اقپاننىڭ 22-i مەن 24-i كۇندەرi نۇرمۇحان ءجانتورين اتىنداعى ماڭعىستاۋ وبلىستىق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا ۇلت كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆقا ارنالعان “امانات” اتتى پەسا قويىلماق. جاڭا قويىلىمنىڭ الدىندا دراماتۋرگياعا العاشقى قادامىن جاساعان اكتەر نارتاي ساۋدانبەكۇلىن از-كەم اڭگiمەگە تارتقان ەدiك. 

– نەگە بiردەن ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى پەسا جازدىڭىز؟ اسا iرi مەملەكەتشiل كوشباسشى، تاعدىرى اۋىر تۇلعانى ساحنالاۋعا جۇرەكسiنبەدiڭiز بە؟
– "اماناتقا" دەيiن “شەمەن” اتتى دراما جازعام. شوقان ۋاليحانوۆقا ارناعان وسى تىرناقالدى پەسامدى العاش وقىعانداردىڭ iشiندە تالعامى بيiك رەجيسسەر، ماڭعىستاۋ وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ كوركەمدiك جەتەكشiسi, «تارلان» سىيلىعىنىڭ يەگەرi گۇلسينا ميرعاليەۆا دا بولدى. گۇلسينا پەساعا قاتتى قىزىقتى. تiپتi “ساxنالايمىن” دەپ تە ايتىپ قالدى. بiراق بiر جاعدايلارمەن ونىسى iسكە اسپادى. الايدا جازۋ ستيلiمدi ۇناتقان گۇلسينا ماعان “بەس ارىس” تۋرالى پەسا جازۋعا ۇسىنىس تاستادى. ويلانا كەلە، باس تارتتىم. “بەس ارىستىڭ” ارقايسىسى بiر پەسا تۇرماق، ونداعان رومانعا لايىقتى تۇلعالار. ولاردى قالاي بiر جارىم ساعاتتىق دۇنيەگە سىيدىرام؟ بۇل ءا.بوكەيxانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى كiرiپ جاتقان شاق. “يۋنەسكو كولەمiندە اتالىپ وتiلەدi” دەگەن قۇلاققاعىس تاستالعان. بەلگiلi اكتەر نۇركەن وتەۋiلوۆ ء“اليxان بوكەيحانوۆ تۋرالى پەسا جازشى، ونى مەن وينايىن، سەبەبi ۇلت كوسەمi تۋرالى ەش پەسا جوق” دەدi. گۇلسينانىڭ ءوتiنiشi دە سانامنىڭ بiر بۇرىشىندا بۇعىپ جاتىر. سودان، نارتاۋەكەل دەپ، بiر اللاعا سيىنىپ، باستاپ كەتتiم. ءاليحانتانۋشى سۇلتانحان اققۇلىنا جولىعىپ، ۇلت كوسەمi تۋرالى 6 تومدىق جيناق الدىم. سودان ەكi اي بويى ماتەريال جيناپ، ۇلت كوسەمiن وقىپ، تانۋمەن بولدىم. كەيiننەن بايقادىم، اقپاراتتى ارتىق جيناۋ جازۋىما كەدەرگi كەلتiردi. ەسەسiنە، تاعى بiر پەسا جازاتىنداي مالiمەتiم بار. ال “اسا iرi ۇلت كوسەمiن ساحنالاۋعا جۇرەكسiنبەدiڭiز بە؟” دەگەن سۇراققا ايتارىم، ءاليحان بوكەيحانوۆتى كەيiپكەر رەتiندە سۋرەتتەۋدەن قورىققانىم راس. بiراق وسىنداي تۇلعانى جاي جازۋشى ەمەس، اكتەردىڭ جازعانى ەرەكشە بولار دەپ شەشتiم. سەبەبi, ساxنا كورiنiسiن جازباس بۇرىن ونى الدىمەن ءوزiم ويناپ الام. بۇل بiر كەرەمەت iزدەنiستi شىعارماشىلىق بولدى. بiر جاعىنان پەسا جازىپ وتىرسام، ەكiنشi جاعىنان رولدە ويناپ، وبراز iزدەۋمەن ءجۇردiم. 
– سiزدi جۇرت تەاتر جانە كينو ءارتiسi دەپ بiلەدi. اكتەرلىقتان دراماتۋرگياعا كوڭiل ءبولۋiڭiزدiڭ سەبەبi نەدە؟
– جالپى، دراماتۋرگيا جازبا ونەرiنiڭ ەڭ كۇردەلi جانرى. بiزدە، قازاقتا پوەزيا جاقسى دامىعان. پروزا دا جامان ەمەس. پۋبليتسيستيكا دا ءوز ورنىندا. زامانىنا قاراي بۇل جانرلار شاما-شارقىنشا قۇبىلىپ، كوشكە iلەسiپ كەلەدi. ال كاسiبي اكتەر رەتiندە ايتارىم، دراماتۋرگيا تۋرالى جىلى پiكiر ايتۋ قيىن. دۇرىس تۇسiنiڭiزدەر. بiزدە “جاڭا دراما” جوق دەسە دە بولادى. شيىرشىق اتقان، وقيعا جەلiسi ۇدەگەن ۇستiنە ۇدەي ءتۇسiپ، اكتەردى “جۇتىپ جiبەرەتiن”، ەڭ باستىسى كورەرمەندi باۋراپ الاتىن دۇنيە جوقتىڭ قاسى. “مۇلدە جوق” دەپ قۋ شوپپەن اۋىزدى سۇرتە بەرۋ دە جاراماس. راحىمجان وتارباەۆ، دۋلات يسابەكوۆ اعالارىمىز ءالi دە جازىپ، بەرەرiن بەرiپ-اق كەلەدi. دەگەنمەن، ونىڭ ءوزi ازدىق ەتەدi. تاعى بiر اششى شىندىق ول — تەاترلار “تاپسىرىسپەن” سپەكتاكل قوياتىن “دەرتكە” شالدىقتى. تەاترعا ەش قاتىسى جوق، تىپ-تىنىش جۇرگەن بiر كوكەمiز كۇندەردiڭ كۇنi اسپانداعى ايدى العانداي، پەسا جازىپ اكەلەدi. وعان دەيiن ول بiرلi-ەكiلi ەسسە الدە، ماقالا جازعان دا شىعار. بiراق، پەسا جازۋ وڭاي ۇرىپ الاتىن نارسە ەمەس قوي. كوشەدەن قوسىلعان سونداي اۆتورلاردىڭ شالاجانسار دۇنيەلەرiن تەاترلار تالاپايلاپ الىپ، ساحنالاپ ءجۇر. جەتiسكەنiنەن قويمايتىنى انىق. كوبiنەسە، ونداي دۇنيەلەر “توبەدەن” بۇيرىق بولىپ تۇسەدi. نەمەسە اۆتورى بiر “اۆتوريتەت”. بالكiم، دەپۋتات، ودان قالسا، بيزنەسمەن. الدە تاعى باسقاسى. وسى ماسەلەنi «تەاتر قايراتكەرلەرi وداعىنىڭ» كەزەكتi جيىنىندا تولەۋبەك اتتى اكتەر جiگiت اشىنا ايتتى. “قاشانعى ارزانقول، دۇمشە دۇنيەلەردi ويناي بەرەمiز؟ شارشادىق! ءتوزiمiمiز تاۋسىلدى! كومەكتەسiڭiزدەر!!!” دەدi. اكتەر رەتiندە ءوزiم دە بiرلi-ەكiلi سونداي جاعدايدا بولدىم. ياعني، ساxنا زاڭدىلىعىن بiلمەي، قۇتتى بiر كەرەمەت تۋىندى جازعانداي تومەنگi سىنىپقا ارنالعان “سكەتچتەرiن” كوتەرiپ جەتەتiندەردiڭ جازباسىن ادام تانىيتىنداي تۇزەگەنبiز. جەتiسكەننەن تۇزەپ، كۇزەمەدiك سونى. ءوزiمiز وينايتىن بولعان سوڭ، امالسىز وزگەرتiپ، تۇزەتتiك. مiنە، سونداي ساتتەردە ءوزiمنiڭ ءتاپ-ءتاۋiر جازا الاتىنىمدى ءتۇسiندiم. سوسىن، قورىقپاي بiراز پەسالاردى اۋدارىپ كوردiم. وسىنداي جاعدايلار دراماتۋرگياعا كەلۋiمدi جەدەلدەتتi. “جەدەلدەتتi” دەيتiنiم ءتۇبi بۇل سالاعا كەلەر ەدiم. تەك ءوزiم بولىپ، پەسا جازۋعا جۇرەگiم داۋالاماي ءجۇردi. ونىڭ ءساتiن اللا ىڭعايلاپ قويعان ەكەن. جۇمىسسىز قالدىم. ءتاپ-ءتاۋiر قىزمەت ەتiپ، ورتاعا سiڭiپ، اجەپتاۋiر رولدەر ويناپ، كەي رەجيسسەرلەرگە پەسا “كۇزەۋدەن” قولعابىس ەتiپ كەلە جاتقان مەنi جىلى ورنىم — ق.قۋانىشباەۆ تەاترىنان ەش سەبەپسiز تالعات تەمەنوۆ اعام شىعارىپ تاستادى. ارىزدانىپ قۋدالانبادىم. الدىنا بارىپ، جالىنبادىم. بوساعان ورنىما ء“سابiز ەكسiن” دەپ كەتە بەردiم. سودان، قانشا ۋاقىت بوس جاتۋعا بولادى؟ Iشiم تولعان شەر. ونى شىعارۋ قاجەت. كۇندiز-ءتۇنi ۇيدەن شىقپاي جاتىپ الىپ، “شەمەن” اتتى پسيxولوگيالىق دراما جازدىم. اكتەر، رەجيسسەر، اقىن-جازۋشى جiگiتتەردi جيناپ، وقىپ بەرگەن ەدiم، جاقسى باعالادى. ەگەر تالعات تەمەنوۆ اعامىز مەنi سەبەپسiز جۇمىستان شىعارىپ جiبەرمەسە، “شەمەن” مەن “اماناتتى” جازار ما ەدiم؟ دراماتۋرگياعا قادام جاسار ما ەدiم؟ وسىنى ويلاسام، ت.تەمەنوۆكە شاپان جاپقىم كەلiپ تۇرادى. 
– بىلتىرعى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىندا رەجيسسەر ەرسايىن تولەۋبايدىڭ پەساسى ساحناعا شىقتى. وسى پەسادان سiز جازعان قويىلىمنىڭ نەندەي ايىرماشىلىعى بار؟ جاڭاشىلدىق كورسەتە الدىڭىز با؟
– ەرسايىن (تولەۋباي) اعامىزدىڭ پەساسىن ەستiگەنiم بولماسا، ازiرگە كورمەگەن ەدiم. سوندىقتان ول تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىن. ۇلت تۇلعاسىنا بiر پەسا جەتەدi دەگەن تۇسiنiك بولماۋى كەرەك. كەڭiنەن الىپ قاراساق، قازاقستان تاۋەلسiزدiگiنiڭ نەگiزiن قالاعان الاش ۇكiمەتiنiڭ كوسەمi ءاليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى 25 جىلدا بار-جوعى ەكi پەسانىڭ جازىلۋى ازاماتتىعىمىزعا سىن! ءوزiم پەسانى جاڭا كوزقاراسپەن جازدىم. بiز وتكەنiمiزدi سوۆەتتiك يديولوگيادان تازارتۋىمىز كەرەك. 
– جوعارىداعى بiر سوزiڭiزدە پەسا جازۋشىلار كوبەيiپ كەتتi دەدiڭiز. ونىڭ سەبەبi نەدە؟ الدە دراما جازۋ تابىس كوزi مە؟
– تەاترعا قاتىسى جوقتاردىڭ ەرiككەننەن پەسا جازۋى “تويىپ سەكiرۋدiڭ” كەبi. قالتاسىندا اقشاسى، اتاق-مانسابى بار جانداردىڭ ەرمەگi. ال ءوز باسىم “شەمەن” مەن “اماناتقا” بiر تيىن قالاماقى العام جوق. ءوز ەرiك-جiگەرiممەن، جان دۇنيەمنiڭ قالاۋىمەن جازىپ شىقتىم. پەسا جازىپ جان باعۋ وركەنيەتi ءتۇزۋ ەلدە مۇمكiن شىعار. ال قازاقستاندا اشتان ءولiپ قالاسىڭ. 
– قويىلىمدى ءوزi جازىپ، ءوزi رەجيسسەر بولىپ، ءوزi باستى رولدە ويناپ جۇرگەندەر بارشىلىق. “اماناتتا” ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءرولiن نەگە ءوزiڭiز وينامادىڭىز؟
– ارينە، ويناعىم كەلەدi. الايدا وزiمە سىن كوزبەن قارايمىن. بۇل الەكەڭدi سومداي المايمىن دەگەن قورقىنىش ەمەس. جاسىم سايكەس كەلمەيدi. الەكەڭ اتىلىپ كەتكەندە جەتپiس جاستان اسقان ەدi. مەن قازiر قىرىقتامىن. ەلۋدەن اسقان اكتەردiڭ ويناعانى اناعۇرلىم اسەرلi بولىپ شىعا ما دەپ تارتىنشاقتايمىن. 
– تەاتر ساحناسىندا اكتەر رەتiندە ءوز ءرولiڭiزدi تابا الدىڭىز با؟
– اكتەر رەتiندە ءوز ءرولiمدi تابا المادىم. قۇداي بiلەدi, سونى تابا الماي ءوتiپ تە كەتەتiن شىعارمىن. باقىتتى اكتەرلار بار. نۇركەن (وتەۋiلوۆ) سياقتى. گاملەتتi, ابايدى، دون جۋاندى تاعى دا باسقالارىن وينادى. ءوزiمدi باقىتسىزدار ساناتىنا قوسپايمىن. بiراق جولىم نۇركەندەردiكi سياقتى بولمادى. دوڭكيگەن بويىما (1 مەتر 95 سم) قاراپ، بiر تيپتi حاندار، باتىرلار سياقتى رولدەردi بەرە بەرەدi. شامام كەلگەنشە، سولاردان قاشىپ، قالاعان رولدەرiمدە ويناۋعا تىرىستىم. ودان باعىم سونشالىقتى جانبادى. الدىمىزدى بولجاي المايمىز. مۇمكiندiك بولسا، ارمان-قيالىمداعى وينايتىن رولدەر جەتەدi. سونىڭ بiرi – وسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى ويناۋ. بالكiم، سوندا ءوز ءرولiمدi تاۋىپ، اكتەر باقىتىنا بولەنەرمiن. 
– “امانات” نەگە استانا، الماتى نە شىمكەنتتە ەمەس، اقتاۋدا قويىلىپ جاتىر؟
– نەگiزi “امانات” بىلتىر، جازىلعان جىلى قويىلۋى كەرەك ەدi. ياعني، بابامىزدىڭ 150 جىلدىعىندا. امال نە، ۇلت كوسەمi بوكەيxانوۆتىڭ مەرەيتويى جەتiم قىزدىڭ تويىنداي جۇپىنى ءوتتi. جازعانىمدى ەكi-ءۇش تەاترعا ۇسىنىپ تا كوردiم. ەشقايسىسى سەلت ەتپەدi. “نارتاي ساۋدانبەكۇلى؟ كiم ول؟” دەگەن شىعار. مەيلi. وكپەم جوق. ال اقتاۋ قالاسىندا قويىلۋىنىڭ سەبەبi — تەاتر باسشىلىعى مەن ۇجىمى جاڭاشىلدىققا قۇمار. ۇنەمi iزدەنiس ۇستiندە جۇرەدi. باتىل، باتىرلىعى جانە بار. بiزدiڭ بۋىن. ۇندەس قالامگەر. شىعارمالىق ەركiندiكتi قادiرلەيتiن، iزدەنiستi سەرiك ەتكەندەر. بار سەبەبi وسى. 
– اڭگiمەڭiزگە راقمەت. Iسiڭiزگە ساتتiلiك!

سۇحباتتى جۇرگiزگەن رۋسلان ەربوتا

ءتۇپ-نۇسقاداعى تاقىرىپ: ء"اليحان بوكەيحانوۆ تۋرالى 25 جىلدا بiر پەسا جازىلعان جوق"

"جاس الاش" گازەتى