تاريح ەشۋاقىتتا ەشنارسەنىڭ ءادىلىن ايتقان ەمەس. ول ءار زاماندا، ءار قوعامدا مەملەكەتتى، ەلدى باسقارىپ وتىرعان ادامداردىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنا سايكەس وڭعا دا، تەرىسكە دە بۇرىلىپ، بۇرمالانىپ وتىراتىنىن كوزىمىز كورىپ وتىر. سونىڭ ءبىر عانا مىسالىنا تۋعان ەلىمىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن مەكتەپتەر مەن جوو-ىندا وقىتىلىپ كەلگەن تاريح وقۋلىقتارىن الىپ قاراساق جەتىپ جاتىر. ول تاريحتا قازاقتارعا ورىستىڭ، ياعني، رەسەيدىڭ 300 جىلعا جۋىق كورسەتكەن قورلىق-زورلىعىنىڭ، قازاقتى تىلىنەن، دىنىنەن، اتا-بابا داستۇرىنەن ايىرۋدىڭ نەبىر سوراقى شارالارى، قازاق دالاسىنا، اۋىلدارىنا جاسالعان قانشاما قاندى قىرعىن مەن قازاقتاردىڭ وعان قارسى جانكەشتى قارسىلىقتارىنىڭ بىردە-ءبىرى ايتىلمايدى. قازاقستان ءوزىن رەسەيدەن بوستاندىق الدىق، تاۋەلسىز ەل بولدىق دەپ جاريالاعان 25 جىلدىڭ ىشىندە دە ءالى ول شىندىقتى ايتقان بىردە-ءبىر تاريح وقۋلىعى جازىلعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە بۇكىل تاريح «جوڭعار شاپقىنشىلىعى» دەپ اتالاتىن وتىرىگى مەن راسى ميداي ارالاسىپ كەتكەن نەبىر بۇلىڭعىر ۋاقيعالارعا تولىپ تۇر.

ادەتتە، ءالسىز مەملەكەت ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن، ءوزىن وتارلاپ كەلگەن كۇشى باسىم مەملەكەتتىڭ ىڭعايىنا جىعىلىپ، ونى بىرەسە تاتۋ-ءتاتتى كورشىمىز دەپ، بىرەسە باۋىرلاس دەپ، بىرەسە  اعا ۇلت، ۇلى ۇلت دەپ جۋىپ-شايىپ جازادى. ال كۇشى باسىم يمپەرياليست، كولونيزاتور مەملەكەت ءوز تاريحىندا ءوزىن، ءوز ۇلتىن ەڭ ءبىر ەرجۇرەك، سوعىستا جەڭىلمەيتىن، ەڭ ءبىلىمدى، ەڭ اقىلدى، ەڭ ءادىل، باسقالاردى جارىلقاۋشى ۇلى مەملەكەت، ۇلى ۇلت رەتىندە كورسەتىپ جازادى. مىسالى، پاتشالى رەسەي كەزىندە دە، كەڭەستىك رەسەي كەزىندە دە تاريح وقۋلىقتارىندا ورىس  ۇلتى قازاقتى جابايىلىقتان جارىققا شىعارعان «ۆەليكي رۋسسكي نارود» اتاندى.

ەندى، مىنە، جاقىندا رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين ورىس تاريحىنىڭ وقۋلىقتارىن تۇگەل قايتا جازۋعا، جاڭاشا باعىتتا جازۋعا پارمەن بەردى. بۇل ءبىر جاعىنان ءپۋتيننىڭ ساياسي دا، باسقالاي دا ساۋاتىنىڭ تومەنقول ەكەنىن، ەكىنشىدەن، قايتكەندە دە رەسەيدىڭ، ورىستىڭ تاريحىن اسپانعا اۋەلەتۋگە تىرىسقان ۇلتشىلدىعى دەۋگە دە، شوۆينيستىگى دەۋگە دە كەلەدى. بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ەندىگى جازىلاتىن ورىس تاريحى بويىنشا رەسەي ەشقاشان تاتار-موڭعولداردىڭ قولاستىندا بولماعان، ورىستار ەشقاشان سوعىستا جەڭىلىپ كورمەگەن بولىپ شىعۋى ءتيىس. سوندا وزدەرى تاتار-موڭعول دەپ اتالاتىنداردىڭ تابانىندا بولعان 300 جىلعا جۋىق ۋاقىتتى پۋتين نەمەن تولتىرىڭدار دەپ وتىرعانىن ءبىر قۇداي بىلەدى. بىراق بۇل ءارى ناداندىق، ءارى دورەكىلىك، ءارى بارىپ تۇرعان شوۆينيستىك، ءارى وزگە حالىقتارعا كۇلكى بولۋدان باسقا ەشنارسە دە ەمەس. ءتىپتى مىنا ءبىر سۋرەتتىڭ ءوزى-اق رەسەيدىڭ جاڭا جازىلماقشى تاريحىنىڭ ءبىراز ماسقاراسىن شىعارۋعا جەتىپ جاتىر.

«كنيازدىڭ انت بەرۋى» دەپ اتالاتىن بۇل سۋرەتتى قىلقالامشى ۆ. ورلوۆ-پەتروۆ 1912 جىلى سالعان. مۇندا ورىستاردىڭ ماسكەۋ كنيازى التىن وردا حانىنىڭ وكىلدەرىنە انت بەرۋ ءساتى بەينەلەنگەن. تاستا ادام تابانىنىڭ التىننان قۇيىلعان تاڭباسى بەينەلەنگەن. ول كەزدە رەسەي بولەك-بولەك كنيازدىكتەردەن تۇراتىن. ەگەر ورىستىڭ ءبىر مىقتىسى ءوزارا تالاس-تارتىستان جەڭىپ شىعىپ، كنيازدىكتىڭ ءامىرشىسى، ياعني، كنياز بولاتىن بولسا، وسى التىن وردا حانىنىڭ تابانىنا تىزەرلەپ وتىرىپ باس ءيىپ، انت بەرەتىن بولعان، زاڭ سولاي. بۇل «كنيازدىك تاڭبا» دەپ اتالادى. رەسەيدىڭ ءپۋتيننىڭ تاپسىرماسىمەن جازىلاتىن تاريحى نە دەرىن كىم ءبىلسىن، بىراق كوستوموروۆ، سولوۆەۆ جانە باسقا دا ورىس تاريحشىلارى التىن وردا رەسەيدى باسقارىپ تۇرعان كەزدە ورىس كنيازدەرى وسى تابانعا انت بەرگەننەن كەيىن بارىپ كنياز اتاناتىنىن جازىپ كەتكەن.

كارتينادا تاباننىڭ الدىندا تىزەرلەپ، باس ءيىپ وتىرعان ادام ءىى-ۆاسيلي كنياز. بۇل ماسكەۋ كنيازىن جۇرت موسكوۆسكي تەمنىي دەپ اتاعان. بۇل انت بەرۋ ءراسىمى 1446 جىلى بولعان. وسى ءىى-ءشى ۆاسيلي كنياز دميتري ششەمياكين دەگەن ۇمىتكەرمەن كنيازدىك ءۇشىن تالاس-تارتىستا سول 1446 جىلى جەڭىپ شىققان التىن وردا باسقارۋشىلارىنىڭ قولىنان وسىنشالىق كەمسىتۋشىلىككە ءتوزىپ، وسىنشالىق نامىسسىزدىققا شەيىن بارىپ انت بەرىپ، كنياز اتانۋ ماسكەۋ ءۇشىن تۇراقتىلىققا، تىنىشتىققا بەرىلگەن كەپىلدىك ەدى.

سول زاماننىڭ ياعني، ورىستاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا تاتار-موڭعولدار ۇرپاقتارى باسقارعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ءۇردىسى بويىنشا ۆاسيلي تەمنىي التىن وردا ءامىرشىسىنىڭ تاڭباسىنىڭ الدىندا جۇرەلەپ وتىرىپ حاننىڭ ءمورىن الۋى كەرەك، مورگە «كنيازدىك تاڭبا» قوسا تاپسىرىلادى. سوسىن انت ءسوزى وقىلادى.

كنياز ۆاسيلي تەمنىي ماسكەۋدە 1425-1462 جىلدار ارالىعىندا بيلىك قۇردى. ول  زاماندا ورىس اۋقاتتىلارى ءبىر كنيازدىككە ءامىرشى (كنياز) بولۋ ءۇشىن ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىر التىن وردا امىرشىلەرىنە ارىزدار جازىپ، پارا بەرىپ ءبىر-بىرىمەن قىرىق پىشاق بولىپ قىرقىسىپ جاتاتىن. مىسالى، تاريحشىلاردىڭ ايتۋىنشا وسى ماسكەۋ كنيازدىگى ءۇشىن سۋرەتتەگى ءىى-ۆاسيلي ءوزىنىڭ باۋىرى يۋريگە جاۋىعىپ، ونى جەڭىپ كنياز بولعان. سول ءيۋريدىڭ كوساي جانە دميتري دەگەن ۇلدارى دا ماسكەۋ كنيازدىگى ءۇشىن ءىى-ۆاسيليمەن كۇرەسىپ، ونىڭ كوزىن اعىزىپ جىبەرگەن. ۆاسيلي ءىى سودان باستاپ تەمنىي، ياعني،  سوقىر اتانعان كورىنەدى. پاتشالى رەسەي زامانىندا «بولىس بولدىم مىنەكەي، بار مالىمدى شىعىنداپ» دەپ ويازعا، كەڭەستىك رەسەي كەزىندە رايكوم، وبكومعا، ودان ءارى ماسكەۋگە ارىز ايداعان قازاقتاردى كىنالايمىز-اۋ. سويتسەك، بۇل ءوزى قۋاتتى ءبىر ەلدىڭ، قولىندا قارۋى بار، سانى باسىم ۇلتتىڭ ەزگىسىندە بولعان ۇلتتاردىڭ بارىنە ءتان قۇلمىنەز دەگەن كەسەل ەكەن عوي. سول  زاماندا التىن وردا ۇلكەن يمپەريا بولىپ، ياعني  1240-1495 جىلدار ارالىعىندا 250-دەي ۇلان-عايىر ايماقتى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇمىرىعىندا ۇستاپ تۇردى. بۇكىل  رەسەي ايماعى وسى كۇنگى تىلمەن ايتقاندا ونىڭ بودانى بولدى. باسقالار دا، ورىس كنيازدەرى دە تۇگەل التىن ورداعا الىم-سالىق تولەپ تۇردى. كنيازدەردى  تاعايىنداپ، بەكىتەتىن دە التىن وردانىڭ ورتالىعى ساراي-بەركە ەدى. ال سۋرەتتەگى كنيازدىڭ اياققا جىعىلۋى، تىزە بۇگۋ سوناۋ شىڭعىس حان زامانىنان كەلە جاتقان ءۇردىس-سالت. قازاقتارداعى  جەڭىلگەن، باسىمدىعىن مويىنداعان ادامنىڭ الدىندا «تىزە بۇگۋ» ءسوزى دە سول داۋىردەن بەرى قولدانىلىپ كەلەدى.

وسى كۇنى ەكى ءسوزىمىزدىڭ بىرىندە «قازاق حاندىعى، قازاق حاندىعى» دەگەندى قايتالاۋعا قۇمارمىز-اۋ. بىراق ول سونداي ءبىر كەرەمەت قۋاتتى مەملەكەت بولدى ما، ول تۋرالى ءلام دەپ اۋىز اشا المايمىز. ال بىراق جانىبەك پەن كەرەي ۇلىسى قوسىلىپ، 1455 جىلى قازاق حاندىعىن قۇرعاننان كەيىن-اق التىن وردا ىشتەن بولشەكتەنىپ، باسىنان باعى تايا باستادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا جانىبەك حان شىڭعىسحاننىڭ بالاسى جوشىدان تۋعان باراق حاننىڭ ۇلى ەكەن، ياعني «چينگيزيد». قازاقتار جانىبەك دەپ اتاعان ونىڭ شىن اتى ءابۋسايد بولىپتى.

سونىمەن ورىس سۋرەتشىسى ۆ. ورلوۆ-پەتروۆ سالعان بۇل سۋرەتتە ءىى-ءشى ۆاسيلي كنياز التىن وردانىڭ قاي حانىنا انت بەرىپ جاتىر؟ بۇل تۋرالى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلى بىلاي دەيدى.

بۇل شىڭعىس حان داۋىرىنەن كەلە جاتقان سالت. موڭعولداردا اياققا جىعىلۋ ء(حول دور سوگدوح), تىزە بۇگۋ (وۆدوگ سوگدوح) سالتى 1920 جىلدارعا دەيىن بولعان. اتالعان سۋرەتتە ماسكەۋلىك  كنياز ءىى ۆاسيلي سوقىردىڭ التىن وردا حانى ۇلۇع مۇحاممەدتىڭ تابان ىزىنە جىعىلىپ انت بەرىپ تۇرعان ۋاقيعا كورسەتىلگەن. ۇلۇع مۇحاممەد توقاي تەمىر اۋلەتىنىڭ قىرىم تارماعى حاندارىنىڭ ۇرپاعى، ەدىگە سۇلتاننىڭ بەكتەر-بەگى بولىپ ءجۇرىپ، ەدىگەگە باسىن الدىرعان ىشكىلىك-حاساننىڭ ۇلى، التىن وردانى 1428-1446 جىلدارعا دەيىن (اراسىندا ءۇزىلىس بار) بيلەگەن ۇلى حان. ءىى ءۆاسيليدىڭ ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇلۇع مۇحاممەد د. شەمياكاعا بەگىش اتتى ەلشىسىن جىبەرەدى. بىراق، شەمياكا ەلشىنى كەشىكتىرىپ قايتارماي قويادى. ۇلۇع مۇحاممەد «ەلشىنى ءولتىردى» دەگەن ايىپپەن شەمياكانى تاقتان تايدىرىپ، ءىى ءۆاسيليدى تۇتقىننان بوساتادى. بۇل ءىى ۆاسيلي ءۇشىن تىم قىمباتقا تۇسەدى.  ول ۇلۇع مۇحاممەدكە 200 مىڭ رۋبلگە دەيىن تولەم تولەپ، ۇلۇع مۇحاممەدتىڭ ۇلدارى قاسىم مەن ۇيسىپكە ميشجار (قازىرگى موسكۆا) اۋماعىن سىيعا بەرەدى. ءسويتىپ، ءىى ۆاسيلي ءوزىنىڭ باعىنىشتىلىعىن مويىنداپ، 1445 جىلى قازان ايىندا ۇلۇع مۇحاممەدتىڭ تابان ىزىنە جىعىلىپ انت بەرىپ، «ماسكەۋدىڭ ۇلى كنيازدىگىنە» قول جەتكىزەدى. سۋرەتتە وسى ۋاقيعا كورسەتىلگەن. 1446 جىلى ۇلۇع مۇحاممەد ءولىپ، ونىڭ ۇلى قاسىم ءىنىسى ءۇيسىپتى ءولتىرىپ، ءىى ۆاسيليدەن سىيعا العان ميشجار ولكەسىنە بارىپ قونىس تەبەدى. وسىلايشا، كەلەشەك قاسىم حاندىعىنىڭ نەگىزى قالاندى. قاسىم ميشجاردىڭ اتىن «ماسكەۋ كرەملى– قامالى» دەپ اتادى (ح. حاليد).  كرەمل–«keremly»  موڭعولشا «قامال» دەگەن ءسوز.

ءبىزدىڭ نازارىمىزدى سۋرەتتە ەرەكشە اۋدارعان نارسە–مۇندا قاي جاقتىڭ–ۇستەم، قاي جاقتىڭ باعىنىشتى ەكەنى  ايقىن كورىنىپ تۇرعاندىعى.  التىن وردا حاندىعى وكىلدەرىنىڭ تۇرىسى شەتىنەن اسقاق، ايباتتى. ولار كنياز بولۋ ءۇشىن تىزەرلەپ وتىرعان ۆاسيليدەن باستاپ، ونىڭ جانىنداعىلارعا ىزعارلانا، سەس كورسەتە قاراپ تۇر. ال ورىس وكىلدەرىنىڭ بىرەۋى عانا كوپشىلىكتىڭ اراسىندا كەۋدەسىن تىك ۇستاپ تۇر. قالعاندارىنىڭ ءوڭى سىنىق، كوڭىلى ءپاس. رەسەي نەلىكتەن ءوز تاريحىن قايتادان جازۋعا كىرىسكەنىن وسىدان كەيىن قالاي تۇسىنسەڭىز دە ءوز ەركىڭىز. ال ءبىز..

اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا تاريح اقساقالدىڭ ءوزى ءاردايىم اقيقاتتى ايتا بەرمەيتىنىن قاپەرىمىزگە الدىق. وسى سۋرەتتىڭ ۇزاق جىلدار بويى جۇرتتان جاسىرىن ۇستالىپ كەلگەنىنىڭ ءوزى-اق تاريحتىڭ كىم كۇشتى بولسا، سونىڭ ىڭعايىمەن باياندالاتىنى، ياعني، بۇرمالانا بەرەتىنىنە دالەل بولا الادى. رەسەي بيلىگىنە قاي زاماندا كەلگەندەر دە بۇكىل تاريحتى ورىستىڭ ابىروي-بەدەلىن اسپانداتۋعا بەيىمدەگەنى راس. ءتىپتى، ورىستىڭ نەبىر اتاقتى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ، قاھارمان قولباسشىلارىنىڭ ارعى اتا-بابالارى تۇرىك تەكتەس حالىقتاردان تارايتىنى دا، سولاردىڭ ءبىرازى يسلام ءدىنىن قابىلداعانى دا ايتىلمايدى. كورىپ وتىرسىز، ورىس «براتانداردىڭ» اقىل-ويىنىڭ ورداسى كرەمل دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى موڭعول ءسوزى ەكەن. ءبىز وسى ۋاقىتقا شەيىن سونى تالاي ىندەتكەنىمىزدە، ءتىپتى، موسكۆا، ۆولگا دەگەن سوزدەردىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىن سۇراعاندا سوعان بىردە-ءبىر ورىس ادامى ناقتى جاۋاپ بەرە الماعان-دى. ال تاۋەلسىزدىك العانىنا 21 جىل تولعان قازاق ەلى ءالى كۇنگە ءوز تاريحىن ناقتىلاپ جازىپ شىققان جوق. قازاقستان مەكتەپتەرى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە ارنالعان تاريح وقۋلىقتارىندا ءالى دە كورشى رەسەيدى رەنجىتىپ الماۋ جاعى وتە قاتتى ەسكەرىلەدى! بار ايتارى–جوڭعار شاپقىنشىلىعى. ال، التىن وردا، قازاق حاندىعى، جانىبەك پەن كەرەي دەگەن سوزدەر ءبىر-ەكى مارتە قايتالانادى دا سونىمەن ءىس ءتامام. الماتىدا «التىن وردا» دەگەن ىزى-شۋ، قىم-قۋىت ءبىر بازار بار. وندا ايەلدەردىڭ ەۋروپالىق ۇلگىمەن تىگىلگەن اۋى ءبىر-اق ەلى ىشكيىمى مەن ەمشەكقابىنان باستاپ (بيۋستگالتەر-ءتوس ۇستاۋشى دەگەندى بىلدىرەدى), شوشقانىڭ سۇبەسى مەن قاراتۇياعىنا شەيىن ساتىلادى. باسقا تاريحىمىزدى ايتپاعاندا، «التىن وردا» تۋرالى ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بىلەتىنى وسى بازار عانا. ال بۇل قۋاتتى يمپەريانىڭ باسشىلارى مەن بەكتەرىنىڭ، ساردارلارى مەن ساربازدارىنىڭ ۇرپاقتارى –بۇگىنگى قازاقتار. مىنا بىزدەر! ءبىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىمىز، ايتەۋىر، ارعى تەگىمىز ساق، عۇن، تۇركى ەكەنىن عانا بىلەدى. ونىڭ بەرجاعىنداعى وسى «التىن وردا»، قازاق حاندىعى، قىرىم حاندىعى، نوعاي ورداسى دەگەن اتاۋلاردى عانا بىلەتىندەردىڭ ءوزى بىرەن-ساران. ەدىگە، توقتامىس، وراق، ماماي، قاراساي، قازي سىندى بەكتەر مەن حانداردى، باھادۇرلەردى بىلمەيتىن وسى كۇنگى نۋريك، شۋريك، اليك، ماليكتەر كۋتۋزوۆ پەن سۋۆوروۆ تۋرالى وتىرىك-شىنى ميداي ارالاسىپ كەتكەن جاساندى تاريحتى جاتقا ايتادى. ولار ءتىپتى، ەدىل پاتشانى اتتيللا، تۇمار حانىمدى توميريس دەپ كونە گرەك، لاتىن اتاۋلارىمەن اتاپ، ۇل-قىزدارىنا دا سونداي ات قويۋدا. پاتشالى رەسەي كەزىندەگى ورىستار دا، كەڭەستىك رەسەي كەزىندەگى ورىستار دا، ولاردىڭ باسشىلارى دا ورىس بالالارىن كوزىن اشقاننان تاريحتى ورىستىڭ ابىروي-بەدەلى بيىك تۇرۋىنا بەيىمدەپ وقىتۋ ارقىلى تاربيەلەپ كەلەدى. كەز-كەلگەن ورىس تۇگىل، ورىسشا  وقىعان قاراكوز قازاقتاردىڭ بىلايعى  قازاقتار الدىندا ءوزىن وكتەم ۇستاۋى دا سول تاربيەنىڭ جەمىسى. بۇل ورايدا ءبىز ورىستان وسىنى ۇيرەنسەك تە، ياعني ءوز تاريحىمىزدى ۇلتتىق تاريحىمىزدى دۇرىستاپ وقىتۋدى ۇيرەنسەك تە بولار ەدى.  كەيدە، «ول ءۇشىن ۇكىمەت باسىندا ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىن، ءوز قازاعىن قۇرمەتتەيتىن ازاماتتار وتىرۋى كەرەك-اۋ» دەگەن ويعا كەتىپ، كوڭىلى تۇسكىرىڭ الدەبىر سامسوز، سەلسوقتى كۇيگە ءتۇسىپ باراتادى.

ءتىپتى، ءبىز «ۇلت تاريحى» دەگەن ءپان ەنگىزسەك تە ارتىق بولماس ەدى.

قىسقاسى، ءبىزدىڭ دە ءوز تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، جاس ۇرپاقتى اتا-بابالارى ءوز زامانىندا قانداي ەرلىككە، ءسان-سالتاناتقا تولى ۇلى مەملەكەتتەر قۇرعانىنان حاباردار ەتە وتىرىپ تاربيەلەيتىن كەزىمىز الدەقاشان جەتكەن جوق پا؟  ايتىڭىزشى، كانە؟

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz