تۇرسىن جۇرتباي. «اشىق حات» (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
مەن مۇفتيبەك راقىمبايۇلىنىڭ سوزiنەن كەيiن دەگدار نيازبەك الداجاروۆ اقساقالدىڭ ەمەۋiرiنiن ءتۇسiندiم. ول كiسi – ءبىلالدi ەمەس، كادiرلi قارت. كاكiتاي ىسقاقۇلىنىڭ، ونىڭ ءۇرiم-بۇتاعىنىڭ ابىروي-نامىسىن ويلاپ، سارىن دا، شىناپ دا سىرتقا شىعارماپتى-اۋ. سوڭعى رەت سويلەسكەندە. اعايىن تۋىستىڭ بiرلiگiن ويلاعان اسىل اعاعا جوعارىداعى مۇفتيبەك راقىمباەۆتىڭ اڭگiمەسiن ءسال وزگەرتiپ (ادەيi انىق-قانىعىن بiلۋ ءۇشiن) ايتىپ بەرگەنiمدە ءۇنسiز ۇزاق وتىردى دا، مەنiڭ قاساقانا بۇرمالاپ بايانداعانىما سەنگiسi كەلمەدi دە، كۇرسiنiپ الىپ. نيازبەك الداجاروۆ: «سەنi بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرىپ وتىر دەمەيمiن. بiلەسiڭ، بiلۋگە تيiسسiڭ بۇل جايدى. تەك ماعان سول وقيعانى راستاتىپ العىڭ كەلiپ وتىر عوي. «قورعانسىزدىڭ كۇنiنە» ءبىلالدiڭ قانداي قاتىسى بار، ونى بiلمەيمiن. ءبىلالدiڭ العىرلىعى، وجەتتiگi, شەشەندiگi كەرەمەت، ادامنىڭ تiلiن تەز تاباتىن. تەك بولىستىققا iلiنگەن سوڭ ەل-جۇرتتىڭ قارعىسىنا ۇشىراپ ءولدi دەسەدi. الگi الىپ قاشقان ايەلدiڭ اتى – گۇلجاميلا (كامالي دەيتiن), ساق اراب بيدiڭ قىزى. بايى ولگەن سوڭ اماڭگەر مەركiمباي اۋلەتiنە ۇزاتىلاردا ءبىلال اراعا كيلiگەدi. جەسiر يەسi توپايلار اشۋلانىپ، كاكiتايدىڭ توقالى بيبiنiڭ ءۇيىنiڭ iرگەسiن جارىپ، الىپ كەتەدi. وندا كاكiتاي ولگەن، ءبىلالدiڭ ءوزi قاشىپ كەتiپتi. بiر اپتادان سوڭ بۇكiل توبىقتى ەلi جيىلىپ، بيبiنi كەرi قايتارىپتى. ساعان وسىدان ارتىق ەشتەنە ايتپايمىن. مەنسiز دە كۋا تاباتىن ءتۇرىڭ بار»,– دەدi.
ءيا، نيازبەك قارتتىڭ اۋزىنا بۇل ءسوزدi قۇداي سالعان سياقتى، ايتقانى ءدال كەلiپ، كۋا تابىلدى. تابىلعاندا وزگە ەمەس، وسى وقيعاعا تiكەلەي قاتىسى بار جۇماعالي قۇتجانوۆتىڭ قىزى ناعيما اپاي بiزدi ءوزi iزدەپ كەلدi. كەزiندە توبىقتىنىڭ iشiن عانا دۇرلiكتiرiپ قويماي، يسi قازاق جۇرتىنا ماعلۇمدار بولعان بۇل iسكە شاكەرىم قاجى دا ارالاسىپتى. ىرعىزباي، توپاي، تورعاي، كوتiباق بiرگە تۋىسادى. ال قۇتجان توپايدان تارايدى. ياعني داۋ اتالاس ادامداردىڭ اراسىندا بولعان. ناعيما جۇماعاليقىزى ءوزiنiڭ شەشەسiنiڭ اۋىزىنان ەستiگەن اڭگiمەسiن بىلاي باياندادى. بiز تەك بىلالعا قاتىستى تۇسىن عانا كەلتiرەمiز:
– توپايدىڭ جانتاس، بەكتاس، بەكبولات، تەشەن، بۇركiت، قۋات دەگەن التى ۇلى بولادى. قۋاتتان قۇتجان ۇرپاعى، ال بۇركiتتەن بازار، بازاردان تاۋپىق پەن مىرزاحان تارايدى. مىرزاحان ەرتە قايتىس بولادى دا ونىڭ العان كەلiنشەگi اراب بيدiڭ قىزى كامالي (گۇلجاميلا) بەسiكتەگi جاس ۇلىمەن جەسiر قالادى. ون سەگiز، ون توعىز جاستاعى ۇلبiرەگەن جاس كەلiنشەككە اركiم قىزىعادى. امەڭگەرلiك جول بويىنشا تاۋپىق الۋى كەرەك ەدi. سول كەزدە ەرتە كوكتەمدە كەشكi مال كەلiپ، ازان-قازان بولىپ جاتقان تۇستا كاكiتايدىڭ بولىس بالاسى ءبىلال اربامەن كەلiپ، شيدiڭ بويىندا كاماليدi توسىپ تۇرادى. جاس كەلiنشەك شاپانىن جامىلىپ كەلگەندە ءبىلال: «تەز ارباعا مiن. ايتپەسە... » – دەپ مىلتىعىن كورسەتەدi. بەسiكتەگi بالاسىنا دا قاراتپاي كاماليدi ءسويتiپ الىپ قاشىپ كەتەدi. اۋىل-ايماق دۇرiلiگiپ تۇنiمەن iزدەيدi. ىرعىزباي اۋىلى جاقىن. اقىرى iستiڭ بىلالدەن كەلگەنi تۋرالى حابارلانىپ، مەنiڭ اكەم جۇماعالي توپايدىڭ جiگiتتەرiن جيىپ كاكiتايدىڭ اۋىلىنا اتتاندى. بۇل حاباردى ەستiگەن ءبىلال سەمەيگە كەتiپ قالىپتى. جۇماعالي اكەمنiڭ قولىنا تۇسكەنi كاكiتايدىڭ جەسiرi بيبi ەكەن. اشۋعا بۋلىققان اكەم بيبiنi تاۋپىقتىڭ ۇيiنە اكەلiپ: «بيبiنi توقالدىققا الاسىڭ!» – دەيدi. تاۋپىق جۋاس، ايەلiنiڭ ءسوزiن تىڭدايتىن ادام ەكەن. «ويباي جولاتا كورمە. ءبىلالدان پالەگە قالامىز» – دەپ ات-تونىن الا قاشىپتى. ء«بىلالدiڭ بiزگە جاساعان قورلىعىنا ىزا بوپ، سەنiڭ نامىسىڭدى جىرتىپ جۇرسەك» – دەپ مەنiڭ اكەم اعاسىنا قاتتى رەنجiپتi. اكەلگەن ايەلدi دالاعا تاستايتىن ەمەس. قۇتجاننىڭ كەلiندەرi: «ۇلكەن اۋىلدىڭ ايەلi» – دەپ بيبiنi جiك-جاپار بوپ كۇتەدi. ەشقانداي دايىندىقسىز وتىرعان بيبiنiڭ ۇستiندەگi كيiمi دە ەسكi ەكەن. قۇتجاننىڭ كەلiندەرi ءوز كيiمدەرiن بەرەدi. جۇماعاليدىڭ بايبiشەسi كۇشiم بيبiنi كۇتiمگە الىپتى. شەشەمiز ماعان: «بيبi بiزدiڭ اۋىلعا كەلگەن سوڭ سارىۋايىمعا سالىنىپ، اhىلاپ-ۋhiلەپ جاتىپ الدى. تاماق تا iشپەدi. تەك شاي عانا iشتi. ەل جۇرت باس قوسىپ، اراعا ەلشi ءجۇردi. سەنiڭ اكەڭ جۇماعالي: «بيبiگە يە بولاتىن كiسiنiڭ ءتۇرi اناۋ تاۋپىق. ونىڭ ءوزi كولەڭكەسiنەن قورقىپ ءجۇر. ەندi بيبiنi اۋىلىنا اپارۋدان باسقا امال جوق» – دەدi. ات-اربا جەگiپ، قاسىنا مەنi (جۇماعاليدىڭ ايەلi كۇشiمدi – ت.ج.) قوسىپ بەردi. ءسويتiپ، كاكiتايدىڭ ايەلi بيبiنi ءوزiنiڭ ۇيiنە امان-ەسەن اپارىپ سالدىق»، – دەپ ايتىپ ەدi. مiنە، توبىقتى iشiن دۇرلiكتiرگەن بiر وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى وسى».
ماسەلە، ناعيما جۇماعاليقىزى ايتقانداي، «توبىقتى iشiن عانا دۇرلiكتiرiپ» قويماپتى. التى الاشقا ماعلۇم بولىپتى. ول دۇربەلەڭ كەزدە ءاربiر وقيعانى ءوزi ەرەكشە ساياسي كۇرەستiڭ مايدانىنا اينالۋى زاڭدى ەدi. ء«بىلالدiڭ بۇلiگi» دە سونداي تارتىسقا نەگiز بولدى. سەمەي قالاسىندا «الاش» وكiمەتi مەن بولشەۆيكتەردiڭ پiكiر تالاسى ءورشiپ تۇرعان شاعى-تىن. شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى «الاشتىڭ» باس بيi بوپ سايلانعان. مiنە، ءدال سول تۇستا شاكەرىمدi مۇقاتۋ ءۇشiن ء«ۇش ءجۇز» گازەتiنiڭ 1918 جىلعى 24 ناۋرىز كۇنگi سانىندا ء«بىلال بۇلىگi» تۋرالى ماقالا جاريالاپ، وندا شاكەرىم قاجىعا تiل تيگiزە پiكiر بiلدiردi. «قايعىلى» دەپ قول قويعان ول ادام سەمەيدەگi وقىتۋشى نۇرعالي قۇلجانوۆ ەكەن. ونى انىقتاعان عالىم بەيسەنباي بايعاليەۆ. وسى ماقالاعا شاكەرىم قۇدايبەردىۇلى «اشىق حات» جازىپ، ءوزiنiڭ پiكiرiن بiلدiرiپتi. وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى ءمالiم بولعاندىقتان دا بiز حاتتىڭ ءوزiن ەش تۇسiنiكتەمەسiز بەرۋدi ءجون كوردiك.
«اشىق حات»
بيىل 24-مارتتا شىققان ء«ۇش ءجۇز» گازەتiنiڭ 9-نومەرiندە وزiنە ءوزi «قايعىلى» دەپ وتiرiك ات قويعان بiرەۋ «ىرعىزباي، توپاي جىلاپ جاتىر» – دەپ باستاپ بiر ءسوز جازىپتى. سونىڭ iشiندە مەنiڭ ار-نامىسىما تيiپ، (تيەتiن – ت.ج.) جالعان-جالا ءسوزi بولعان سوڭ، الىستان ەستiگەن اعايىندار الدە راس شىعار دەپ ويلار دەپ تومەنگi ءسوزدi جازدىم. ايتپەسە، گازەت بەتiن داۋ قاعازى قىلعاندى ۇناتپاۋشى ەدiم. جازاتىن ءسوزiم مىناۋ:
ءبىلال قاتىن العاندا مەن سەمەيدەگi بiر وبلىس كەڭەسiندەمiن. ۇيگە بارعان سوڭ ەشبiر توپاي ادامى ماعان كەلگەن جوق. ونى وزدەرi دە ايتار. ار-يمانىنان ۇيالار. توپايلار كاكiتاي مارقۇمنىڭ جەسiر قاتىنىن ەرiكسiز الىپ بارعان سوڭ، وزدەرi جاقىن كورەتiن بiر iنiمiزدi جiبەرگەنiم راس. سونداعى ءسوزiم مىناۋ: كاكiتايدىڭ قاتىنى ريزالىعىمەن بارعان بولسا، اۋىزبا-اۋىز ەستiپ كەل، بولماسا ەرiكسiز ادامدى بايلاماي، قايىرعان ءجون عوي،– دەدiم. ول تۋرالى: «بىلالداعى قاتىندى قايىرامىن» – دەگەنiم جوق. ونى ايتپايتۇعىنىم: قاتىن دا، ءبىلال دا سەمەيگە كەتiپ قالعان. ونى وزدەرi دە انىق بiلەدi جانە مەن قايتارامىن دەگەنمەن، شاريعاتتا دا، نيزام بويىنشا دا بايسىز جەسiر قاتىننىڭ ءوز ەركi وزiندە بولاتىنىن بiلمەيتۇعىن سوقىر بولماسام كەرەك قوي.
ونىڭ سوڭىندا توپايلار تۇراعۇل مىرزاعا ارا اعايىن كiسi جiبەرiپ، ارا اعايىندار ورتاعا ءجۇرiپ، بiتiم ايتقان. ھەشكiم ەرiكسiز بiتكەنiن كورگەمiن جوق. ھام ءوزiم بiر تيىن پايدالانعانىم جوق، ونى بارشا حالىق بiلەدi. ونان كەيiن كۇنi بۇگiنگە دەيiن بiر توپاي ادامى نارازىلىق كورسەتiپ ەشبiرi ماعان كەلگەن ەمەس. ار-يمانىن، بiر اللاسىن ويلاسا وزدەرi دە تانباس. بۇل iس تۋرالى «قايعىلى» اتتى مىرزا مەنەن باسقا دا تالاي ادامعا جالا جاۋىپ قارالايدى. اركiم ءوزiن-ءوزi بiلەدi. ولار ءۇشiن مەن ءسوز ايتار ورىنىم جوق.
ەگەر «قايعىلى» مىرزا وسى ءسوزiن راس دەسە، نە سوت الدىندا، نە حالىق الدىندا شىن اتىمەن جاۋاپتاسسا ەكەن. ايتپەسە ادامنىڭ ارىن ويىنشىق قىلىپ، كورiنگەنگە كۇيە جاعامىن دەگەنiمەن، اقتى قارا قىلا الماس.
شاكەرىم».
«سارى ارقا» گازەتiنiڭ 1918 جىلعى 15 كوكەك كۇنگi سانىندا جاريالانعان بۇل حاتتىڭ مازمۇنىنان بايقارىمىز، قالايدا شاكەرىمدi جۇرت الدىندا ماسقارا ەتiپ كورسەتۋ ءۇشiن ء«بىلالدiڭ بۇلiگiن» وتە تيiمدi پايدالانعان. حاتتاعى كەڭەس – «الاشتىڭ» كەڭەسi ەدi. «قايعىلى» ادام ءوزiنiڭ ساياسي قارسىلاسىنىڭ وسال جەرiن تاۋىپ، مۇقاتپاق بولعان. ء«ۇش ءجۇز» گازەتiندەگi ول ماقالانى كەلتiرiپ جاتپايمىز دەرەكتi كەلتiرۋمەن شەكتەلەمiز. سوندا نيازبەك قارتتىڭ نەگە ۇندەمەگەنiن اڭعارامىز.
امال قايسى، اقيقاتقا اراشا جۇرمەيدi. سوندىقتان جاسىرىپ قالۋ – وزگەنiڭ ەمەس، كiناسiز عازيزا قىزدىڭ الدىندا قيانات. وسىناۋ نامىسى مەن كوز جاسىنا ورتەنiپ ولگەن بيشارا ءومiر يەسiنiڭ وبالىن ارقالاماۋ ءۇشiن دە اششى شىندىقتى جاريا ەتتiم. رەنiش بiلدiرiپ، قاباعىن شىتقان ۇلكەن-كiشi اعا مەن اپايلاردىڭ دا تiلەگiن قينالا-قينالا وتىرىپ، ورىنداماعانىم دا سول عازيزانىڭ ارۋاعىن سىيلاعاندىعىم دەپ ەسەپتەيمiن. ءبىلال تۋرالى راقىمباي اقساقالدان جازىپ العان ولەڭنiڭ قولجازباسىن «اسپانداعى ءۇن قوسقان» جانiبەك كارمەنوۆ تابا المادى. بiراق انشiلەرگە ءتان زەردە ماشىعىنىڭ ارقاسىندا iشiنارا شۋماق-جولدارى ەسiندە قاپتى.
جانiبەك كارمەنوۆ: – «بۇل ءوزi ءتورت شۋماق ولەڭ. ونى كوكشە تابىنىڭ اقىنى شىعارعان، بiراق كوكباي ەمەس. تەگi, ءبىلالدان قاتتى قيانات كورگەن ادامنىڭ ءسوزi. ولەڭ:
سەن كەشە ۇرپاعى ەدiڭ قۇنانبايدىڭ،
ويلاعان ولە-ولگەنشە ەلدiڭ جايىن.
اپيىنعا ءوسiرiپ، ازبان بولدىڭ،
ارۋاققا تاپسىردىم نە قىلايىن –
دەپ باستالادى. ەكiنشi شۋماعىن ەسiمە تۇسiرە المادىم. وندا ءبىلالدiڭ قياناتتارى تiلگە تيەك ەتiلدi دە، كەلەسi شۋماقتاعى:
ار جاقتا ورىس ءۇيiن، كۇڭگiرلەگەن،
ءبىلال-اۋ، iسiڭ بار ما بۇلدiرمەگەن.
شەشەڭدi قاتارعا ۇستاپ قاتىن الدىڭ،
سەنەن دە كاپىر ارتىق شۇلدiرلەگەن،–
دەگەن جولداردىڭ استارى اشىلادى. ءتورتiنشi شۋماقتىڭ الدىڭعى ەكi جولىن ۇمىتىپپىن. بiراق سوڭى:
ايداپ ساپ اعايىندى بiر-بiرiنە،
بەس بولىس توبىقتىنى شۋلاتقانىڭ،–
دەپ بiتەدi. قولجازبانىڭ جوعالۋى مۇمكiن ەمەس. تۇبiندە بiر تابىلارى انىق» – دەدi.
جوقتان – بارى جاقسى. ازعا دا قاناعات. جانiبەكتiڭ وسىنى ەسiنە تۇسiرگەنiنە دە راحمەت. بiز تاعى بiر شۋماقتىڭ ەكi-ءۇش جولىن كەزiكتiردiك. تۇگەل تابىلا قالسا، تاسادا قالماس.
ادامدى قياناتقا قيۋ – قيىن. بiراق قالاي جالتارعانمەن دە اقاننىڭ وزبىر قىلىعى سول ءبىلال اۋىلىنا قاراي ويىسا بەرەدi. وگەي دە بولسا – شەشەنiڭ اتى شەشە. بiراق كاكiتاي سياقتى اكەنiڭ الدىنداعى ۇياتتى ۇمىتىپ، ماسقاراعا قالعان ءناپسi يەسiنەن ءبارiن دە كۇتۋگە بولادى. «قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» مىنا ۇزiندiدەن دە سونداي ەمەۋرiن تانىتادى. قاراڭىز: «كەمپiر، قوناعى – بiر ەلدiڭ بولىسى بولعان سوڭ، ونىڭ ۇستiنە ءسوزiنiڭ سالماعى بار جۋان اۋىلدىڭ، بالاسى بولعان سوڭ، ەكiنشi, ءارلi-بەرلi وتكەندە بiردە – بولماسا بiردە ءسوزiم، iسiم تۇسەر دەپ، ءوزiنiڭ بالاسى ولگەننەن بەرگi جايىن بiلدiرiپ قويۋدى ويلادى». دەمەك، قالا مەن ەكi ورتاعا تەك كۇشiكباي اۋىلى ارقىلى وتەتiن بولىستىڭ ادامى. شىڭعىستاۋداعى ورازباي اۋىلىنا بۇل اسۋ بۇرىس. ولار كوكەن تاۋىنىڭ بوكتەرiمەن توتەلەي وتەدi. تاعى دا ءۇزiندi: «بوتەن ەلدiڭ جۇمىسىنا نە ءسوز ايتام دەمەسسiڭ. سەندەردiڭ سوزدەرiندi تاستاي الاتىن ۋاقتىڭ بالاسى جوق قوي». ياعني، اقان كۇشiكبايدىڭ تەرiستiگiندەگi ۋىق، سىبان بولىسى ەمەس. كەمپiردiڭ ءسوزi: (عازيزانىڭ اكەسi جاقىپقا جاماعايىن قولقا سالىپ وتىر) «دۇنيەنiڭ استىن-ۇستiنە اۋدارىپ، سەنiڭ بولىسىڭنان ونىڭ ۇرىسى جۋان بولىپ وتىرعان توبىقتىعا سەنiڭ جول ۇستiندە تۇرعان جامان لاشىعىڭ جۇك بولىپ پا؟!» بۇل ءسوزدi اقىلدى انا سول ەلدiڭ بولىسىنا قۇلاققاعىس جاساپ، كومەك دامەتە ايتىپ وتىر. ءارi عازيزانى قارىز مالىنىڭ ورنىنا ايىرباستاماق نيەتتەگi «ماردەن – توبىقتىنىڭ جۋان اۋىلىنىڭ كiسiسi, ول اقىسىن سiڭiرتپەيدi» – دەۋiندە گاپ بار. ەڭ سوڭعى ەمەۋرiن – جازۋشى باعانادان زار يلەگەن كەيۋانانىڭ ءسوزiن اقاننىڭ سۇلەسوق تىڭداعانىن: ء«سوزiنiڭ ءبارi كوڭىلiنە تانىس، تاڭعالارلىق تاماشاسى جوق. وقىپ كەتكەن ساباعى سەكiلدi بولدى» – دەپ يشارا جاسايدى. بۇل نە؟ جاي كەڭەسۋ مە؟ الدە، ءبىلالدiڭ مۇسىلمانشا، ورىسشا وقىعاندىعىن مەگزەۋ مە؟ زادى، سولاي سياقتى. ويتكەنi, تۇگەلiمەن تۇسپالعا قۇرىلعان كارi انانىڭ تولعاۋىنان كەيiن تەڭەۋ، بەينەلi تiل كەستەسi ءۇشiن ورىنسىز ءسوز قولداناتىن جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ەمەس. قالامگەر جاقىننان سىعالاپ، الىستى كوزدەپ وتىر. سونىمەن...
تاعى بiر جۇمباقتىڭ شەشۋi تارقاتىلعان سياقتى. جوعارىداعى دايەكتەرگە سۇيەنiپ، وزبىر اقان – وسپادار ءبىلالدiڭ كوركەم شىعارماداعى كەيپi دەگەن تۇجىرىمعا تiرەلەمiز.
وسى ارادا ەسكەرتەكەتەتiن جاي – ومiردە بولعان وقيعانىن بارلىعى كوركەم شىعارماداعى شىندىققا اۋەلگi قالپىندا كiرiگە بەرمەيدi. Iستiڭ موتيۆi, كەيiپكەردiڭ قيمىلى، تiپتi بولعان جەردi دە وزگەرتiلiپ، اۆتوردىڭ ىرقىنا باعىنا تاسپيحتالادى. شىندىقتىڭ ءبارi – كوركەم تۋىندىنىڭ قاجەتiن وتەمەيدi. ونداي دالدiكتi تالاپ ەتiپ قويۋ – تۇرپايىلىققا جەتەلەيدi. بەلگiلi اۋدارماشى الەكساندر ناۋموۆتىڭ «كوركەم ويدىڭ تۋ تاريحى» اتتى كiتابىندا وزبەك جازۋشىسى ابدوللا قاححاردىڭ ومiرiنەن مىناداي كەلتiرەدi. «مەنiڭ «باسسىز ادام» دەگەن اڭگiمەم تۋرالى سىرتتاي قاراعاندا وتە قىزىقتى، ال ءمانiنە ءۇڭiلسەڭ ىڭعايسىزداۋ وقيعا ءالi ەسiمدە. كۇيەۋگە زورلاپ بەرگەن قىزدىڭ قايعىلى تاعدىرىن باياندايتىن بۇل اڭگiمەنi 1929 جىلى جازدىم،– دەيدi ابدوللا قاححار – ول كەزدە مەن قوقانداعى «جاڭا فەرعانا» گازەتiندە iستەدىم. اڭگiمە جازۋعا ينتەرمەلەگەن وقيعانى قايدان ەستiگەنiمدi ۇمىتىپ قالدىم، ايتەۋiر سيۋجەت جەلiسiندەگi جاعدايلاردىڭ بولعان جەرiن، تۇرمىستىق حالدەرiن وزگەرتكەنiم انىق. ومiردەگi وقيعا كەستەنiڭ بiزiندەي عانا قىزمەت اتقاردى; تەك كەيiپكەر ايەلگە كەلگەن كۇيەۋiن دارiگەرلەر قۋىپ شىعاتىن، اۋرۋحاناداعى كورiنiستi عانا قالدىردىم. قىسقاسىن ايتقاندا، مەنiڭ بايانداپ بەرگەن وقيعام ومiردەگi جاعدايدان تىم الشاق ەدi. اڭگiمەم «ەر يۋزى» جۋرنالىندا جاريالاندى دا، iلە-شالا پروكۋراتۋرادان شاقىرۋ قاعاز كەلدi. پروكۋرور مەنi سۇستانا قارسى الدى. انگiمەنiڭ اۆتورى ەكەنiمدi بiلگەندە ماعان بار اشۋ ىزاسان توكتi دەيسiڭ. «جازۋشىلار – قورقاق» – دەدi ول. سويتسەم، مەن جازعان وقيعانى تەكسەرiپتi. نە بولدى دەيسiز عوي؟ ويلاپ قاراڭىزشى – مەن كiسi اتتارىن ويدان شىعارىپپىن! قوقاندا ونداي ادامدار جوق! قىلمىسكەرلەردi تاۋىپ، جاۋاپقا تارتۋ ءۇشiن ادامداردىڭ ناقتى اتى-ءجونiن ايتىپ بەرۋiم كەرەك ەكەن. ومiردە بولعان وقيعانىڭ قىلمىس كودەكسiنiڭ تارماقتارىنا ساي كەلە قويمايتىنىنا ناندىرىپ-اق باقتىم، ءبارىبiر ول ماعان سەنبەدi. جۋرنالدا جاريالانعان نارسەنiڭ ومiرلiك شىندىكپەن قابىسپايتىنى ونىڭ اقىلىنا سىيمادى، ءباسپاسوزدiڭ ءبارi شىندىق دەپ ۇقتى. «بۇل وقيعانى «ساعىم» رومانىندا پايدالاندىم».
مۇنداي تۇسiنبەۋشiلiكتەن تۋعان جايلار قازاق جازۋشىلارىنىڭ دا باسىندا كەزدەسكەن. ال بەلگiلi وقيعانى كوركەم شىعارمانىڭ نەگiزiندە پايدالانعان كەزدەردە تالاي-تالاي حيكايالار ءوربiپ، اڭگىمە تۋرالى اڭگiمە جازاتىن سيۋجەتتەر تۋعان. بiر كەيiپكەردiڭ پروتوتيپi مەنمiن دەپ ءۇش-ءتورت ادامنىڭ تالاسقان جاعدايى دا ۇشىراسقان. وكiنiشكە وراي، «قورعانسىزدىڭ كۇنi» پروكۋرورلاردىڭ نازارىنا iلiنبەگەن. كوزi تiرiسiندە مۇحتار اۋەزوۆتiڭ تۋىندىلارىنىڭ جازىلۋ تاريحى، كوركەم قيالعا قوزعاۋ سالعان ومiرلiك وقيعالار حاقىندا تiلدەسەتiن زەتتەۋشiنiڭ شىقپاعانى – كوپ قۇپيانىڭ كومبەسiنiڭ اشىلماي قالۋىنا اكەپ سوقتى. ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ميحايل الەكساندروۆيچ شولوحوۆتىڭ بالاڭ شاقتاعى تىرناق الدى شىعارمالارىن وقي وتىرىپ: «شولوحوۆتىڭ ءوز اڭگiمەلەرiنە قويعان قاتاڭ تالابىنىڭ اسەرiنە عانا ەمەس، بiزدiڭ ادەبي سىنشىلارىمىزدىڭ دا كiناسiنەن ءتول ادەبيەتiمiزدiڭ شاعىن جانرىنداعى اسىل قىزىناسىنا قوسىلاتىن وسىناۋ كiشكەنە مارجان تۇيiرشiكتەرiنە وسى كۇنگە دەيiن تىم از نازار اۋدارىلىپ كەلدi. كولەمi جاعىنان ەمەس، ويدىڭ مولدىعى. ءسوزiمنiڭ بۋىرقانىسىمەن عاجايىپ ەرەكشە تۇلعاردىڭ وزiندiك ەرەكشەلiگi تۇرعىسىنان العانداعى تولعانىستاردى تەك ءومiردiڭ وزەگiنەن سۋىرتپاقتاپ تارتۋعا بولاتىن قۇبىلىس قوي» – دەپ وي تۇيەدi اناتولي كالينين. ءدال وسى پiكiردi اۋەزوۆ شىعاماشىلىعىنا قاراتا، ەش وزگەرiسسiز-اق قولدانسا – قيانات ەمەس.
دانالاردىڭ اقىل-وي جەلiسi بiر-بiرiن تولىقتىرادى. اۋەزوۆ پەن شولوحوۆتىڭ جاستارى شامالاس. باستارىنان كەشكەن ءومiر ساباقتارى دا قارايلاس. ەكەۋiنiڭ دە جاستىق شاعى تاريحي توڭكەرiستiڭ تۇسىنا تۋرا كەلدi. شىعارماشىلىق تاعدىرىنا يتەرمەلگەن جۇرەك وتتارى دا قاتار تۇتاندى. حالىقتىڭ الاساپىران زامانداعى جانتالاسى كوكiرەك شەرiن قوزعادى. سوندىقتان دا ەكi الىپتىڭ العاشقى شىعارمالارىنداعى پوەتيكالىق-رومانتيكالىق تراگيزمنiڭ سارىنداس جاتۋى زاڭدى قۇبىلىس. ەكەۋi دە قىرشىن جاستىڭ قاسiرەتi ارقىلى ومiرلiك تارتىستاردىڭ قانشالىقتى قيىنعا سوعاتىنىن بەينەلەيدi. ون سەگiز جاستا قاعازعا تۇسiرگەن «بارماقتاي قال» اڭگiمەسiندە شولوحوۆ اكە مەن بالا اراسىنداعى جانتۇرشiگەرلiك وقيعانى سۋرەتتەي وتىرىپ، رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستiڭ اششى ءدامiن دە جاسىرىپ قالمايدى. كوز ۇشىندا قىلاڭداعان قىزىل ارميا جاۋىنگەرiن كورگەن اتامان وعان وق جاۋدىرادى. اتتان ۇشىپ تۇسكەن جاۋىنگەر كورiپ وعان قارسى قىلىشىن جالاڭداتىپ شابا جونەلەدi. ەتپەتiنەن سۇلاعان دۇشپاننىڭ ءولi-تiرiسiنە قاراماستان اياعىنداعى ەتiگiن شەشە باستايدى. ەكiنشى ەتiگiن العاندا ولiكتiڭ جالاڭاياق وكشەسiندەگi بارماقتاي قالدى كورiپ دەنەسi تۇرشiگەدi. وقىس ۇمتىلىپ شەيiت كەتكەن جاۋىنگەردi اۋدارىپ قالعاندا، ءوزiنiڭ ۇلىن تانيدى. وكiنiشتiڭ ۋىن iشكەن اتامان سول ارادا اتىلىپ ولەدi. «بارماقتاي قالدا» دا، «قورعانسىزدىڭ كۇنiندە» دە جاس ءومiر يەسi قىرشىنىنان قيىلادى. ەكi قىرشىن دا «جازۋشىنىڭ قولىنداعى ويىنشىققا» اينالىپ، زۇلىمدىقتىڭ قۇرباندىعى بولدى جانە ەكi شىعارما دا ولاردىڭ تۇڭعىش تۋىندىلارى. تاعلىمدى تامىرلاستىق بۇل.
شىعارماشىلىق جولدارى توعىسقان، تiرشiلiكتەرiندە سىيلاسقان دەگدار قالامگەرلەردiڭ ەرتەرەكتەگi تۋىندىلارىن زەردەلەي سارالاعاندا، ەلەۋسiزدەۋ كورiنگەنمەن دە، ەستە ۇستارلىقتاي توسىن ۇندەستiكتi اڭعاردىق. كەز كەلگەن جازۋشى. ونىڭ iشiندە ءالi قاماۋ تەرi الىنباعان تالاپكەر كەيiپكەرلەرiنiڭ اتىنىڭ ءوزiن ەرەكشەلەۋگە تىراساتىنى بەلگiلi. شولوحوۆتىڭ كوڭiلiنە جاققان ەسiم – گريگوري ەكەن. «ازىق-تۇلiك كوميسسارى» ، «يiر-قيىر جول»، «باقتاشى» اڭگiمەلەرiندەگi باستى كەيiپكەرلەر – گريگوري. شولوحوۆتىڭ جەرلەسi اناتولي كالينين «تىنىق دوننىڭ» زامانى» اتتى وچەركiندە: «بايقاڭىزشى، جاس باقتاشىنىڭ اۋزىنان ءومiردiڭ وعىنداي اتىلعان وتكiر ءسوز مانەرiن كەيiن شولوحوۆ ءوزiنiڭ «ەڭ باستى» گريگوريiنە سىيلاعان» – دەپ، اعا ارiپتەسiنiڭ ات تاڭداۋداعى ماقساتىن مەگزەيدi. ءدال وسى «ەرەكشiلiك» اۋەزوۆتە دە بار. ەگەر دە «گ» مەن «ع» ارiپتەرiنiڭ دىبىس ۇندەستiگiنiڭ ءسال ايىرماشىلىعىن ەستەن شىعارساق، «قورعانسىزدىڭ كۇنiندە»، «كiم كiنالiدە»،– عازيزا، «كiنامشiل بويجەتكەندە» – عايشا، «بايبiشە – توقالدا» – عازيز، «وقىعان ازاماتتا»، ء«سونiپ جانۋدا»، «ۇيلەنۋدە»، «قىر اڭگiمەلەرi» مەن «قىر سۋرەتتەرiندە»، «جەتiمدە» – رابيعا، عايني، قاديشا، ءجاميلا ەسiمدەرi بiر اڭگiمەدە قاتار قولدانىلادى. وسى اڭگiمەلەردەگi ەركەكتەردiڭ دەنi – قاسىم. قاراپ وتىرساڭىز، دىبىس سالماعىنىڭ ءبارi «ع» ارپiنە تۇسەتiن، «ا» ارقىلى ۇستەمەلەنiپ ەستiلەتiن ەسiمدەر. كالينيننiڭ تۇجىرىمىنا جۇگiنە ساراپتاساق، وسى «ع»-نىڭ ءبارi «ەڭ باستى» «ع»-نى، توعجاندى سومداۋعا دايىندىق سياقتى. بۇل – ءتۇيiن ەمەس، تۇسپال، ارينە.
ۇلكەن تۇيتكiل – «قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» ادامداردىڭ تاعدىرىنان، ومiرiنەن ماعلۇمات بەرۋدiڭ، وقيعانىڭ قاي ۋاقىتتا بولعاندىعىنىڭ ايعاقتى دالەلiنiڭ ازدىعى. «جەتiم لاشىقتىڭ» بولعانى راس پا؟ كiمدەر تۇرۋشى ەدi? ەڭ قيىنى دا وسى سۇراقتىڭ جاۋابى. ويتكەنi, جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارى كۇشiكباي اسۋىنىڭ القىمىنداعى قونىستى جادىندا ساقتاعان جانداردىڭ جوقتىعىندا. بار-اۋ، بiراق ەگجەي-تەگجەيiن ۇمىتىپ قالىپتى. سوندا دا، تام-تۇمداپ جيعان دەرەگiمiزدi ۇسىنامىز.
ابايدىڭ نەمەرەلەس iنiسi نيازبەك الداجاروۆ: «سەندە قايداعىنى سۇرايدى ەكەنسiڭ. اكەم-اۋ، ول زاماندا تاۋدىڭ بوكتەرiنە تىعا سالعان تىماق قۇساعان جامان قىستاۋ تۇگiلi, ءوزiمiزدiڭ باسپانامىزدان قونىس تاپپاي، بوسىپ جۇرگەنبىز. ءبارى ساپىرىلىسىپ كەتتى. اۋەلi ون التىنشى جىلعى ەرەۋiلدi جازالاۋعا شىققان وتريادتان ۇرiكتiك. ودان كەپ كولچاك قۇتىردى. اتامان اننەنكوۆتىڭ تۇسىندا تاۋ-تاسقا جۇگiمiزدi, ۇڭگiرلەرگە قىزداردى تىعىپ، اڭعا اينالدىق. ارى وتكەن دە، بەرi وتكەن دە ارقالىقتىڭ القىمىندا، قاعا بەرiس قۋىستا بiر جۇدەۋ قىستاۋ تۇراتىن. كۇشiكباي بۇلاعى – بەكەت جولىنىڭ ءۇستi. ونداي تىنىشسىز، كەلiم-كەتiمدi جولاۋشىسى مول جەرگە امالسىزدىڭ ادامى عانا قونىس تەبەدi. مالىنا، جان تىنىشتىعىنا سۇيەنگەن باي كوزدەن تاسا جەردi پانالايدى. «قانايدىڭ جالعىز قوراسى» سول. قانايدىڭ كوبi – جاتاق. كوكەن تاۋىنىڭ بوكتەرiندەگiلەر ەگiن سالادى. ابايدىڭ: «يت جەگەنشە – قوندىباي، قاناي جەسiن» دەيتiن ەلi. يتتi – تۋرا ماعىناسىندا تۇسiنبە، بەزبۇيرەك، قايىرىمسىز ءوز اعايىندارىن ايتىپ وتىر اباي. ال «قانايدىڭ قاراعانى» – كۇشiكبايدىڭ جوتاسىنا شىعىسىمەن باستالادى. قىسى-جازى جەل اڭىراپ تۇرادى. ەسi بار ادام – جالتاڭعا قىستاۋ سالمايدى. ىقتى پانالايدى. قانايدىڭ قاراعانىنا اۋەز اۋىلىنىڭ مالى قىستا تەبiندەيدi. ۋاق پەن توبىقتىنىڭ ورتاسىنداعى جايىلىم بولسا. ەكi ەلدiڭ دە كوڭiلiن تاپقان. سەن، مۇنىڭ تۇبiنە جەتپەيسiڭ. بiراق اۋەز اۋىلىنىڭ اينالاسىن سىرىپ شىقشى. سولار جيi ارالاسقان، قىز بەرiسكەندەرi كوپ» – دەپ توسىن جول نۇسقادى.
جىڭiشكەرە-جiڭiشكەرە كەلە جوقتىڭ ۇشىعى ارناسىن كۇرت وزگەرتتi. كوشكەن ەلدiڭ جۇرتىنداعى «قولامتادان» دامەتiپ، ۇرلەپ تۇتاتاتىن ءۇمiت تە وشكەندەي ەدi. اۋەز اۋىلىنىڭ ءسوزiن ۇستاعان رازاق قارتتىڭ دا دەنەسiن توپىراق جاپتى. وزگە ەل جاعدايىنىڭ بۇرىنعىسىن بiلەتiن ادام بۇل اۋىلدا قالماپ ەدi. ەستەلiكتەرگە، كەيبiر ونەر ادامدارىنىڭ جەكە ارحيۆتەرiنە شۇقشيدىق. ەمiس-ەمiس ەلەس بەرگەنiمەن، iلە بۇلدىراپ كەتەدi. بiرەۋ – نيازبەك اقساقالدىڭ پiكiرiن قوستايدى، دالەلدەي المايدى. احمەت اۋەزوۆتiڭ ەستەلiگiندە بار سياقتى دەيدi. ول جازبالار ءار رەداكتسيانىڭ، باسپانىڭ تارتپاسىندا جاتىپ، ءىزىم-عايىم جوعالىپتى. جاريالانعاندارى ورىندى-ورىنسىز قىسقارتىلىپتى. اقىرعى كوزگە كورiنەر-كورiنبەس ءتۇيiن تابىلعانداي بولدى. ول – ءوزiمiز وقي-وقي اقجەم قىلعان احمەت اۋەزوۆتiڭ «جاس مۇحتار» اتتى ەستەلiگi.
سەمەي قالاسىنداعى وقۋلارىنان قىسقى دەمالىسقا شىققان قاسىمبەك، مۇحتار، احمەتتi رازاق اۋىلعا الىپ كەلە جاتادى. جولداعى اڭگىمە مىناداي:
– «رازاق اعا،– دەدi قاسكە. – كەشە كۇشiكبايدىڭ باۋىرى بۇرقىراپ تۇر ما ەدi?
– ايتا كورمە، قالقام، قاhارىنا مiنiپ، جاياۋ بوران بولىپ جاتىر ەدi.
– قاسكە اعا،– دەدi مۇحتار، وسى كۇشiكباي كەزەڭi دەپ نەلiكتەن اتالعان؟
– ول بىلاي،– دەپ، قاسكە اڭگiمەسiن باستادى، – بۇل تاۋدىڭ سiلەمiن ارقالىق دەپ اتايدى. مىنا وڭ جاقتاعى بيiكتەگi وبا سياقتى تاس مولا كۇشiكباي دەگەن كiسiنiڭ مولاسى. ول كەزiندە باتىر بولعان كiسi ەكەن. ەل قورعاپ، جاۋعا جالعىز شاپقان ادام بولعان. ءوز مەكەنi وسى، مىناۋ وي بولعان. جاسى ۇلعايعان كەزدە كۇشiكباي اۋىرىپ، ءال ۇستiندە جاتادى، سول ساتتە دۇشپاندارى مۇنىڭ جۇرە المايتىنىن بiلگەن سوڭ، جاساقتانىپ كەلiپ، اۋىلىن شاۋىپ، مالىن ايداپ كەتەدi. جاۋعا قارسى تۇرارلىق ادام شىقپايدى. سوندا ءال ۇستiندە جاتقان كۇشiكباي بەلدەۋدەگi اتىنا مiنiپ، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، جاۋ سوڭىنا تۇسكەن. وسىدان 12-13 شاقىرىم جەردە، قاناي دەگەن جەردە جاۋدى قۋىپ جەتiپ، ۇرىس جاساپ، جاۋىن جەڭiپ، قولدى بولعان مالداردى ايداپ كەرi قايتقان ەكەن. مىنا ويداعى ۇيiنە جەتە الماي، مولا تۇرعان توبە باسىندا ات ۇستiندە نايزاعا سۇيەنiپ جان تاپسىرعان ەكەن. مiنە، اعايىندارى باتىر كۇشiكبايدى سول جەرگە جەرلەگەن. سودان بىلاي ارقالىق كەزەڭi كۇشiكباي كەزەڭi دەپ اتالعان. كوردiڭ بە، اناۋ ويداعى قىستاۋ سول كۇشiكبايدىڭ قىستاۋى. قازiر ول قىستاۋدا قاپتاعاي اپام وتىر عوي. وعان قايتاردا كiرiپ امانداسامىز. قازiر بارساق كەشىگiپ قالامىز، بوگەلەمiز، اتام مەن كارi اپامدى زارىقتىرىپ قويامىز».
وسى ۇزiندiدەن ەكi ءتۇرلi iلiككە سەبەپ تابىلدى.
بiرiنشi, تابيعات سۋرەتتەرi مەن كۇشiكباي باتىردىڭ تاريحى «قورعانسىزدىڭ كۇنiندەگi» پەيزاجبەن بiردەي. بايانداۋداعى تiل بوياۋىنان باسقا دەرەكتi وزگەرiس جوقتىڭ قاسى. قىستىڭ قاقاعان ايازىندا شانامەن اۋىلىنا قايتقان بالا مۇحتاردىڭ اسەرi اڭگiمەدە اسەرلەنiپ سۋرەتتەلگەن. ەستەلiكتەگi كەزەڭگە شىعىپ بارا جاتىپ: «مىنا ويداعى ۇيiنە جەتە الماي...»، «كوردiڭ بە، اناۋ ويداعى قىستاۋ سول كۇشiكبايدىڭ قىستاۋ»– دەگەن سوزدەر اڭگىمە iشiندەگi: « – باتىر-اۋ، مىنا كۇشiكباي. مەنi ولتiرگەن شەشەك – وسى ج. قالاسى» دەي مە؟ نەمەنە، بiر ەمەس، ەكi ەمەس، ىزعىرىقتايدى دا تۇرادى»; «وسىلاي الىس جولدان جالىعىپ، توڭىپ، ىعى كەتiپ قىرىنداپ كەلە جاتقان جولاۋشىلارعا كۇشiكباي كەزەڭiنiڭ تۇبiندە بiر كiشكەنە قارا سىزىق سەكiلدەنiپ قانايدىڭ جالعىز قوراسى كورiنەدi» – دەگەن سۋرەتتەرمەن دالمە-ءدال كەلەدi. دەمەك، شىعارماداعى قىستاۋدىڭ ورنى وسى. ول داۋسىز.
ەكiنشi: سول قورادا كiم وتىردى؟ اۋەز اقساقالدىڭ اۋىلىنا قانداي تۋىسقاندىق جاقىندىعى بار؟ نيازبەك قارتتىڭ ەمەۋرiنi شىندىققا اينالدى. ەستەلiكتە. «...ويداعى اناۋ قىستاۋ سول كۇشiكبايدىڭ قىستاۋى. قازiر ول قىستاۋدا قاپتاعاي اپام وتىر عوي» – دەپ، سالەمدەسiپ شىعا الماعانىنا وكiنەدi قاسىمبەك. مiنە، iزدەگەن سۋىرتپاقتىڭ ۇشى. دەمەك، «سەكسەننەن اسقان، كارiلiگi ابدەن جەتكەن...» جاسى قارتايىپ، قۋاتى ازايعاندىعى شىن بولسا دا، بەتiندە ەرەكشە بiر قايرات بiلiنەدi, ەرەكشە پiشiندەس، كەسەك. ۇلكەن، جالپاق ماڭدايلى، قوشقار تۇمسىقتاۋ كەلگەن ۇلكەن مۇرىندى... تاقىرلاۋ، سۇيىق قاباقتىڭ استىنان كورiنگەن كiشكەنە وتكiر كوزi قاجىعان سالقىن جانارمەن جالتىلدايدى. ماڭدايى مەن ەكi ۇرتىنا تۇسكەن قاپتارى قالىڭ تەرەڭ اجىمدارى ءومiرiنiڭ تالاي قايعى، تالاي بەينەتiنە كۋا»– اڭگiمەشi كەمپiر مۇحتاردىڭ ءوز اپاسى بولىپ شىقتى عوي. «داۋىسىن بiرەسە تيiستi جەردە قاتايتىپ، ءوڭiن اجارلاندىرىپ، بiرەسە اقىرىنداپ كەلiپ، اياعىن سىبىرلاپ جەكە-جەكە ايتىپ، ۇعىمدى عىلىپ، بارىنشا ىجداhاتپەن ايتتى»– دەپ ناقتى پورترەت جاساۋى قاپتاعاي اپانىڭ بەينەسiن كوز الدىنا ەلەستە وتىرىپ جازعانىن ايعاقتايدى. وزگە كەيiپكەرلەردiڭ كەسكiن-كەلبەتi, بەت-الپەتi, ماقامى ءدال وسىنداي ناقتى سۋرەتتەلمەگەن جانە پورترەتتiڭ وزiنەن-اق اۋەز بالالارىنىڭ كەسكiنi تانىلادى. اڭگىمەنiڭ العاشقى 1922 جىلعى نۇسقاسىندا: «وسى ايتىلعانداي بەلگiسi بار ءجۇزدi كورگەندە بارلىق قازاقتىڭ بويىنداعى سابىرلىلىق، ساسپايتىن تۇكپiرلiلiك، قيىن iستەردiڭ رەتiن تاپقىشتىق، iسشiلدiك ەسكە تۇسەدi. جاس باسىنان دۇنيەدەگi iستiڭ بارىنە سىن كوزبەن قاراپ، قايعىنى دا، قۋانىشتى دا سالقىن قانمەن قارسى الاتىن مiنەز قازاقتىڭ ءتاۋiر ادامدارىنىڭ بارiندە بار»– دەپ كەيiپكەر انانى iش تارتا بەينەلەۋiنەن باۋىرمالدىق سەزiمنiڭ لەبi شالىنادى.
وقيعانى وسىدان ءارi تاپتiشتەۋدiڭ قيسىنى شامالى. جازۋشى ءوزi بiلەتiن، جانىن قيناعان اششى شىندىقتى تەبiرەنiسپەن، جان اشۋىمەن سياسىن كوز جاسىنا مالىپ وتىرىپ جازعان.
جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىقتىڭ سۋىق قولىمەن iستەلگەن بۇل قايعىلى وقيعا 1916-1920 جىلداردىڭ اراسىندا وتكەن. قاتىگەزدiككە قاتتى نالىعان مۇحتار اكە قابiرiن قۇشاقتاپ جاتىپ دۇنيەدەن كەتكەن بيشارا قىزدىڭ سورلى تاعدىرىنىڭ زار-مۇنىن جوقتاعان تۇڭعىش انگiمەسi – «قورعانسىزدىڭ كۇنiن» 1920 جىلى كۇزگە قاراي جازدى. كاميلاعا قوسىلعان سوڭ، بۇرىنعىدىاي ەل ارالاپ، سەرۋەن قۇرىپ، اڭ اۋلاۋدى ازايتىپ، شىعارماشىلىق iسiنە تۇبەگەيلi دەن قويعان.
سول جىلى اۋەز اۋىلىنىڭ بالالارىن وقىتقان، كەيiن پروفەسسور بولعان مۇساتاي اقىنجانوۆ: «مۇحتار كوبiنەسە شام جارىعىندا جازاتىن ەدi. اۋىل ادامدارى مۇحتاردىڭ بۇل iسiن اسا قادiر تۇتىپ، «جازسىن»، «سەندەر كەدەرگi جاساماندار»– دەپ ايرىقشا قۇرمەتتەيتiن. كەيiن بiر اي بويى مەن مۇحتاردىڭ ءوز ۇيiندە بولىپ، «ەل اعاسى»، «بايبiشە – توقال» پەسالارىن، «قورعانسىزدىڭ كۇنi» اڭگiمەسiن اق قاعازعا كوشiرگەنiم ءالi ەسiمدە»– دەپ، كۋالiك ەتەدi.
اڭگiمە 1921 جىلى «قىزىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ ءۇشiنشi-ءتورتiنشi سانىندا جاريالاندى. سول شىعارما ارقىلى وزگەشە قۇبىلىستى اۋەزوۆ الەمi اشىلدى.
مۇمكiندiگiنشە، تىرناقتاپ جيناعان دەرەكتەردiڭ ۇزىن-ىرعاسى، وسىنداي. قاتەلiك تە، جورتا جورامال دا قىلاڭ بەردi. ايتەۋiر، ادالدىقتان اينىماۋعا ۇمتىلدىق. ەڭ سوڭىندا كۇشiكبايدىڭ القىمىنداعى ەسكi قىستاۋعا تاعى بiر ءمiناجات ەتۋ ءۇشiن ساپارعا شىعىپ ەك.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
