ، كوكتىڭ جاراتىلىسىن بايانداۋدان، ادام بالاسىنىڭ ءدۇ نيە ەسىگىن اشقانىنان باستالادى.
بيىكتە – كوك ءتاڭىرى، تومەندە – قارا جەر، ەكە ءۋىنىڭ اراسىندا – ادام بالاسى جارالعان، دەپ تولعايدى اۋليە كوكىرەك دانىشپان شايىر.
سودان كەيىن، سايىن دالا، شەكسىز ەل-جۇرتقا بىلگە قاعان مەن كۇلتەگىن باتىردىڭ اتا-بابالارى بيلىك جۇرگىزگەنى ءسوز بولادى، تۇركىنىڭ باسىن قوسىپ، قۋاتتى ەلگە اينالدىرعان بۇمىن قاعان مەن ىستەمى قاعانعا ماداق ايتىلادى.
"كۇلتەگىن" جىرىنىڭ جىرشىسى تۇرىك قاعاندىعى بۇكىل الەمدى اۋزىنا قاراتتى، ايبارلى دا ابىرويلى ءداۋىر كەشتى، دەپ زور ماقتانىشپەن تولعايدى.
سوسىن، بۇمىن قاعان مەن ىستەمى قاعان دۇنيە سالعان سوڭ، تۇركى ەلىنە جەتەسىز قاعاندار بيلىك جۇرگىزگەنىنە، ءپاتۋاسىز بەكتەر مەن ورەسىز امىرشىلەر جارلىق شاشقانىنا كۇيىنىپ، جۇرەگىن ءورت شالادى، كوكىرەگى شەرگە تولادى. "سوڭىنداعى ءىنىسى اعاسىنداي بولمادى، ۇلدارى اكەسىندەي بولمادى. بىلىكسىز قاعاندار وتىرعان ەكەن، جالتاق قاعاندار وتىرعان ەكەن", – دەيدى اقىن.
تابعاش ەلىنىڭ قۋلىعىنا ەرىپ، جەتەگىنە كون گەن تۇرىك قاعاندىعىنىڭ بوس بەلبەۋ، تۇرلاۋسىز بەكتەرى ءوزارا جانجالداسىپ، ەل تۇتاستىعىنا زيانىن تيگىزەدى.
ەلدەن قۇت قاشتى. ساقارانى بەرەكەسىزدىك جايلادى، ءتۇز دالاعا ناۋبەت كەلدى. قىردا الاۋىزدىق تۋدى. تۇرىك قاعاندىعى قاۋىپتى ۋاقىت كەشەدى.
ەسى كىرگەن حالىقتىڭ ەسىنە التىن ۋاقىتى تۇسەدى، تۇركى حالقى كەشە اتا-بابا داستۇرىنە ادال، سەرتىنە بەرىك زاماندا بوستان، ەركىن ءومىر سۇرگەنىنە توقتالىپ، سوڭىرا داڭعىل جولدان تايىپ، اداسقان ساتتەرىندە، بەك ۇلدارى – قۇل بولدى، پاك قىزدارى – كۇڭ بولدى، دەپ كۇڭىرەنەدى.
سوسىن، كۇلتەگىن باتىر قول جيىپ، تۋعان جەرىن جاۋدان ازات ەتۋگە سۋىت اتتانادى، قيىن-قىستاۋ كۇن تۋعاندا، ەلىن قورعاۋ ءۇشىن اتقا مىنگەن سايىپقىران ەرگە، دالا كوكجالىنداي جاۋجۇرەك تارحانعا ىرزا شەجىرەشى بۇل جايت تاردى شىنايى ماحابباتپەن بەينەلەيدى.
كۇلتەگىن تۇركى ەلىن شاپقىنشى جۇرتتان بوساتىپ، جاۋدى تەگىس قىرىپ، ەلدە بەيبىت مامىراجاي زامان ورنايدى.
"باستىنى – ەڭكەيتتى، تىزەلىنى – بۇكتىردى".
"جالاڭاش حالىقتى توڭدى
كەدەي حالىقتى باي قىلدىم
از حالىقتى كوپ قىلدىم
تاتۋ ەلگە جاقسىلىق قىلدىم
ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى
ءبارىن بەيىت قىلدىم
تاتۋ قىلدىم"
جىر سوڭىندا كۇلتەگىن باتىردىڭ قازاسى سيپاتتالادى.
ء"بارى ماعان باعىندى
ءىسىن-كۇشىن بەرىپ
وسىنشاما ەل جيناپ
ءىنىم كۇلتەگىن ءوزى قايتىس بولدى"
قارا ورمانداي قاپتاعان تۇركى حالقىنىڭ قابىرعاسى قايىسىپ – قايعىدان قان جۇتقانى كەيىپتەلەدى، قالىڭ بۇقارا جوقتاۋىن دا، جەرلە ءۋىن دە، قارالى سالتاناتىن دا اسىرعانى ايتى لادى، جەر موينى قاشىق دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرى شىنان ات ارىتىپ تەگىس كەلگەن – بىتىمگەر دەل دال قاۋىم، بەكزات اۋلەتتەر، باتىر تۇلعالى بەك زادالار، ىسمەر ونەرپازدار، ۇستالار سانى شەكسىز مول بولعانى باياندالادى.
"كۇلتەگىن" جىرى – ىنتىماق-بىرلىككە ۇيىعان ەلدىڭ قادىرىنە جەتكەن، تاتۋ جۇرتتىڭ ىرىس-بەرەكە، باق-تالاي، باقىت-قۋانىشقا اپاراتىن داڭعىل جولىن تاپقان، تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ اسىل مۇراتىن اسا تەرەڭ تۇسىنە بىلگەن تاڭعاجايىپ جىر.
ماڭگى ەسكىرمەيتىن، ءسوزى كونەرمەيتىن دۇنيە.
قيسسا. داستان.
" كۇلتەگىن ازماناعىن ءمىنىپ شابۋىلعا ۇمتىلدى التى ەرىن شانىشتى
شابۋىلدا جەتىنشى ەرىن قىلىشتادى".
تەرەڭنەن تارتىلعان ءمولدىر تاريح، ۇلتتىق ەپوستىڭ قايتالانباس باستاۋى.
ء اسىلى، عاسىرلار قويناۋىندا جاتقان تاريح ءبىز الىستاعان سايىن اسىلدانا تۇسەدى.
كەنىشتى قازعان سايىن قۇنى ارتادى. تەرەڭ العان كەن – قاشاندا قىمبات. ورحون-ەنەساي – تەرەڭدە جاتقان تاريح، سونىسىمەن قۇندى.
تەرەڭگە جەتكەن – جۇمباقتىڭ كىلتىن تابادى. باستاۋ – قاشاندا تەرەڭدە جاتادى. تەرەڭ ىزدە سەڭ، باستاۋىن تاباسىڭ. باستاۋ – زاتتىڭ ءمانى. ءمان – رۋحتىڭ مازمۇنى.
رۋح – باستاۋدان تۋعان قۇبىلىس.
سوندىقتان، باستاۋ – وزەك. بار دۇنيە وزەكتەن – ءونىپ شىعادى. ءونىم – وزەكتىڭ ءومىرىن قايتالايدى. وزەكتىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن – وزەكتىڭ وزىنەن ءوسىپ-ءونىپ شىققان – وسكىن قايتالاپ قايىرا ءجۇرىپ وتەدى. پەرزەنتتىڭ اتا-انادان اينىمايتىنى ءتارىزدى. وسىعان ۇقساس، جەكەلەگەن ءاربىر ادام بۇكىل ادامزاتتىڭ دامۋ جولىن اۋىتقىماي سول قالپىندا قايتالاپ شىعادى. فيلوگەنەز قىسقا ۋاقىت ىشىندە ونتوگەنەزدىڭ ۇزاق جولىن جۇرەدى.
ەلدىڭ باستاۋى تەرەڭدە كومىلگەن تاريحىندا جاتىر. قاباتتارىن ارشىپ، باستاۋىن تابامىز. باستاۋ – ءتۇيىن. بار نارسە تۇيىننەن ونەدى، تۇيىننەن ءوسىپ شىعادى. بار نارسەنىڭ ءتۇيىنى بار. ءسوزدىڭ دە، ءىستىڭ دە، زاتتىڭ دا. زادىندا، دۇنيەنىڭ باستاۋى – الاپات جارىلىس. بولشوي ۆزرىۆ، دەيدى ورىس قاۋىمى. اعىلشىندار Big Bang دەپ اتايدى. بۇل ۇعىم-تۇسىنىك بارلىق تىلدە بار. الەم حالقى، الىپ عارىشتىڭ – قىل ارقانداي شيەلەپ، ءتۇيىپ بايلاعان – ءتۇيىندى جارىپ شىققانىن جاقسى بىلەدى. عالامات عالامزات – الاپات جارىلىستان باستالدى. جاراتىلىس باستاۋىندا – جارىلىس تۇر.
تورتكىل دۇنيە – ءتۇيىنى قاتتى شيەدەن جارالدى.
شەكسىز نىعىزدالعان كوبە ساۋىت قارا نۇكتە دەن – الاي-تۇلەي شوشىپ ويانىپ – كوبەسىن بۇزىپ-جارىپ سىرتقا قاشقان كوسموس تۇنەكتى بۇرقى راتىپ ساپىرىپ ءالى دامىلسىز ءوسىپ كەلەدى. ءبىر دانىشپان بولاشاقتا بار الەم ءبىر نۇكتەگە قايتا سىيىپ كەتەدى، دەپ توپشىلاسا، ءبىر عۇلاما شەكسىز جايىلا بەرەدى دەپ، ساۋەگەيلىك تانىتادى. ياعني، جۇلدىزدى عالامنىڭ قاراڭعى تۇلعاسى – تانىم.
ءار تۇستان اڭدىزداپ شاشىلا جەتىپ جاتقان شۇعىلاداي، جاعالاي جارىق شامىن جاققان شىراقتاي – اياۋلى، ۇلى اناسى – بەيبەرەكەت ۋا-قىت. باستاۋ – ورنىقسىز، الاقابدال، سوڭى بۇلدىر، تۇمان شالعان كوك مۇنار. تاريحتىڭ باستاۋى – ۋاقىتتىڭ پەرزەنت قالپى.
راس، الاساپىران عۇمىر كەشكەن اتا-بابالا-رىمىزدىڭ مايدانى – الاپات، قول سوزعان ارمانى
– ازاتتىق ەدى.
كەيدە، جاۋ-جورىق زاماندا تاعدىر-تالايىمىزدى ايقىنداعان تاڭبالار تاۋەلسىزدىك تاڭى اتارىن الىستان بولجاعانداي كورىنەدى...
تاڭبالاردىڭ مازمۇنى – اسقار قۇزداي اسقاق، ءمانى – شىڭىراۋداي تەرەڭ.
ماڭگىلىكتى جىرلاعان ماڭگى تۇسكەن تاڭبالار.
ماڭگى ەلدىڭ باستاۋى، قاينارى.
ىلكى تاڭبالاردىڭ ايتۋىنشا، كوك ءتاڭىردىڭ دە كوكتەن حابارلاعانى سول ەدى...
ەگەمەندىك – ماڭگىلىك ەل قاقپاسىنىڭ تۇت قاسى.
ماڭگىلىك ەلدىڭ پاناسى – تاۋەلسىزدىك.
ءتۇز دالاعا تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە تۇراقتىلىق تا كەلدى.
مۇرات – اسىل ەدى.
كيىز تۋىرلىقتى قازاق تۇرىك ماڭگىلىك ەل بولادى. ءبىز مەملەكەتىمىزدى ۇلى دالا ەلى دەپ اتادىق.
دالا – ماڭگى، جۇرت – ماڭگى.
ءبىز استانانى دا ماڭگىلىك ەلدىڭ استاناسى دەپ سالدىق.
Abai.kz
