التى جىلدا اۋىزبىرشىلىككە كەلە الماعان سيريانىڭ قازىرگى بيلىگى مەن وپپوزيتسياسىنىڭ ماسەلەسىن استانادا تالقىلاعان جيىن ءوتتى. جيىنعا سيريانىڭ قازىرگى بيلەۋشىسى باشار اسادتىڭ جاقتاستارى مەن ولاردىڭ نەگىزگى وپپونەنتتەرى قاتىستى. اۋەلى سيرياداعى قانقاساپتى تولىق نەمەسە ۋاقىتشا توقتاتۋ ماسەلەسى ءسوز بولدى. الايدا ەكى كۇنگە سوزىلعان تالقى اقتالىپ، تاراپتار بىتىمگە كەلە المادى. بۇل تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمە دە بولدى. «استاناداعى كەزدەسۋلەردىڭ نە كەرەگى بار ەدى؟» دەگەن پىكىرلەر دە ايتىلدى. وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەردى قايىرا ەسكە الا وتىرىپ، ساراپتاۋ ءۇشىن ءبىز پرەزيدەنت اكىمشىلىگى جانىنداعى ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەرلان قارينمەن سۇحبات جاساعاندى ءجون كوردىك.

- اۋەلى استانا پروتسەسسى تۋرالى ايتايىقشى. ەكى كۇن قاتارىنان كەلىسسوزدەر جۇرگىزگەن تاراپتار، جابىق ەسىك جاعدايىندا وتكەن وتىرىستان شىققان بەتتە ءبىر-بىرىنە دۇرسە قويا بەردى. ءبىرلى-جارىم كەلىسىمدەر بولعانىمەن، نەگىزگى ميسسيا ورىندالمادى. قالاي ويلايسىز،  جيىن ناتيجەلى بولدى ما؟

- مەن ناتيجەلى بولدى نەمەسە بولمادى دەپ ايتا المايمىن. سەبەبى،  ءاۋ باستان «استاناداعى پروتسەسستەردە بارلىعى جينالىپ كەلىپ، سيرياداعى جانجالدى توقتاتۋدىڭ جولىن بىردەن تابادى، سوعىستى توقتاتا سالادى» دەگەن بولجام بولمادى. استاناداعى كەلىسسوزدەر بۇل جەنەۆاداعا كەلىسسوزدەردىڭ الدىنداعى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن جيىن رەتىندە قاراستىرىلدى. 5-6 جىلدا سيريانىڭ وپپوزيتسيالىق قارۋلى توبى مەن سيريا ۇكىمەتى وكىلدەرى العاش رەت بەتپە-بەت كەلىپ، ءبىر جەرگە جيىلدى. وسىنىڭ ءوزى ناتيجە.  ەگەر العاشقى جيىندا-اق، تاراپتار ىمىراعا كەلەدى دەسەك، اسىرا ايتقان بولار ەك. بىراق، كەشەگى قابىلدانعان بىرقاتار قۇجاتتار بولعان كەزدەسۋدىڭ ناتيجەلى اياقتالعانىن كورسەتەدى. سەبەبى، بۇندا كەزدەسۋلەردىڭ اياعىنا دەيىن جەتپەي ءۇزىلىپ قالۋى نەمەسە تاراپتاردىڭ ءبىرى كەزدەسۋ زالىن تاستاپ كەتۋى سەكىلدى جايتتار بولمادى. ال، بۇنداي ءجايتتىڭ ىقتيمالدىلىعى جوعارى ەدى. كورگەنىڭىزدەي جيىنعا قاتىسۋشى تاراپتار كەلىسسوزدىڭ سوڭىنا دەيىن وتىردى. تۇركيا، رەسەي جانە يران ءۇش جاقتى ورتاق مالىمدەمە جاسادى. وسى ۇشەۋى سيرياداعى بەيتاراپ ايماقتاردا وق اتپاۋدى باقىلايتىن مەحانيزم جاسايتىن بولدى. سوندىقتان استانا كەزدەسۋى ءساتسىز دەپ ايتا المايمىن. ارينە، تولىق شەشىم شىقپادى. ەڭ باستىسى، استاناداعى كەزدەسۋلەر جالپى سيرياداعى پروتسەسستەرگە، وندا تۇراقتىلىقتى ورناتۋدا جاڭا سەرپىن بەرگەنى ءسوزسىز.

ءوزىڭىز باسى-قاسىندا ءجۇردىڭىز،  بۇل سيريا بيلىك وكىلدەرى مەن وپپوزيتسيا اراسىنداعى تالقى عانا ەمەس، وعان كەپىلدىك جاساپ، باقىلاۋشى رەتىندە قاتىسىپ وتىرعان ءۇش جاقتىڭ ورتاق كەلىسسوزدەرى بولدى. وعان بۇۇ سيريا ماسەلەسى جونىندەگى وكىلى ستەففان دە ميستۋرا مىرزا دا قاتىستى. استاناداعى وتىرىس الداعى ۋاقىتتا جەنەۆادا وتەتىن كەزدەسۋلەردىڭ ناقتى كۇن ءتارتىبىن ايقىنداۋعا مۇمكىندىك بەردى.

- دەگەنمەن، كەشە سيريانىڭ وپپوزيتسيالىق قارۋلى توبىنىڭ جەتەكشىسى مۇحاممەد اللۋش مىرزا، كەلىسسوزدەر وڭ ناتيجە بەرمەسە، سوعىستى جالعاستىرا بەرەتىنىن، ال تاعى ءبىر وپپوزيتسيا وكىلى ياحيا ءال-اريدي كەلىسىمگە قول قويماعانىن ايتتى.

-بۇنداي پىكىرلەر سيريادا قالىپتاسقان اسكەري جاعدايلارعا بايلانىستى بولدى. ارينە، كۇنى كەشە عانا قارۋ اسىنىپ جۇرگەن تاراپتاردىڭ وكىلدەرى ەسىكتەن شىعا سالا، ء«بىزدىڭ كوڭىلىمىز تولدى، كەلىستىك» دەي سالمايدى. كەلىسسوزدەر اياقتالعان جوق. 6 اقپاندا  جەنەۆادا كەڭ فورماتتا ۇلكەن كەزدەسۋ بولادى.  بۇل بەيبىت كەلىسسوزدەردىڭ باسى عانا.  تاراپتار كەلەسى كەلىسسوزدەردە ۇتىمدى پوزيتسيا جاساۋ ءۇشىن، ىقپال ەتۋ ءۇشىن  استاناداعى جيىندا ايتىلعاننىڭ ءبارىن ەسكەرەدى.  انىعىراق ايتساق، ەكىنشى جاققا قىسىم جاساۋ ءۇشىن جوعارىداعىداي مالىمدەمەلەر جاسالا بەرەدى. ەگەر كەلىسپەگەن بولسا، كەلىسسوزدەر زالىن تاستاپ كەتەر ەدى. بىراق، بارلىعى سوڭىنا دەيىن قاتىستى، شىققان سوڭ ءار قايسىسى ءار ءتۇرلى پىكىر ايتتى. سەبەبى ولار ساياسي قارسىلاستار ەمەس. بۇلار قارۋلى، اسكەري قارسىلاستار. بۇلار 5-6 جىل بويى ءبىر-بىرىمەن سوعىسىپ جۇرگەن ادامدار. استانا پروتسەسىنە قاتىسقان سيريالىق 15 وپپوزيتسيالىق توپ 15 قارۋلى جاساقپەن كەلدى. ءاربىر توپتا ەڭ از دەگەندە 1200-4000-عا دەيىن،  ەڭ ۇلكەن دەگەندەرىندە 40 مىڭعا دەيىن اسكەر بار. بىلايشا ايتقاندا سودىرلار.

- سيريانىڭ بيلىك وكىلى دجافار ءال-باشاري استاناعا كەلگەن وپپوزيتسيا وكىلدەرىنىڭ قاتىرىندا تەرروريستەر دە بولعانىن اتاپ ءوتتى. راسىندا، تەرروريستەردىڭ وكىلىن مامىلەگە شاقىرۋ – تاۋەكەلدىڭ تاۋەكەلى ەمەس پە؟ بۇل قاۋىپتى پروتسەسس قوي...

- بۇنى سيريا ۇكىمەتىنىڭ وكىلى ايتىپ وتىر. ارينە، ول سيريانىڭ وپپوزيتسيالىق توپتارىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. بۇل ەندى سيريانىڭ ىشكى قاراما-قايشىلىقتارى. ونى تاپتىشتەپ ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندىقتان سيريا بيلىگى ولاردىڭ ءبارىن تەرروريستىك ۇيىمدار دەپ اتايدى. بىراق، بۇل كەزدەسۋگە قاتىسىپ وتىرعان توپتاردى – حالىقارالىق ۇيىمدار، ونىڭ ىشىندە بۇۇ دا بار،  «سيريالىق وپپوزيتسيالىق توپ» دەپ مويىندايدى. ەەگەردە  ول جەردە «دجەبحات ءان-نۋسرا» سەكىلدى ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى بولسا، ارينە، وندا اڭگىمە باسقا.  ەكىنشىدەن، سيريالىق وپپوزيتسيالىق كۇشتەر، بىرىڭعاي ۇيىم ەمەس.

- استاناداعى كەلىسسوزدەرگە دە ءار توپ ءوز ۇستانىمدارىمەن كەلگەنىن كوردىك.

- بۇل – ءار ءتۇرلى ساياسي پلاتفورماداعى، ساياسي ۇستانىمداعى قارۋلى توپتار. بۇل – شارتتى جيىنتىق.  بۇلاردىڭ ءبىرى سۋننيتتىك توپتار، ەندى ءبىرى جيحاديستەر... حالىقارالىق ۇيىمدار «تەرروريستىك ۇيىم» دەپ تانىعان توپتار استانا پروتسەسستەرىنە قاتىسقان جوق.

- نەگە استانا؟ سيريا حالقىنىڭ باسىنداعى احۋالعا بايلانىستى ساياسي شولۋلارمەن شعىلداناتىن مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، استانا مەن جەنەۆا كەلىسسوزدەرىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي كورىنەدى. شىنىدا، جەنەۆادا ساياسي ماسەلەلەر ءسوز بولسا، استانا قاندى قىرعىندى توقتاتۋدى الدىڭعى ورىنعا قويىپ وتىر. بىراق، ءبىز بۇل پروتسەسسكە ءتىپتى باقىلاۋشى بولىپ تا قاتىسپادىق. باستاماشى - تۇركيا مەن رەسەي. باقىلاۋشى - بۇۇ مەن اقش. بىزگە بۇدان قانداي پايدا بولدى سوندا؟  

- بۇل وقيعا وتە ماڭىزدى ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. ءبىز اۋەلى بۇل پروتسەسستىڭ اۋقىمىن ءتۇسىنىپ الايىقشى.  مەنىڭشە ءدال وسى وقيعاعا قاتىستى دۇرىس تۇسىنىك بولۋى كەرەك. بۇل ۇلكەن ماڭىزعا يە. بىرىنشىدەن، سيريا داعدارىسى جەكەلەگەن ايماقتىق كيكىلجىڭ ەمەس. حالقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان ماسەلە. سيريا داعدارىسى بۇل تەك قانا سيريانىڭ ەمەس، يراكتىڭ دا بىرقاتار تەرريتورياسىن قامتىپ وتىر. يراك قازىر كەم دەگەندە 30 پايىز ىقپالىنان ايىرىلدى. ول جەردە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنەن سودىرلار بار.  سوندىقتان بۇعان تەك قازاقستان نەمەسە كەپىل بولىپ وتىرعان ءۇش مەملەكەت قانا ەمەس، كۇللى دۇنيەجۇزى كوز تىگىپ وتىر. حالىقارالىق ماسششتابتاعى تالقى.

سيرياداعى سودىرلار حالىقارالىق قۇرامدا. ونداعى راديكالدى اعىمدا جۇرگەندەردىڭ 3/1-ءى ورتالىق ازيا مەن رەسەيدەن كەلگەن ازاماتتار. وندا قازاقستان ازاماتتار دا از ەمەس.

- ءسىز سيريادان ەلگە ورالعان سودىرلارمەن كەزدەسىپ جۇرەسىز عوي...

- راس، ولارمەن كەزدەسكەندە ماعان نە ءۇشىن بارعاندارىن ايتادى. ولاردىڭ بارلىعى دەسەك تە بولادى،  ساياسي كۇشتەردىڭ يدەولوگياسىنا الدانىپ قالعاندار. جازا باسىپ، بوتەن ميسسيانىڭ ويىنشىعى بولعاندار. كەيىن وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن تۇسىنگەندەر.  سونداي سودىرلاردىڭ قاتارىندا ءالى قانشا قازاقستاندىق ءجۇر...

دۇرىس ايتاسىز، ءبىز ۇيىمداستىرۋشى ەمەسپىز. ءبىز ديالوگ ورناتۋ الاڭى عانا بولدىق. بۇندا تالقىلانعان ەڭ ءبىر وزەكتى ماسەلە – قانقاساپتى توقتاتۋ. سوسىن – ازىپ-توزعان سيريا جۇرتىنا حالىقارالىق ۇيىمدار تاراپىنان گۋمانيتارلىق كومەك جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ. بۇل – ەڭ باستى ميسسيا ەدى.  كەشە بۇۇ وكىلى ستەففان دە ميستۋري مىرزانىڭ ءوزى دە ايتتى عوي، «بەيبىت ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا العاشقى قادامدار جاسالدى» دەپ. بۇل –مۇسىلماندىق تۇرعىسىنان دا ساۋاپتى ءىس. مەيلى ازىن-اۋلاق قارجى كەتكەن شىعار. بىراق، بۇل كەرەك دەسەڭىز، حالىقارالىق ۇيىمدارعا ۇلگى بولدى. قازاقستان ءوزىنىڭ بىتىمگەرلىك ميسسياسىن ناقتى ىسپەن دالەلدەدى.

 - وسى تۇستا قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋى دا استانانىڭ بىتىمگەرلىك الاڭى بولۋىنا ءتيىمدى سەكىلدى...

-تاعى ءبىر ماسەلە، قازقستان مەن وا وتە قيىن گەوساياسي ايماقتا ورنالاسقان. بۇل جەردە رەسەي مەن قىتايدان وزگە يران، تۇركيا، پاكىستان سەكىلدى ايماقتىق دەرجاۆالار بار.  وسىنداي جاعدايدا قازاقستان ءۇشىن 2 جول عانا بار. ءبىرىنشىسى – ساياسي كۇشتەر ەسەپ ايىرىساتىن الاڭ بولۋ. ياعني، بۋفەرلىك زوناعا اينالۋ. بۇل دەگەنىڭىز – سوعىس الاڭى بولۋ. ەكىنشىسى – بەيتاراپ بىتىمگەرلىك ايماق ورناتۋ. قازاقستان وسىنىڭ ەكىنشىسىن تاڭدادى. نەگە ءبىز ونى قولداماۋىمىز كەرەك؟!.

- الايدا سيريالىق ساياسي كۇشتەر ناقتى كەىسىمىگە كەلمەدى عوي. ەسەسىنە الەمدىك باق-تىڭ باستى ترەندى استانا بولدى. بۇل دا ءوز كەزەگىندە يميدجدىك جوبا سەكىلدى كورىندى...

- قازاقستان ءۇشىن، استانا ءۇشىن بۇل جيىندى تەك يميدجدىك جوبا دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. ارينە، شەتەلدىك 300-دەن استام باق-تىڭ باستى اقپاراتتىق لەنتاسىنداعى نەگىزگى ترەند استانا پروتسەسسى بولدى. مەن قاراپ شىقتىم، «The New York Times» سەكىلدى بىرقاتار شەتەلدىك باسىلىمدار استانانى نىسانا ەتىپ الدى. بۇل، بىرىنشىدەن، قازاقستاننىڭ سۋبەكتيۆتى مەملەكەت ەكەنىن، دەربەس ەل رەتىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى بىتىمگەرلىك ميسسيانى ورىنداي الاتىنىن كورسەتتى.

سۇحباتتاسقان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz