بۇگىنگى تاڭدا ء«داستۇرلى قۇندىلىقتار» ءسوز تىركەسى ء«داستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتار» ۇعىمىن بەرەدى. وتباسىلىق قۇندىلىقتارعا ءبىر-ءبىرىن ءسۇيىپ قوسىلعان ەرلى-زايىپتىلاردىڭ وتباسىن ساقتاۋ جولىنداعى قولداناتىن ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-داستۇرلەر جاتادى. ءاربىر وتباسىنىڭ وزىنە عانا ءتان قۇندىلىقتارىنىڭ بار ەكەندىگى بەلگىلى. وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى ەجەلدەن بەرى كەلە جاتقان ء(داستۇرلى), جاڭادان قالىپتاسقان (قازىرگى), ءتالىم-تاربيە ارقىلى دارىعان (تاربيەلى) قۇندىلىقتار دەپ، ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى.

ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا قارت ادامداردىڭ جاس وتباسىعا بەرگەن اقىل-كەڭەستەرى جاتادى. ءار وتباسىدا بۇل قۇندىلىقتار ءار ءتۇرلى. ولاردىڭ ۇقساس جاقتارى دا بار. كەز كەلگەن وتباسىدا ءدىندى ساقتاپ، نەكەنى بۇزباۋ، ۇرپاق جالعاستىرىپ، بالا تاربيەلەۋ سىندى ورتاق ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتار قالىپتاسقان.

قازىرگى تاڭداعى وتباسىلار بۇرىنعى سالت-ءداستۇردى ۇستانعانىمەن ول ۇستانىمدار تاريحي پروتسەستەر ناتيجەسىندە وزگەرىسكە ۇشىراي وتىرىپ، ءار وتباسىدا ءار ءتۇرلى كورىنىس تابۋدا. سالت-ءداستۇردىڭ «وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، كەيبىر قۇندىلىقتاردىڭ ەسكىشىلىكتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋىنا قاراي ولاردىڭ ورنىن بۇكىل ادامزات وركەنيەتىنىڭ جەمىسى نەمەسە جەكە تۇلعانىڭ دۇنيەتانىمى رەتىندە قالىپتاسىپ، زامان تالابىنا ساي ىڭعاي تانىتقان قازىرگى قۇندىلىقتار باسىپ كەلەدى.

ءاربىر وتباسىنىڭ باستى ماقساتى باقىتتى عۇمىر كەشۋ بولىپ تابىلادى. باقىتتى وتباسىن قۇرۋ ءبىرىنشى كەزەكتە جاس جۇبايلاردىڭ تاربيەلىلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. «بالاپان ۇياسىندا نە كورسە، ۇشقاندا سونى ىلەدى» دەپ، قازاق حالقى تاربيەلى قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرتكەن.

قارت ادامدار ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتار قاتارىنا جاس جۇبايلاردىڭ شىققان رۋىن (جەتى اتاسىن) ءبىلۋى قاجەتتىگىن جاتقىزادى. «تەگىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەمەكشى، ولار جاس جۇبايلاردىڭ كەلەشەك ۇرپاعىنىڭ بيولوگيالىق (گەنەتيكالىق) جاعىنان دەنىنىڭ ساۋ، پسيحولوگيالىق جاعىنان جانىنىڭ پاك تۋىن قالاعان دەپ ءبىلۋ قاجەت. بۇل قۇندىلىقتىڭ باستاپقى قىزمەتى اياسىنان شىعىپ، «ترايباليزم مەن رۋشىلدىق» تۇرىندە وزگە ماقساتتارعا قىزمەت ەتە باستاۋى ساياساتتىڭ دا، ەكونميكانىڭ دا كىناسى ەمەس. جاھاندانۋ پروتسەسى بارىسىندا الۋان-ءتۇرلى ەتنوستارمەن بىرگە بەيبىت ءومىر ءسۇرۋدى قالاعان ادامنىڭ ەكزيستەنتسياليستىك ء(ومىر ءسۇرۋدى كوزدەيتىن) ۇستانىمى مىنا ترانسۇلتتىق الەمدە ءوزىنىڭ شىققان تەگىنە دەگەن قۇشتارلىعى مەن جاقىن تۋىستارىمەن يىق تىرەسىپ قوعام بولىپ عۇمىر كەشۋدى قالاۋىنان تۋىنداۋدا.

سول سەبەپتەن، بۇگىنگى قوعامىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى «وتانداس» ۇعىمىن قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. كەڭەس وداعى «سوۆەتتىك ادام» («homo soveticus») ءتيپىن قالىپتاستىرا الماعاننان كەيىن ءوزىنىڭ بىرىكتىرۋشى فۋنكتسياسىن جوعالتىپ، ىدىراعانىن بىلەمىز. كەڭەس وداعىنىڭ جولىن قۋعان مەملەكەتتەر ءالى دە بار. ولار عىلىم تىلىندە ء«داستۇرلى قوعامدار» دەپ اتالادى. زامانىنا ساي اقپاراتتانعان ادامنىڭ شاپشاڭ ارەكەتتىلىگىنە مۇنداي قوعامدار جەتىپ تە ۇلگەرە المايدى. ءداستۇرلى قوعامنىڭ بىرىكتىرۋشى فۋنكتسياسى ادامداردىڭ ورتاق پىكىرى نەگىزىندە ەمەس، قىسىم كورسەتۋ نەمەسە قورقىتۋ نەگىزىندە جۇزەگە اسقاندىعى بەلگىلى.

قىسىم جاسامايتىن، قورقىتۋ ساياساتىن جۇرگىزبەيتىن قوعامدا عانا «وتاندى ءسۇيۋ» سەزىمى قالىپتاسادى. وتانسۇيگىشتىك دەگەنىمىز ادامنىڭ وتان ءۇشىن ولىمگە باس تىگۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرەدى. (وتانسۇيگىشتىگىمىزدى ءوز-وزىمىزگە دالەلدەۋىمىز ءۇشىن «جاپپاي ءولۋ قاجەت ەكەن» دەگەن پىكىردەن اۋلاقپىز). وتانسۇيگىشتىك – وتانعا قىزمەت ەتۋگە دايىن بولۋدى جان-تانىمەن قالاۋدى بىلدىرەدى. ياعني، وتان ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋ دەگەن ءسوز.

جاھاندانۋ ۇدەرىستەرىن باسىنان وتكەرىپ جاتقان قازىرگى زاماندا «وتاندى ءسۇيۋ» سانا-سەزىمى جەتكىلىكسىز. قاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ازاماتتاردى «وتانداس» رەتىندە قابىلداۋ دۇنيەتانىمىنا ءاربىر قوعام ءزارۋ. وتان ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ اراسىندا عانا شىنايى «وتانداستىق» دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋى مۇمكىن ەكەندىگىن ەسەپكە الا وتىرىپ، وسى باعىتتا شەتەلدىك تاجىريبەنىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن يگەرگەن ابزال. سوندا عانا ازاماتتىق قوعامنىڭ قارقىندى تۇردە دامۋىنا قول جەتكىزۋگە بولادى.

جۇبايلار مەن ولاردىڭ ۇرپاعىن بىرىكتىرەتىن قوعامدىق باستاۋىش ۇيىم – وتباسى بولىپ تابىلادى. وتباسى ادامنىڭ دارا تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرالى. ءبۇلدىرشىن وتباسىندا ءجۇرىپ، العاشقى رەت قوعامدىق ومىرگە ارالاسۋدى، ونىڭ قۇندىلىقتارىن قۇرمەتتەۋدى، ءجۇرىس-تۇرىس نورمالارىن ۇستانۋدى، انا ءتىلى مەن سانا-سەزىمىن ۇيلەستىرە وتىرىپ قارىم-قاتىناس جاساۋدى ۇيرەنەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وتباسى دەگەنىمىز ومىرلىك تاجىريبەنى مەڭگەرۋگە كومەكتەسەتىن تاربيە وشاعى. ءداستۇرلى وتباسى ءبىر قاجەتتىلىك. قوعام بولاشاعىن قازىرگى وتباسىلاردىڭ ىشكى جاي-كۇيى انىقتايتىندىعىن ەسەپكە العان ءجون.

تۇركيا رەسپۋبليكاسىندا ءاربىر ازاماتتىڭ وزىنە عانا تيەسىلى جالاۋى (مەملەكەتتىك ءرامىزى) بار. ونى التى جاسقا تولعان بۇلدىرشىنگە اتا-اناسى سىيلىق رەتىندە سىيعا تارتادى. تابىستاۋ ءراسىمى بالا-باقشادا بالانىڭ تۋعان كۇنىن اتاپ ءوتۋ بارىسىندا تورت باسىندا جينالعان قۇرداستارىنىڭ ورتاسىندا تاربيەشى اپايىنىڭ رەسمي قۇتتىقتاۋىمەن جۇزەگە اسادى. ۇيىنە كەلگەن ءبۇلدىرشىن مەملەكەتتىك ءرامىزدى كەرەۋەتىنىنىڭ باس جاعىنا قۇرمەتپەن جايعاستىرىپ وسەدى. ەلى ءۇشىن ءومىر سۇرۋگە دايىن ۇرپاقتىڭ العاشقى كۇنى وسىلايشا باستالادى. «ەل بولامىن دەسەڭ، بەسىگىڭدى تۇزە» دەمەكشى، شەتەلدىڭ وسى سياقتى ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتارىنان ۇلگى الۋ قاجەت.

رەسەي فەدەراتسياسىندا 2014 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنەن باستاپ «گوتوۆ ك ترۋدۋ ي وبورونە (گتو)» اتتى بۇكىلرەسەيلىك فيزكۋلتۋرالىق-سپورتتىق كەشەندى جۇزەگە اسىرۋ ءىس-شارالارى ورىندالىپ كەلەدى [1]. كەشەن 4 كەزەڭنەن قۇرالعان. 1-كەزەڭدە (2014 جىلدىڭ 24 ناۋرىزى مەن قىركۇيەگى ارالىعىندا) تۇرعىنداردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي نورماتيۆتەر انىقتالىپ، قۇقىقتىق بازاسى ءتۇزىلدى. 2-كەزەڭدە (2014 جىلدىڭ قىركۇيەگى مەن 2015 جىلدىڭ تامىزى ارالىعىندا) اپروباتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، 3-كەزەڭدە (2015 جىلدىڭ قىركۇيەگى مەن 2016 جىلدىڭ جەلتوقسانى ارالىعىندا) رەسەيدىڭ بارلىق ۇجىمدارىندا، جۇمىسكەرلەر مەن قارتتار اراسىندا كەشەندى جۇزەگە اسىرۋ جولعا قويىلدى. 2017 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ 4-كەزەڭ باستالدى، اتالمىش كەشەننىڭ ورىندالۋى رەسەيدىڭ بارلىق تۇرعىندارىنا مىندەتتەلدى. بۇنداي وزگەرىستەردىڭ ازاماتتاردىڭ قوعامدىق ساناسىندا جوعارى دەڭگەيلى «وتانداس» ۇعىمىنىڭ جىلدام قالىپتاسۋىنا جاقىن بولاشاقتا ىقپال ەتەتىندىگى انىق. قازاقستاندىقتار ءۇشىن دە وسىنداي ءبىر كەشەندى ىسكە قوسۋ ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلماق. ءداستۇرلى وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى اسقاقتاتاتىن، «ەڭبەك ەتۋگە جانە وتاندى قورعاۋعا دايىن» ازاماتتاردىڭ ءتانى ساۋ بولسا، جانى دا ساۋ بولارى، ءارى ءداستۇرلى ەمەس تەرىس پيعىلدى يدەولوگيالارعا قارسى يممۋنيتەتىنىڭ دە جوعارى بولارى داۋسىز.

مەملەكەتتىڭ باستى بايلىعى ونىڭ ازاماتتارى. دامۋ باعدارلامالارىنىڭ ماقساتتارى ەل ازاماتتارى تاراپىنان قۇرىلعان ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ماقساتتارىمەن ۇيلەسكەن جاعدايدا عانا وڭ ناتيجە بەرەتىندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. تەك وسىنداي جاعدايدا عانا قولايلى ورتا قالىپتاسىپ، الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق دامۋ پروتسەستەرىنە قوعامنىڭ بارلىق سەگمەنتتەرىنىڭ ءتيىمدى قاتىسۋى جۇزەگە اسۋى مۇمكىن. قابىلەتتى ادامداردىڭ قادىرىن بىلەتىن دۇنيەتانىمدار عانا ەلدى وتكىنشى داعدارىستان تەز ارادا قۇتقارا الماق. ازاماتتارىمىزدىڭ ۇزاققا سوزىلاتىن تەرەڭ پسيحولوگيالىق وزگەرىستەرگە دەگەن قۇشتارلىقتارىنىڭ تەتىكتەرى انىقتالىپ، بەلگىلەنۋى ءتيىس. اتالمىش ماقساتتاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا قازاقستاندىقتاردىڭ ءداستۇرلى، قازىرگى جانە تاربيەلى وتباسىلىق قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ، ءارى دامىتۋ ماسەلەلەرى دە ورىن العانىن ءجون دەپ بىلەمىز. سەبەبى وتباسىلىق قۇندىلىقتار ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلادى.

ب.ك.بايماحانوۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءدىني ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگى ءدىن ىستەرى كوميتەتى ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تالداۋ ورتالىعى ديرەكتورىنىڭ عىلىمي ءىس جونىندەگى ورىنباسارى، ت.ع.ك.

Abai.kz