ەلدەگى بولۋى ىقتيمال ساياسي رەفورمالارعا قاتىستى قوعامدىق تالقىلاۋعا پارلامەنتتىڭ «اقجول» پارتياسى ۇسىنىس جاسادى. ۇسىنىس بولعاندا دا – ءماجىلىس پەن سەناتتى بىرىكتىرۋ كەرەك دەدى. ءبىز ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. سوندىقتان ازات پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ ۇسىنىسى دۇرىس دەپ تۇيدىك.

ال ەندى وسىعان كەڭىرەك توقتالايىق. ەلباسىنىڭ ءوزى تىكەلەي ەفيرگە شىعىپ، قولىنداعى قۇزىرەتتەردى ءبولىپ بەرەتىنىن ايتقان كۇننەن باستاپ، استانا «جۇرتى» جاپاتارماعاي رەفورماعا بەيىمدەلۋ پروتسەسسىن باستاپ كەتتى. ءتىپتى، بيلىكتى ءبولىسۋدى باقىلاپ، رەتتەپ وتىراتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. مىنە، ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ۇسىنىس وسى كوميسسياعا جونەلتىلگەن.

دەپۋتاتتار مەن ساياساتكەرلەر ارنايى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنا پىكىر ءبىلدىرىپ، وسى ءبىر ۇسىنىسقا قاتىستى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى.

قازاقستان ۋنيتارلى ەل مە، الدە فەدارالدى ما؟

ازات پەرۋاشەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

- مەن جانە مەنىڭ ارىپتەستەرىم ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىنە ساپارلاپ قايتتىق، بىلەسىزدەر. وندا ءبىز عالىمدارمەن، زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن، زاڭگەرلەرمەن كەزدەستىك. بىلەسىز بە، ولاردىڭ كوبىسى – ءبىزدىڭ ەلدەگى قوس پالاتالىق جۇيەنىڭ تيىمسىزدىگىن ايتۋدا. قوس پالاتالىق قۇرىلىم – فەدەراتيۆتى مەملەكەتكە ءتان. ءبىز ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. ول كونستيتۋتسيامىزدا تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلىپ تۇر. ال ۋنيتارلى ەلدە ءبىر پالاتالىق قۇرىلىم الدەقايدا ءتيىمدى بولماق.

ءبىز كەزدەسكەن جەرلەردە وسى ۇسىنىستار ءجيى ايتىلدى. اسىرەسە مۇنى زاڭگەرلەر مەن قۇقىق سالاسىنىڭ ماماندارى ايتتى. سوندىقتان، ءبىز ءوز ۇسىنىستارىمىزدىڭ قاتارىنا ەنگىزدىك. ءبىزدىڭ فراكتسيانىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا ءبىز بۇل ماسەلەنى قىزۋ تالقىلاپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ بارىپ، جونەلتىپ وتىرمىز.

جابال ەرعالي، سەنات دەپۋتاتى:

- قازىرگى ەلدە بولىپ جاتقان ساياسي رەفورمالارعا قاتىستى ءاربىر قازاقستان ازاماتىنىڭ ءوز ۇسىنىسىن، پىكىرىن ايتۋعا قۇقىلى دەپ ەسەپتەيمىن. كەز كەلگەن قوعامدىق ۇيىم، بىرلەستىكتەر، پارتيا وكىلدەرى كونستيتۋتسياعا وزگەرتۋلەر ەنگىزۋگە بايلانىستى ءوز ۇستانىمدارىن ايتقانى ءجون. سول سەكىلدى، «اقجول» پارتياسىنىڭ قوس پالاتانى بىرىكتىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى قوعام تاراپىنان، كوميسسيا تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ جاتسا كورە جاتارمىز.

ايتا كەتەيىن، بۇل ءماجىلىستىڭ تالقىلاۋىنا كەلگەن جوق. بۇل ۇلتتىق كوميسسياعا جىبەرىلگەن ۇسىنىس. دەسە دە، كوپ ۇلتتى، كوپ كونفەسسيالى قازاقستانعا ءبىر پالاتالى جۇيە قانشالىقتى ءتيىمدى بولا قويادى دەگەن كۇدىك بار. ونى جاسىرمايمىن.

دوس كوشىم، ساياساتكەر:

- شىندىعىنا كەلسەك، مەن بۇل جەردە ازات پەرۋاشەۆتىڭ ۇسىنىسىن تولىق قولدايمىن. نەگە؟ بۇل ماسەلە بۇعان دەيىن دە تالاي جەردە كوتەرىلگەن. وسىدان 10-15 جىل بۇرىن قازاقستانعا سەناتتىڭ كەرەگى جوق دەگەندى ءبىز ايتتىق.  سەبەبى، پارلامەنتتىڭ قارا جۇمىسىن ءماجىلىس اتقارادى.

سەنات – پرەزيدەنت پەن ءماجىلىستىڭ ورتاسىنداعى كوپىر ىسپەتتى عانا ءرول اتقارىپ تۇر. كەرەك دەسەڭىز، قازاقستانداعى زاڭ قابىلداۋ پروتسەسسىنە كەدەرگى كەلتىرەتىن كەزدەرى دە كوپ. ءماجىلىس زاڭ جوباسىن قابالدايدى دا، ونى سەناتقا جىبەرەدى. سەنات ونى كەرى قايتارادى. ال زاڭ كەرەك.

سودان كەيىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كەيبىر دۇنيەلەرگە سەنات ارقىلى توقتاۋ سالىپ وتىرادى. ياعني، ءوزى تىكەلەي ايتپاي، سەناتتىڭ اۋزىمەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن سەناتتىڭ تەك پرەزيدەنتكە قاجەتتىلىگى بولماسا، زاڭ شىعارۋ پروتسەسسىندە سەنات ۇلكەن ءرول اتقارادى دەپ ايتا المايمىن. بۇل الگى ورىستار ايتاتىن، «بەسىنشى اياق»  سەكىلدى عوي.

بۇل جەردە ەسكەرە كەتەتىن تاعى ءبىر ءجايت – سەنات قانداي ەلدەرگە كەرەك؟ كوبىنەسە فەدەرالدى نەمەسە كوپ شتاتتى مەملەكەتتەردە سەنات ايتارلىقتاي رولگە يە. كەزىندەگى كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگىدەي ءار ايماقتان وكىل بولۋى ءۇشىن عانا كەرەك دەيتىنبىز. نەمەس اقش-تاعىداي ءار شتاتتان وكىل بولۋى كەرەك. ال بىزدە سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ باسىم بولىگىن پرەزيدەنتتىڭ ءوزى تاعايىندايدى. قوس پالاتانى بىردەي ۇستاپ وتىراتىنداي ءبىز فەدەرالدى مەملەكەت ەمەسپىز عوي. سوندىقتان ازات پەرۋاشەۆتىڭ بۇل ۇسىنىسى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.

داڭعوي ەلدە كۇندە توي.  «سايلاۋ-ءلايلىم»

ايتپاقشى، داڭعوي ەلدە كۇندە توي دەمەكشى، بيىل سەناتتىڭ سايلاۋى بولادى. سايلاۋ دەگەن جاي اتى، تاعايىنداۋ بولادى. بارلىعى 47 ورىن. ونىڭ 15-ءىن پرەزيدەنت تاعايىندايدى. سايلاۋدىڭ سارساڭىنە بيۋدجەتتەن 446 ميلليون 694 مىڭ تەڭگە بولىنەدى.

جوعارعى پالاتانىڭ پارلامەنتارزيم تاريحىنداعى ورنى مەن ءرولى تۋرالى ايتقاندا دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ بەلگىلى مولشەردە جوعارعى بيلىكپەن ىمىرلاسقانىن جاسىرا المايمىز. دەپۋتاتتىق كورپۋس جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن ماقساتى پارلامەنت قۇرىلىمىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋ بولىپ تابىلاتىن كونستيتۋتسيالىق رەفورما قاجەت شىعار مۇمكىن. بۇل جاڭاعى پەرۋاشەۆ مىرزانىڭ ۇسىنىپ وتىرعان ءبىر پالاتالىق جۇيەگە كوشۋ پروتسەسسى. ءبىر انىعى سەناتقا بيلىككە مەيىلىنشە بەرىلگەن ادامدار وتەدى. ول جالعىز ءبىزدىڭ پىكىرى ەمەس، كوپتىڭ اۋزىنداعى ءسوز. كەز كەلگەن پىكىر نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. بىراق، وسى ورايدا، ءبىز قر كونستيتۋتسياسىنا سايكەس، پارلامەنت جوعارعى پالاتاسىنىڭ توراعاسى مەملەكەتىمىزدەگى ەكىنشى ادام بولىپ سانالاتىندىعىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ول قاسىم-جومارت توقاەۆ. سوڭعى كەزدەرى «تۆيتتەردە» تىم بەلسەندىلىك تانىتىپ جۇرگەن قاسەكەڭ قىتايعا بارىپ قازاقشا سويلەدى. ول نازارباەۆتان كەيىن (بۇۇ مىنبەرىندە قازاقشا سويلەگەنىنەن كەيىنگى) ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ ىشىندە شەتەلدە مەمتىلدە ءتىل قاتقان ەكىنشى ادام بولدى. بۇنداي ەرلىككە ەكى ادام عانا بارا الاتىن. سول سەنىمدى اقتاي ءبىلدى. ءجا، اڭگىمە ول جونىندە ەمەس.

سەناتتى «قاريالار كەڭەسى» دەپ وزگەرتۋ كەرەك

كەرەك دەرەك. ءبىز تالقىلاپ وتىرعان قوس پالاتا – ءماجىلىس پەن سەنات. ءماجىلىس – ارابتىڭ «مەدجيليس»، جينالىس، كەڭەس دەگەن سوزىنەن شىقسا كەرەك-ءتى. ال سەنات ءسوزى – لاتىنشا  senatus, senex — كارى، قاريا سوزىنەن شىققان. بۇل جەردە سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ ورتاشا جاس مولشەرىنە دە توقتالا كەتكەن ءجون.

مىسالى، قازىرگى سەناتتا – قارت دەپۋتات مۇحتار التىنباەۆ. 72 جاستاعى اقساقالدىڭ سوڭىنان جەتپىستەگى قۋانىش ايتاحانوۆ وكشە باسىپ كەلەدى.

ستاتيستيكا. 60 جاس پەن 69 جاس ارالىعىندا – 25 دەپۋتات بار ەكەن. ال جاسى 50 مەن 59-دىڭ ۇستىنە سەكىرگەندەردىڭ سانى – 15 ادام.

ەسكەرە كەتەيىك، سەناتتا، پارلامەنتتىڭ جوعارعى پالاتاسىنداعى ەڭ جاس دەپۋتات كالەتاەۆ دارحان امانۇلى. ول نەبارى 45 جاستا. ونىڭ ء«پاشتي» قۇرداسى 46-عا تولعان.  توراعا توقاەۆتىڭ ءوزى بيىل 64-كە كەلەدى. ەلۋگە جەتپەگەن ەكى دەپۋتاتتان وزگەسى سەناتتىڭ «قاريالار كەڭەسى» دەگەن اتىن اقتاپ تۇر ەمەس پە؟!. سوندىقتان سەناتتىڭ اتاۋىن «قاريالار كەڭەسى» دەپ وزگەرتۋ كەرەك...

باسقا جاعىنان الىپ قاراساڭ، بيلىكتىڭ تۇعىرى ونسىز دا مىقتى، ويتكەنى تومەنگى پالاتاداعى 80 پايىز دەپۋتات ەڭ ءىرى پرەزيدەنتتىك «نۇر وتان» پارتياسىنان سايلانعاندار. سوندىقتان سەناتتا تارقاتقاننان جوعارى بيلىكتىڭ قىلشىعى قيسايا قويماسى انىق. بۇل ەل بيۋدجەتىنە ەداۋىر ۇنەم بولار ەدى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz