اركىم – ء«ار» جانە «كىم؟» دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. 

ءار - بەتتىڭ ءارى، ءار كىرۋ، ءار الۋان، ءار ءتۇرلى، ءار جاقتا، ءار كەز، ءار كەزدە، ءار نارسە، ءار ساققا جۇگىرتۋ، ءار تاراپ، ءار ۋاقىتتا، ءاربىر، ءارسىز، اربىرەۋ، ءارالۋان، ارەڭ، ارقايدا، ارقالاي، ءارى-ءسارى، ارنە، ارنەمە ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. بەتتىڭ ءارى – ۇياتى، بەتتىڭ قىزىلى، بەتتىڭ نۇرى، بالاماسى – ادامنىڭ ارى. ارى قاراي ء«ار»-ءدىڭ ءارتۇرلى ماعىنا دا قولدانىلۋى ونىڭ ءپىسىپ، جەتىسپەگەن، تۇراعى قالىپتاسپاعان، ياعني اقيقاتى انىقتالماعان دۇنيە ەكەندىگىن كورسەتەدى.  ءبىز بۇدان ء«ار» دەگەن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسى قازاقتىڭ «ار» دەگەن سوزىنەن الىنعاندىعىن كورەمىز.

كىم – اتىڭ كىم؟ دەمەك، «اركىم» دەگەنىمىز، كىم بولسا سول: ۇلكەن دە، كىشى دە، اۋرۋ دا، ساۋ دا، جاۋىز دا، جالماۋىز دا، ۇرى دا، قارى دا، جەمقور دا، پاراقور دا دەگەن ءسوز. ال، وسى ءسوزدى ورىسشا «كاجدىي» دەگەن ءسوزدىڭ اۋدارماسى رەتىندە قارايتىن بولساق، ول ءتىپتى دە سوراقى. وندا «كاجدىي» دەگەن ءسوزدىڭ ىشىنە  يت تە، بيت تە، شوشقا دا، مايمىل دا كىرىپ كەتەدى. ولاردا بۇل ءسوز «ەتوگو زناەت  كاجدايا سوباكا، كاجدايا سۆينيا، كاجدايا وبەزيانا» دەپ قولدانىلا بەرەدى.  

ولاردىڭ «كاجدىي» (مەستو وپرەدەليتەلنىي) ءسوزى:  كاجدىە تري دنيا - ءاربىر ءۇش كۇندە; كاجدىي ۆتوروي – ارالاتا; كاجدىي دەن – كۇندە، كۇندەلىكتى، كۇن سايىن; كاجدىي مەسياتس - اي سايىن، ءار ايدا; كاجدىي راز - ءار جولى; كاجدىي چاس - ساعات سايىن;  كاجدىي چەلوۆەك – ءار ادام; كاجدىي چەستنىي چەلوۆەك - ءاربىر ادال ادام دەپ اۋدارىلادى.

دەمەك، قازاق بالاسى ءۇشىن «اركىم» دەگەن ءسوزدىڭ نەگىزگى ماعىناسى اناۋ ايتقانداي جاقسى ءسوز ەمەس. وسى اركىمدەردىڭ كەسىرىنەن اشىق-شاشىق جاتقان ەلگە اينالدىق. مىسالى، ەلىمىز دە اركىم ويىنا نە كەلسە سونى ىستەيدى. اركىم ءار ءتىل دە سويلەيدى. اركىم ءار ءدىندى ۇستانادى. ەلىمىزدىڭ بيلىگىنە «اركىمدەر»: قىلمىسكەرلەر، پاراقورلار، جەمقورلار، مەملەكەتتىك تىلدە ەكى ءسوزدىڭ باسىن  قۇراي المايتىندار ارالاسادى. سول سياقتى جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدى دە،  «اركىمنەن قالعان سالداقى» دەپ اتايدى. ارى قاراي دا تۋرا وسىلاي، «اركىم» دەگەن ءسوز ويىنا نە كەلسە سونى ىستەپ كەتە بەرەدى...

دەمەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى دەگەن كيەلى ءسوزدى «اركىمگە» الماستىرۋ، باياعى ءتول تەڭگەمىزدەگى ۇلى اتالارىمىزدىڭ بەينەسىن تاۋ مەن تاسقا جانە زووپارككە الماستىرعانمەن بىردەي دۇنيە بولىپ شىعادى.

ۇرپاعىمىزدىڭ كەلەشەگىن ايقىندايتىن اتا زاڭىمىزعا ء«بىر اياعى ساي دا، ءبىر اياعى كور دە»، تۇراعى ايقىندالماي تۇرعان «اركىم» دەگەن ءسوزدى قولدانعانىمىز دۇرىس بولمايدى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz