سەرىك ەرعالي. ءبىز – ءدۇبارامىز
مەنىڭ ويىمدا كوپتەن بەرى وسىنداي تاقىرىپقا ماقالا جازۋ جۇرگەن-ءدى. بەلگىلى ساياساتشى، بۇرىنعى سەناتور زاۋرەش باتتالوۆا ويدا جوقتا قولىما "يا، نۋربولات ماسانوۆ..." دەگەن كىتاپتى ۇستاتا سالعانى. نۇرەكەڭدى بۇرىننان جاقسى بىلگەندىكتەن، قولعا تۇسكەن كىتاپتى وقۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ، كىتاپتان وسى اتاۋلاس سۇحباتقا كەزىكتىم. بۇل سۇحباتتان ماسانوۆ ۇسىنعان بىرنەشە تۇجىرىمدى قابىلداي وتىرىپ، كوڭىلدى كۇپتى ەتكەن ءبىرشاما ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا بولادى ەكەن.
نۇرەكەڭنىڭ قايتىس بولعانىنا بىرنەشە جىل. الايدا، كوزى تىرىسىندە مەملەكەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا جىلى كوزقاراسىنا يە بولماعان، حالقىمىزدىڭ اسا دارىندى دا، بىرەگەي عالىمدارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ەندى مويىندالا باستار دەگەن ويدامىن. وعان يتەرمەلەيتىن - ونىڭ ورىس تىلىنەن قازاقشاعا قوتارىلىپ وتىرعان وسى سۇحباتتاعى ويلارىنا ءتان، تايىنباي تۋرا بىلدىرەتىن راسقوي كوزقاراسى مەن ءۋاجى. قازاقتىلدى اعا بۋىن زيالىدان نە ەستىمەي، نە تۇشىنباي جۇرگەنىڭدى اڭدايسىڭ. ناعىز عالىمدىق ۇستانىم دەگەنىمىز - وسى بولار. سوزدەرىنەن پلاتوننىڭ سىبىرى ەستىلەدى.
بارىنەن بۇرىن ۇلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلۋى زامانعا ساي سونى ۇلتتىق قۇندىلىق قۇراۋعا قۇرامتا بولۋى ىقتيمال. مۇنداي كوزقاراس پەن ءۋاج سونىسىمەن باعالى. ارينە، ونىڭ بارلىق پىكىرىمەن كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا وعان قارسى تەرەڭ دە سارالى ويمەن، ساراپپەن جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. ول - ۋاقىتتىڭ ەنشىسى.
* * *
مەنىڭ ويىمدا كوپتەن بەرى وسىنداي تاقىرىپقا ماقالا جازۋ جۇرگەن-ءدى. بەلگىلى ساياساتشى، بۇرىنعى سەناتور زاۋرەش باتتالوۆا ويدا جوقتا قولىما "يا، نۋربولات ماسانوۆ..." دەگەن كىتاپتى ۇستاتا سالعانى. نۇرەكەڭدى بۇرىننان جاقسى بىلگەندىكتەن، قولعا تۇسكەن كىتاپتى وقۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ، كىتاپتان وسى اتاۋلاس سۇحباتقا كەزىكتىم. بۇل سۇحباتتان ماسانوۆ ۇسىنعان بىرنەشە تۇجىرىمدى قابىلداي وتىرىپ، كوڭىلدى كۇپتى ەتكەن ءبىرشاما ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا بولادى ەكەن.
نۇرەكەڭنىڭ قايتىس بولعانىنا بىرنەشە جىل. الايدا، كوزى تىرىسىندە مەملەكەتتىڭ دە، حالىقتىڭ دا جىلى كوزقاراسىنا يە بولماعان، حالقىمىزدىڭ اسا دارىندى دا، بىرەگەي عالىمدارىنىڭ ءبىرى ەكەنى ەندى مويىندالا باستار دەگەن ويدامىن. وعان يتەرمەلەيتىن - ونىڭ ورىس تىلىنەن قازاقشاعا قوتارىلىپ وتىرعان وسى سۇحباتتاعى ويلارىنا ءتان، تايىنباي تۋرا بىلدىرەتىن راسقوي كوزقاراسى مەن ءۋاجى. قازاقتىلدى اعا بۋىن زيالىدان نە ەستىمەي، نە تۇشىنباي جۇرگەنىڭدى اڭدايسىڭ. ناعىز عالىمدىق ۇستانىم دەگەنىمىز - وسى بولار. سوزدەرىنەن پلاتوننىڭ سىبىرى ەستىلەدى.
بارىنەن بۇرىن ۇلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلۋى زامانعا ساي سونى ۇلتتىق قۇندىلىق قۇراۋعا قۇرامتا بولۋى ىقتيمال. مۇنداي كوزقاراس پەن ءۋاج سونىسىمەن باعالى. ارينە، ونىڭ بارلىق پىكىرىمەن كەلىسۋ مۇمكىن ەمەس، الايدا وعان قارسى تەرەڭ دە سارالى ويمەن، ساراپپەن جاۋاپ بەرىلۋى كەرەك. ول - ۋاقىتتىڭ ەنشىسى.
* * *
ءبىزدىڭ ەگەمەندىك ءوتىلىمىز وسكەن سايىن، وتكەن جولىمىزدى سارالاۋعا تىرىسقان جاريالامدار مەرزىمدى ءباسپاسوز بەن ينتەرنەت-باسىلىمدار بەتتەرىندە شاڭ بەرىپ ءجۇر. بۇل ۇدەرىس، ءسىرا، ء"بىز كىمبىز؟", "قاي ماڭدامىز؟", "قايدا بارامىز؟" دەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ بەرۋگە تالپىنۋ سەكىلدى. بۇل ماسەلەلەر جونىندەگى ءوز پىكىرىن ايتۋعا بۇل جولى ن.ە.ماسانوۆتان وتىندىك. قازىر ونى كوپشىلىك ناعىز بەيۇستانىمشىل (وپپوزيتسيونەر) رەتىندە تانيدى. مۇنداي اسەردىڭ اراسىندا، ونىڭ جالعىز كاسىپقوي ەتنولوگ ەكەندىگى ەسكەرىلمەگەننىڭ وزىندە، ەلدەگى بىرەگەي ماماننىڭ ءبىرى ەكەندىگى راس. ونىڭ ۇستىنە قانشا دەگەنمەن، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاعى جانە بار.
سۇحباتتاسقان - ك.تاتيليا.
2004 جىل 17 تامىز.
نۇربولات ەدىگەۇلى، قازىرعى قازاقستانداعى سوتسيومادەني قۇبىلىستاردى قالاي سىيپاتتاعان بولار ەدىڭىز؟
بىلەسىز بە، بار ماسەلە، بۇل قۇبىلىستاردىڭ ءوزارا قايشىلىقتى سىيپاتىندا. ءبىر جاعىنان بىزدە ءومىرى بولماعان ىرىقتى (ليبەرالدىق) ەكونوميكا ورىستەۋدە. ءبىز ەكونوميكانىڭ قالعان نارسەلەرگە قاتىستى العاندا اۋەلگى ءمانى بار ەكەنىن بىلەمىز. بۇل تۇجىرىمىمىز الگى ەكونوميكالىق باسىمدىقتىڭ ۇزاق ۋاقىت بويى ءوڭىردىڭ، ەلدىڭ، حالىقتىڭ، مادەنيەتتىڭ جانە ت.ب. دامۋى بارىسىنا قانشالىقتى ىقپالى بولارىن ۇعىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باسقاشا ايتقاندا، ءبارى دە ءوزىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق جونىمەن جۇرۋدە دەۋگە بولادى.
بىراق، باسقا جاعىنان، ءبىز عىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنداعى قانداي قۇلدىراۋدىڭ ورىن الىپ وتىرعانىن دا كورىپ وتىرمىز. مەن ءبىزدىڭ اكادەميكتەرىمىزدىڭ بۇدان بىلاي اكادەميكتەردى پرەزيدەنتتىڭ تاعايىنداپ، ونىڭ عىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا شەشىم قابىلداۋىنا كەلىسەتىنى تۋرالى حاتتارىن وقىعاندا - ەسەڭگىرەپ قالدىم. مۇندايدى تەك قانا ناعىز عالىم بولا الماعاندار جازار ەدى. بۇلار - عىلىمنىڭ، ەلدىڭ، مەملەكەتتىڭ، وركەنيەتتىڭ ت.ب. مۇددەسىنەن گورى مەملەكەت الدىندا وزدەرىنىڭ جەكە باسىن جوعارى قوياتىندار.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازىر قاراما قايشىلىقتى ۇدەرىستەرگە كۋامىز. ەكونوميكالىق سالادا العا قاراي ارشىنداپ كەلە جاتقاندايمىز، سونىمەن بىرگە قوعامنىڭ وزگە - مادەني، عىلىمي، ءبىلىمي سالالارىندا مەيلىنشە كەرىكەتىم (رەگرەسس) كوزگە تۇسۋدە. ارينە، ادامدىق قاتىناسپەن قاراعاندا، مورالدىق-ادەپتىلىك اسپەكتىدە كەرىكەتىم شەكسىز بولمايدى.
سوندا دا، مەن ەۆوليۋتسيالىق دامۋ مەن ەكونوميكالىق باسىمدىق بارلىق جاعىمسىز جايتتاردى جوندەپ، كەرىكەتىمدەردى توقتاتىپ، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر، وركەنيەتتىڭ سارا جولىنا بەت تۇزەيمىز دەپ ۇمىتتەنەم. بۇل جاعىنان مەن ءۇمىتسىز ءوپتيميستپىن.
دەگەنمەن، ەكەۋمىز قوزعاعان ماسەلەلەرگە بارىنشا ءجىتى قارايىقشى. جەكەلەي العاندا، عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ دامۋى، سوعان وراي ءبىزدىڭ ينتەلليگەنتسيانىڭ دامۋ دەڭگەيىن الايىق. ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ وسال ەكەندىگى مەن قوعامدىق مۇددەنى جوقتامايتىندىعى تۋرالى سىندار ءجيى ايتىلادى. ءيا، ول راس. بىراق، بىزدە مۇنىڭ ءبىرى دە بولعان ەمەس قوي. عىلىم دا، ءبىلىم دە، ونەر دە، مادەنيەت تە، ينتەلليگەنتسيا دا، ءبىر سوزبەن - بىزدە ەشتەڭە بولعان جوق. بىزدە بار بولعانى نومادتىق كوشپەلى قوعام عانا بولدى. ءيا، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كەيبىر داستۇرلەر مەن اعىمداردىڭ دامىعانى راس، بىراق ونىڭ ءبارى دە ايىرىقتانعان ەمەس، كاسىپقويلىق سىيپاتقا يە بولمادى. سوندىقتان دا بىزدە مۇنىڭ ءبارى شىندىعىندا بولمادى دەۋگە نەگىز بار.بىزدە بولعان مادەنيەت، ونەر، موزىيكا - كوشەگەندەردىڭ اۋەستىك دەڭگەيدەگى عانا تۋىندىسى سەكىلدى نارسەلەر. مۇنىڭ ءبارى دە جوعارى ماعىنالى سوزبەن ايتقاندا، كاسىپقوي ونەر بولعان ەمەس. تەك قانا كەڭەس ۋاقىتىندا عانا ىسكە دەگەن كاسىپقويلىقپەن كىرىسۋ جولعا قويىلا باستاعان-دى. سوندىقتان دا، ماسەلەنىڭ ءمانى - بىزدە زياگەرلەردىڭ (ينتەلليگەنتسيا), مامانداردىڭ كەمىندە ءۇش بۋىنى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەدى. عىلىمدى الايىق. بىزدە عالىمداردىڭ اۋەلگى بۋىنى رەتىندە - ءا.ح.مارعۇلان، ا.ن.نۇسۇپبەكوۆ، پ.گ.گالۋزا، ە.بەكماحانوۆ سەكىلدى ءوزىم بالا كەزىمنەن بىلەتىن، تاريح سالاسىندا جاسامپازدىق تانىتقانداردى اتاپ، بۇلارعا ح.ارعىنباەۆ، م.مۇقانوۆ، ۆ.ف.شاحماتوۆ جانە باسقالارىن دا جاتقىزۋعا بولادى. تۇسىنەسىز بە، بۇلار اۋەلگى بۋىن بولاتىن، ناعىز وقىمىستىلار بۋىنى بولىپ تابىلمايدى. ويتكەنى، ناعىز عالىم بولۋ ءۇشىن، اۋەلى ءوزىڭ بىرەۋدىڭ شاكىرتى بولۋىڭ كەرەك. ۇستازىڭنىڭ جانىندا ءجۇرىپ، ۇنەمى قارىم-قاتىناستا بولىپ، ونىڭ اقىل-ويىنىڭ جۇيەلى جولىن تۇتىناتىنداي وزىڭە ءسىڭىرۋىڭ قاجەت-اق.
ىلعي ىزدەنىستە بولۋ كەرەك دەگەنىڭىز بە؟
ىلعي ىزدەنىستە بولۋ كەرەك، بىراق ول ىزدەنىس ءتيىمدى بولۋ ءۇشىن، سەنى تۇزەتىپ، سوزكومەك بەرۋ ءۇشىن، وي تالاستىراتىنداي بىرەۋ بولۋى كەرەك. تۇڭعىش بۋىندا ەشقاشان دا ناقتى باعدار بولمايدى. «قاراعىم، ماقالاڭ وسالداۋ» دەيتىندەي ەشكىم بولمايدى عوي. مۇندايدا سەنىڭ وزىڭە اڭعارماعانىڭ، ۇقپاعانىڭ نە ەكەنى جەتىسپەيدى. سوندىقتان دا ساعان، تاجىريبەسى مەن قاتەلەرىنەن ۇيرەنەتىن اعا بۋىن كەرەك. سول سەبەپتەن دە، العاشقى بۋىن وكىلدەرى ناعىز وقىمىستى بولىپ تابىلمايدى. مەن قازاقستان عىلىمىنىڭ دامۋىنا ەناپات ۇلەستەرىن قوسقان ءبىزدىڭ اسا كورنەكتى عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ەش ەتكىم كەلىپ وتىرعان جوق، الايدا، ولار - عىلىمنىڭ باسىندا عانا، ونىڭ ىرگەتاسىن ءتۇزدى، بىراق عىلىم عىيماراتى سالىنىپ بىتپەگەن ەدى.
قازاقستانداعى عالىمداردىڭ ەكىنشى بۋىنى وتكەن عاسىردىڭ 70- جىلدارىنىڭ ورتاسىندا قالىپتاسا باستادى. ارينە، بۇل بۋىن الدىڭعىسىنان الدەقايدا مىعىم بولدى. بۇلار ەندى ىرىكتەۋ مەن تەزدەن وتكەن، عىلىمي ويتالاستا شىڭدالعان، ولار ءوز پىكىرلەرىن اعا بۋىنمەن دە، تۇستاستارىمەن دە تالاسىپ قورعاۋدى ۇيرەنگەندەر ەدى. سوندىقتان دا ولاردىڭ كاسىبي شىڭدالۋ دەڭگەيى، ارينە، جوعارى بولدى. دەگەنمەن، بۇل بۋىن دا جەتكىلىكسىز. عىلىمي بۋىندار ورنىقتى جۇيە بولۋى ءۇشىن، العى بۋىنداردان قالعان مۇرانى بويىنا سىڭىرەتىن ءۇشىنشى تولقىن قاجەت. وسى بۋىن تۋىلعاندا عانا، عىلىم، مادەنيەت، زياگەرلىك ءتول ءوندىرىسى بار، الاڭسىز، ورنىقتى دا تۇراقتى دامۋ جولىنا ءتۇستى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ال، بىزدە جىيعان-تەرگەنىمىز ەكىنشى بۋىنمەن بىتكەن سەكىلدى.
دەمەك، ءبىزدىڭ ەلدە عىلىم دامۋىنىڭ ورنىقتى ءداستۇرى جوق پا؟ سولاي ما؟
ءداستۇر جوق.
سوندا عىلىمي مەكتەپ جوق پا؟
قازاقستاندا اقىرى عىلىمي مەكتەپ قالىپتاسپاي قالىپ وتىر. ويتكەنى، العىشقى بۋىن ونداي مەكتەپ قالىپتاستىرا الماس ەدى. ولاردىڭ ءوزى كاسىپقوي ەمەس ەدى، بەينەلەپ ايتقاندا، ولار قولونەرشىلەر ەدى. ەكىنشى ۇرپاق - كاسىپقوي دەسە بولادى، بىراق ول جەتىسپەيدى. ولار وزدەرىنىڭ ءداستۇرى مەن تاجىريبەسىن كەلەسى بۋىنعا تاپسىرۋى قاجەت ەدى. مىنە، بىزگە جەتپەگەنى وسى بولدى. مەنىڭ باسىمداعى جاعدايدى الايىق. مەن قازاقستانداعى كوشپەلى قوعام بويىنشا جالعىز مامان بولدىم. بۇل ماسەلەكەت (پروبلەماتيكا) بويىنشا مەنىڭ سوناۋ كەڭەس كەزىندە-اق جاريالانعان عىلىمي ەڭبەكتەرىم بار. ال، مەندە وسى نوماديزم ماسەلەكەتى بويىنشا ءبىر دە ءبىر اسپيرانتىم جوق.
نەگە؟
ءبىزدىڭ ەلدە ەشكىم دە نوماديزممەن اينالىسقىسى كەلمەيتىن بولار.ويتكەنى، مەنى ۋنيۆەرسيتەتتەن شىعاردى. وعان ءتۇرلى سەبەپ بولدى. بىراق، ماسەلە مىنادا: ءوزىم كەزىندە اقىل-كەڭەس الۋعا بەكىتىلگەن كونسۋلتانت عالىمعا بارعان ەمەسپىن. مەن ناعىز ماماندارعا، ماسەلەكەتتىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشەتىندەرگە بارۋشى ەدىم. مەنىڭ كانديداتتىق جۇمىسىمنىڭ رەسمي جەتەكشىسى ب. سۇلەيمەنوۆ بولعانمەن، ناعىز عىلىمي جەتەكشىم ۆەنيامين پەتروۆيچ يۋدين بولدى. مەن ونى ەڭ جارقىن قازاقستاندىق تاريحشى دەيمىن. مەن ءۇشىن ول - ءنومىرى ءبىرىنشى عالىم. ال، ول، ءتىپتى، عىلىم كانديداتى دا بولعان جوق. جانە وعان بۇنىڭ كەرەگى دە بولمادى. ول بار بولعانى عىلىممەن اينالىستى. ول ماڭدايى جارقىراعان وقىمىستى ەدى. ءبىز مۇنداي ناعىز عالىمداردى بىلدىك. وندايلار قازاقستاندا از بولاتىن. مىنە، سول مەنىڭ ناعىز جەتەكشىم بولدى، رەسمي تۇردە تىركەلگەندەر ەمەس.
ال ەندى ويلايمىن، ەگەر دە قازاقتىڭ كوشپەلى قوعامىنا قىزىققان بىرەۋ بولسا، ونى زەرتتەگەن بولار ەدى، ماعان كەلگەن بولار ەدى. مەن جەتەكشى بولماي-اق قويايىن، اكادەميالىق قۇرىلىمدا دا بولماسام دا. بىراق مەن بۇرىن ىستەدىم عوي، بۇل پروبلەماتيكانى بىرنەشە جىل بويى قاۋزادىم عوي.عىلىم اكادەمياسىندا دا، قازمۇۋدا دا. بىراق ەرگەندەر بولمادى. ءتىپتى، مەن جۋىردا مىناداي ەرسىلىكپەن بەت پە بەت كەزدەستىم.ءبىر اسپيرانت قىز ماعان اقشقا بارىپ، بۇرىن مەنىڭ قول استىمدا بولعان امەريكالىق ايەلدەن -كەڭەس الاتىنىن ماقتانىش ەتتى. جانە دە ءوزى مەنىڭ ءبىر دە ءبىر ەڭبەگىمدى بىلمەيدى جانە ماعان جولىققان ەمەس.
جالپى العاندا، ءبىزدىڭ عىلىم سالاسىندا ەرسىلىك جەتكىلىكتى.ءبىز قازاقستاننىڭ الەمدەگى اۋماعى ەڭ ۇلكەن جانە ەڭ ەجەلگى كوشەگەندەر تاريحىنىڭ ەلى ەكەندىگىن بىلدىرەتىن ءبىر عانا قاراپايىم اقيقاتتى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك! سويتە تۇرىپ، ەلىمىزدە نوماديزم بويىنشا ءبىر دە ءبىر مامان جوق. بۇل جونىنەن مەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى مارتەبە جاعىنان دا، دە-فاكتو رەتىندە دە مويىندالعان اداممىن - ول مەنىڭ دوكتورلىق تاقىرىبىم ەدى. بىراق مەن كازىر ودان كەتىپ، پوليتولوگيامەن اينالىسۋدامىن. قازىرعى قازاقستاندا كوشپەلى قوعامنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى بويىنشا ءبىر دە ءبىر كاسىپقوي مامان جوق دەيتىنىم - سودان. پارادوكس پا؟ پارادوكس.
ءسىز قالاي ويلايسىز، نەلىكتەن جاس بۋىن، ستۋدەنتتەر مەن اسپيرانتتار بۇل ماسەلەكەتكە قىزىقپايدى؟ بالكىم، ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءىسىڭىزدى جالعاستىراتىنداردى كورمەي جۇرگەن بولارسىز؟
جوق، ماسەلە وندا ەمەس. ماعان ەشكىمنىڭ جولاماۋىندا. راسىن ايتقاندا، مۇنىمەن شىنداپ اينالىساتىن ادام جوق. مەنىڭ ونى كورۋىم نە كورمەۋىم ماڭىزدى ەمەس. ەگەر ولار جۇزدەگەن بولىپ، ولاردىڭ ىشىنەن لايىعىن كورمەسەم، ءبىر ءسارى. الايدا، ەشكىم كورىنبەيدى. نەگە احۋال بۇلايشا؟ ويتكەنى، كەڭەستىك زاماندا دا كوشەگەندىكپەن ەشكىم اينالىسقان ەمەس. بۇل اسا كۇردەلى ماسەلە بولاتىن. ول كەزدە بارلىعى دا ديسسەرتاتسيانى كەڭەستىك كەزەڭگە ارنايتىن. 1981 جىلى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىندا مىناداي ەرسى احۋال قالىپتاستى: رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى تاريح بويىنشا بار بولعانى ءبىر عانا مامان بولدى. ال، ءبىر كەزدە بۇل ەڭ مىقتى ءبولىم بولاتىن. وندا ءبىر كەزدەرى ە.بەكماحانوۆ، پ.گ. گالۋزو، ۆ.ف. شاحماتوۆ، ب.سۇلەيمەنوۆ، ۆ.يا.باسين، ف.ماليكوۆ، ا. سابىرحانوۆ جانە باسقالارى سەكىلدى ىعاي مەن سىعايلاردى بىرىكتىرگەن جوعارى بىلىكتى 10-12 مامان بولاتىن. بىراق ولاردىڭ ءبارى دە ءبىرىنشى بۋىننىڭ وكىلدەرى ەدى. ايتپاقشى، سول بولىمدە ۆ.پ.يۋدين مەن يۋ.ا. زۋەۆ تە بار ەدى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا وزدەرىنە شاكىرت ازىرلەپ ۇلگەرمەدى. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءبارى دە ءبىر ۋاقىتتا سىپىرىلا نە بۇ دۇنيەدەن ءوتتى بولماسا ينستيتۋتتان كەتكەن جاعداي بولدى. وسىلايشا، 1981 جىلى رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى بولىمدە جالعىز عانا ي.ۆ.ەروفەەۆا قالدى. مەن سول كەزدە ەتنوگرافيا بولىمىندە جۇمىس ىستەگەن جالعىز جاس مامان ەدىم. مەنى ەرىكسىز تۇردە رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى بولىمگە اۋداردى دا جىبەردى. ءسويتىپ، بولىمدە ەكى-اق ادام بولدىق، ياعني، الدىڭعى بار ءداستۇر زايا كەتتى.ءبىز - ەكىنشى بۋىننىڭ وكىلدەرى ەدىك، ەكى ادام - رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى تاريح ماماندارىمىز. مىنە، ەرسىلىك، ءتىپتى، كەي جاعدايدا ابسۋردتىق احۋال ەدى.
ويتكەنى، ول كەزدە جۇرت جاپپاي كوكپ تاريحى مەن كەڭەستىك كەزەڭدى ديسسەرتاتسيا تاقىرىبى ەتەتىن. ماسكەۋدە ميكلۋحو-ماكلاي اتىنداعى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىندا دوكتورانتۋرانى ءوتىپ جاتقانىمدا، كوكپ تاريحى مەن كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ازاماتتىق تاريحى بويىنشا بارلىق ديسسەرتاتسيانى تارك ەتۋ جونىندە ۇسىنىس قارالىپ، تالقىلانعان ەدى. جوعارعى اتتەستاتسيالىق كوميسسيا اتالمىش ماماندىق بويىنشا تاريحشىلاردىڭ 98 پايىزى قورعاعانى تۋرالى انىقتاما بەردى. ەلەستەتىڭىزشى، ەل ءبىر ساتتە تاريح سالاسى بويىنشا مامانسىز قالار ەدى.
سوعان قاراماستان بالتىق ەلدەرى سولاي شەشتى عوي.
بىزگە دە سول جولمەن جۇرگەن ءجون بولار ەدى - عىلىمىمىز بارىنشا سالاۋاتتى بولار ەدى. تاعى ءبىر ەرسىلىك: كەڭەس بيلىگىنىڭ 70 جىلى ىشىندە ەتنوگرافيا بويىنشا بىزدە بار بولعانى ءۇش قانا عىلىم دوكتورى بولدى - ح.ارعىنباەۆ، م.مۇقانوۆ جانە ءسىزدىڭ كونبىس قىزمەتشىڭىز. ون ەكى جىلدىق ەگەمەندىكتە نە ءجۇردى: ەتنوگرافيا بويىنشا الدەبىر وننان اسا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعالدى. ەلەستەتەسىز بە؟! وننان ءسال اسار جىل ىشىندە - وسىنداي سان! بۇل دەگەنىڭ ناعىز ابسۋرد ەمەي نەمەنە! عىلىمي بىلىمدەردىڭ تولىق تۇردەگى قۇنسىزدانۋى ءجۇرىپ ءوتتى. بۇل - سىياقتانۋ عانا، پروفاناتسيا. عىلىمي ستاندارتتار مەن قويىلاتىن تالاپتار قۇلدىراۋدا.بۇرىن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا دەگەنىڭ، جاڭا عىلىمي باعىت جاساقتاۋ بولاتىن، سوعان سايكەس قانداي دا ءبىر عىلىمي مەكتەپ قالىپتاساتىن. قازىرعى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالاردىڭ بۇعان ماڭى تۇگىلى شاڭى دا جولامايدى - ەشقانداي دا جاڭا عىلىمي باعىت تۋرالى اڭگىمە ايتۋدىڭ ءجونى جوق. مىنە، ەلىمىزدە قانداي احۋال قالىپتاسۋدا. ال، ەگەر بۇل جايت تاريحي عىلىمدا قالىپتاسسا، وندا بۇل ناعىز قۇلدىراۋدىڭ الدى دەي بەرىڭىز. قازاقستان نوماديزم ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىن قۇرۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى، ءبىز، تاعى قايتالايمىن - ەڭ ۇلكەن، ەڭ ەجەلگى جانە الەمدەگى ەڭ ايگىلى كوشەگەندىك سالتتىڭ ەلىمىز. مەملەكەت بۇعان قامقورلىق جاساپ، بۇل يدەياعا بارىنشا قولداۋ جاساۋعا مىندەتتى. بىراق ولاي بولماي وتىر. ەندى بۇل عىلىمداعى ناعىز الەمتاپىرىق (حاوس) پەن داعدارىس ەمەي نەمەنە؟ ءبىزدىڭ عىلىمي ءبىلىم سالاسىنداعى قايشىلىقتى ءۇردىسىمىز وسىنداي. ەكونوميكا دامۋدا، ورتاشا تاپ ءىلىنىپ-سالىنىپ قالىپتاسۋدا، بۋرجۋازيا نىعايۋدا، جاڭاشا ءومىر ستاندارتتارى انىقتالۋدا، حالىق يگىلىگى ءوسۋ ۇردىسىنە ىلىگىپ، ادامداردىڭ وزدەرىن قادىرلاۋ دەڭگەيى دە وسىنداي كورىنىسكە اياق باستى. بىراق، بۇعان كەرىسىنشە، ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى اپاتتىق جاعدايعا قۇلدىراي تۇسۋدە، عالىمدار ازۋدا، مادەنيەت پەن ونەر كوز الدىمىزدا كوز جۇمۋدا.اتالعان سالالاردىڭ ەشقايسىسىندا ءۇشىنشى بۋىن جوق. بار ماسەلە، مىنە، وسىندا.
بۇلاردىڭ ءبارىن دە ۋاقىتشا كەرى كەتۋ دەۋگە بولا ما؟
ارينە، ۋاقىتشا. مەن دە سوعان ءۇمىتتىمىن جانە سوعان سەنەم. بىراق ءبىز قازىر ەكىنشى بۋىننىڭ داستۇرىنەن ايىرىلساق جانە ول بۋىن ەندى عانا قالىپتاساتىن ۇشىنشىگە ءوز تاجىريبەسىن بەرىپ ۇلگەرمەسە، دەمەك، ءۇشىنشىمىز قايتادان ءبىرىنشىنىڭ ورنىن باسادى. عىلىمنىڭ دامۋ ءتۇزىلىسى ۇزىلەدى دە، ءبارىن قايتادان باستاۋعا تۋرا كەلەدى.
سوندا نە بولادى؟
بار بولعانى، ەلۋ جىلعا كەرى سىرعۋ جۇرەدى.سوسىن قايتادان باياۋ ەۆوليۋتسيالىق ۇدەرىس جۇرەدى. بۇل كادىمگى ەۆوليۋتسيالىق دامۋعا سونشالىقتى قورقىنىشتى بولماس. ال، ەل ءۇشىن، ناقتى تاريحي جاعدايداعى ادامدار ءۇشىن مەن مۇنى اپات دەپ ەسەپتەيمىن. سوندىقتان دا ساباقتاستىقتى، تاجىريبە بەرۋدى، ەكىنشى بۋىننىڭ ءداستۇرىن قالىپتاسىپ جاتقان جاڭا ۇرپاققا جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ وتە ماڭىزدى. بۇل ءبىزدىڭ مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، حالقىمىزدىڭ وركەنيەتتى دامۋىنا دەگەن جەمىستى كەپىلدەردىڭ ءبىرى.
ءومىردىڭ اقىلعا بوي ۇرۋى - قازىرعى جالپى الەمدىك ءۇردىس دەيسىز بە؟
ارينە. اقىل-وي ءبىلىمىن تەحنوكراتتىق بىلىممەن ايىرباستاۋعا بولمايتىنىن ۇعىنۋ اسا ماڭىزدى.تەحنوكراتيالىق ءبىلىم مەن تەحنوكراتيالىق ويجۇيە (مىشلەنيە) ينتەللەكتۋالدىق ويجۇيەنىڭ ءبىر ءتۇرىنىڭ كورىنىسى عانا بولىپ تابىلادى.بىراق ولار ينتەللەكتۋالدىق ويجۇيەنىڭ بارلىق ءتۇرى مەن الۋاندىعىن سارقىپ كورسەتە المايدى. اسىرەسە، ولار قوعامدىق وي، گۋمانيتارلىق عىلىمدار ت.ب. سەكىلدى ابستراكتىلىق كۇردەلى تۇرلەرىنە كەلگەندە وسال.
قانەكي، باسقا جازىققا ويىسايىق - جالپىدان جالقىعا. ءسىزدىڭ تۇسىنىگىڭىزدە "دالا مادەنيەتى" دەگەنىمىز نە؟ بۇل جايىندا جۇرت كوپ جازادى، كوپ ايتادى، بىراق ونىڭ ءبارى ناقتى ەمەس، الدەبىر جەلبۋاز نارسەلەر سەكىلدى.
ءيا، مەن ءسىزدى ءتۇسىندىم، ويتكەنى، مەن دە اۋاسىز كەڭىستىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جوقپىن، بەلگىلى ءبىر مولشەردە بۇلاردىڭ دا ماعان اسەرى بار. دالا مادەنيەتى تۋرالى ايتۋشىلار مەن جازۋشىلاردىڭ، دالا مادەنيەتىن ەرەكشەلەۋگە، ايىرىقشا قۇبىلىسقا تەڭەۋگە ۇمتىلاتىنىن ۇققان ابزال. ولار وزدەرىنشە وعان فەنومەندىك سىيپات پەن الدەبىر تاڭعاجايىپ وركەنيەتتىك اسپەكت بەرۋگە تىرىسادى.
قانەكي، مادەنيەت تۋرالى ادامنىڭ بيولوگيالىق بەيىمدەلۋدەن تىس مەحانيزم رەتىندە ەمەس، ونىڭ جوعارعى ءمانى جونىندە سويلەسىپ كورەيىك. كوشەگەندەردى قاراستىرعاندا، مادەنيەتتىڭ جوعارعى جەتىستىگى جونىندە ايتۋعا بولمايدى. نەگە؟ ويتكەنى، ولاردىڭ ومىرىندە الاتىن مادەنيەت ەكىنشى ساتىدا ەدى، مادەنيەت كوشپەلى ءومىر ۇلگىسىنەن عانا تۋىندايتىن. كوشپەلى ءومىر ۇلگىسىنىڭ ءوزى بارىنشا باسىمدىققا يە، ونىڭ سونشالىقتى كۇردەلى دە قىيىندىعى سوندا، جۇمىس ۋاقىتى داراگويلەردىڭ (ينديۆيدتەر) بارلىق قىزمەتىنەن ورىن الدى دا، شارۋاشىلىقتان تىس شۇعىلدانىمعا ۋاقىت قالمايتىن.
شارۋاشىلىقتان تىس شۇعىلدانىمنىڭ بارلىعىن دا قولونەر مەن اۋەستىك قانا قامتىدى. ولار تىرلىك ورتاسىنىڭ رەسۋرستارىن ىسكە قوسۋدىڭ كوپ ءتاسىلىنىڭ ءبىرى بولاتىن، الايدا ولاردىڭ قوسالقىلىق سىيپاتى بولدى. سوندىقتان دا قولونەر مەن اۋەستىك باسىمدىققا، باستىلىققا، ەركىندىككە يە بولمادى، مالشى مەن كوشەگەننىڭ نەگىزگى جانە ەڭبەكتى كوپ قاجەت ەتەتىن تىرشىلىگىنەن تاۋەلسىز بولعان ەمەس. بۇل مادەنيەتتى دامىتۋ سىيپاتى مادەني ىڭعايدىڭ وزىمەن انىقتالعان جوق، كوشەگەندەردىڭ ءومىر ۇلگىسىمەن، كوشپەلى شارۋاشىلىق تيپىمەن انىقتالدى. بەينەلەپ ايتقاندا، ەگەر كوشەگەننىڭ قولى جارتى ساعاتقا قالت ەتكەندە، قولونەرمەن، كاسىپپەن بولماسا باسقا بىردەڭەمەن اينالىسۋعا بولعاندا - سوندا عانا ول اينالىستى. تەك قانا قولى قالت ەتكەندە عانا. بىراق، كوپتەگەن جاعدايلاردا ولاردىڭ بۇعان ۋاقىتى بولمادى. سوندىقتان دا، دالا مادەنيەتى، ەگەر ول بولا قالسا، وندا ول ەكىنشى سىيپاتتى، كوشپەلى ءومىر ۇلگىسىنىڭ تۋىندىسى رەتىندەگى قۇبىلىس قانا ەدى. بىراق نومادتار مادەنيەتى ەشقاشان دا فەنومەنالدى، تاۋەلسىز، ءتول تۇرپاتتى، تاڭعاجايىپ قۇبىلىس بولعان ەمەس. جانە دە بۇل جايىندا اسىرا باعالايتىن ءارى تۇزدايتىنداي ەشتەڭە جوق. ونىڭ بار بولعانى مىنادا ەدى: شارۋاشىلىقتان نە اۋىسسا، سول عانا قالدى.
ەگەر دە قالالىق وركەنيەتتە ەڭبەك ءبولىنىسى بولسا، ال كوشپەلى شارۋاشىلىقتا مۇندايدىڭ سىلەمى دە بولمادى. كوشەگەندەردىڭ ءبارى بىردەي جانە جەكەلەي ءجۇرىپ، قايتكەندە مالدى جەممەن، سۋمەن قامتۋعا جانە سودان وزدەرىنە تىرلىك ءۇشىن الاتىن نارسەگە باس قاتىردى.
ەگەر دە ءبىز نوماديزمنەن قانداي دا ءبىر تاڭعاجايىپتى تاپقىمىز كەلسە، ونى تەك قانا ەكى سالادان ىزدەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن سۇراقتار اياسىن ايقىنداپ العان ءجون. سونىمەن، كوشەگەن دەگەن نە، مالشى دەگەن نە، قازاق بولۋ دەگەن نە؟ بۇل دەگەنىمىز: بىرىنشىدەن، مالشى بىلىگىن ءسىڭىرۋ، ەكىنشىدەن، كوشەگەندىك بىلىگىن ءسىڭىرۋ دەگەن ءسوز. مالشى دەگەنىمىز كىم؟ ول - مالىن ءوسىرۋدى، قامداۋدى، ەمدەۋدى بىلەتىن ادام. مىنە، وسى سالادا ءسوز جوق، اسا جوعارى ونەر بار، مۇندا ەڭ جوعارى مادەنيەت قالىپتاستى.مالدى قالاي جەمدەۋ، قالاي سۋارۋ، قايدا جايۋ، قاي جەردە جانە قاشان جاۋىن بولماقتىعىن انىقتاۋ، قاي جەر وتتى، قايدان سۋات تابۋ ت.ب. جايتتار مۇنىڭ كورىنىسى ەدى.
ال، نوماد، كوشەگەن دەگەنىمىز كىم؟ بۇل دەگەنىمىز - كەڭىستىك باعدارىنان ايىرىلماۋ: اۋاراي، كليمات، ءورىس، توپىراق ەرەكشەلىگىن ءبىلۋ، سۋات ورنىن ايىرا الۋ ت.ب. مىنە، وسى ەكى سالادا قازاقتار، كوشەگەندەر، نومادتار مىڭداعان جىلدار بويعى تاجىريبەسىمەن ەشكىمدى الدارىنا سالمادى. جانە دە تاجىريبە جىيناقتالىپ قانا قويعان جوق - تاجىريبە قىرنالدى، جەتىلدى جانە مۇرالىققا بەرىلىپ وتىردى.بۇل جەردە ءبىزدىڭ اتا-بابامىز ەشكىمدى الدارىنا سالماعان شەبەر ەدى.
ال، ەندى قالعانى، مادەنيەتكە قاتىستىلارى - جاي عانا ءبوسۋ. (كۇلەدى...).
- ءسىز كەلەسى سۇراقتى ەرىكسىز تۋدىرىپ وتىرسىز. سىزشە، حح عاسىردا قازاق دالاسى مادەني قاڭىراۋعا تۇسكەنى قالاي؟
- بۇل تابيعي ۇدەرىس ەدى. ويتكەنى، كوشەگەندەر ءوزىنىڭ دامۋىندا وتىرىق-جەروڭدەۋشى حالىقتارمەن باسەكەلەسۋگە دارمەنسىز بولدى. بۇندا حالىقتاردىڭ دامۋ قارقىنى مەن دەڭگەيىن انىقتايتىن پرينتسيپيالدى اسپەكت بار. قانەكي، سولاردى قارايىق. كوشەگەندەردە تىرلىك ورتاسىنىڭ رەسۋرسىن ىسكە اسىرۋ، تابيعات رەسۋرسىن قولدانۋ مالدىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسادى. مال دەگەنىمىز، بيولوگيالىق نارسە، ال بيولوگيالىق نارسەگە ىقپال ەتۋ اسا كۇردەلى. باسقاشا ايتقاندا، اتالمىش ءوندىرىس نارسەسىنە ادامنىڭ ىقپال ەتۋ الەۋەتى شەكتەۋلى. كەشىرىڭىز، ءۇش مىڭ جىل بويى ءشوپتى شىرپىعان قوي، ءالى كۇنگە سول داعدىسىنان تايعان جوق قوي.
ال، وتىرىق-جەروڭدەۋشى حالىقتار بۇل ۋاقىتتا نە ىستەدى؟ ولار تىرلىك ورتاسىنىڭ رەسۋرسىن ىسكە اسىرۋدى بيولوگيالىق ەمەس نارسەلەر ارقىلى جۇزەگە اسىردى. اۋەلى سوقا بولدى، سوسىن ونىڭ ۇشىنا تەمىر قاپتاپ ەدى - ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتىپ شىعا كەلدى. سوسىن تۇرەن شىقتى - جەر جىرتۋ ەسەلەندى. تراكتور ويلاپ شىعاردى - ونىمدىلىك مىڭ ەسە ارتتى. ءسويتىپ، ىلعي ءۇزىلىسسىز ەسەلەنۋ جۇرۋدە. بيولوگيالىق ەمەس ەڭبەك ورتاسى ءۇزىلىسسىز جانە شەكسىز جەتىلدىرۋ ۇدەرىسىنە جاتادى، ال بيولوگيالىق ورتانى جەتىلدىرۋ كوشەگەندەردە وتە شەكتەۋلى.
- ول ەندى تابيعي جايت قوي.
- ارينە! سوندىقتان دا كوشەگەندەر وركەنيەتتىڭ بۇل تۇرىنە قارسى تۇرا المادى جانە كۇرەستە جەڭىلىس تاپتى. ءسويتىپ، مۇندا وتىرىق-جەروڭدەۋشى حالىقتار كەلگەندە ولار نەگە تاپ بولدى؟ قاڭىراعان، ارتتا قالعان شەتكەرى (پروۆينتسيالىق) ايماققا كەزىكتى. بوس جاتقان دالا وپ-وڭاي عانا ورتالىقتاندىرىلعان ءىرى مەملەكەتتەردىڭ يەمدەنۋ نىسانىنا اينالىپ شىعا كەلدى.
- ونىڭ ۇستىنە، حح عاسىردا ادامزات ساپالىق جاعىنان ىلگەرىسكە (پروگرەسس) سەكىرىس جاسادى عوي.
- ارينە! ادامزات ىلعي دا سانداعان ساپالى سەكىرىستەر جاساپ كەلەدى.بىراق ءبىز حح عاسىردا ءومىر سۇردىك، سودان دا بىزگە بۇل تۇسىنىكتى جايت. تالاي سەكىرىستەر كوز الدىمىزدا ءوتتى. ايتالىق، ءحىح عاسىرداعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ءبىز ءۇشىن ابستراكتسيا، ال حVIII عاسىردى ەلەستەتۋ، بىزگە ءتىپتى، قيىن.ءاربىر كەلەسى عاسىردا ىلگەرىس قارقىنى ۇدەي تۇسۋدە، الايدا، ۇدەرىس وتەتىن سالا دا وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. ايتالىق، حح عاسىردا بۇل يندۋستريالدىق سالادا، ال وسى عاسىردىڭ باسىندا اقپاراتتىق سالادا وزگەرىستەر جۇرۋدە. سونىمەن، ەۆوليۋتسيالىق ىلگەرىستىك دامۋدىڭ پارامەترلەرى وزگەرۋدە.عاسىردىڭ ورتاسىندا نە بولادى، ال ودان ءارى تەك قانا ەمىس-ەمىس بولجاي الارمىز.بۇل دەگەنىڭىز - شەكسىز ىلگەرىس. بۇكىلالەمدىك وركەنيەتتىڭ ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ بۇل ۇدەرىسىنە كوشەگەندەر كىرىگە المادى دا، ولارعا قاتىستى قاتال جاعدايات قالىپتاستى: نە كوشەگەندى ولاردىڭ اۋەلگى قالپىنان جاپپاي وركەنيەتكە وتكىزۋ كەرەك بولدى; بولماسا ولاردىڭ بىرتە-بىرتە ەۆوليۋتسيالىق دامۋىنا مۇرسات بەرىلۋ كەرەك ەدى. ولارعا مىنا ەكى تۇجىرىمنىڭ بىرەۋىن تاڭداۋ قالدى: بۇرىنعى تۇرپاتتارىن مەملەكەت ىقپالى ارقىلى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن قاتال تۇردە قىيراتۋ جانە ساپالىق سەكىرىس.
- جەلكەدەن الىپ، ىلگەرىستىڭ يىرىمىنە لاقتىرۋ ما؟
- ءيا. ەگەر كەرەك بولسا، تەپكىلەپ ءجۇرىپ ىلگەرىسكە سالۋ. ال باسقا جاعىنان - باياۋ عانا بىرتە-بىرتە دامىتۋ. ەندى ءبىز وسى ەكى جولدىڭ دا ناتيجەسىن كورە الامىز. قانەكي، ءالى كۇنگە بەيشارالىقتىڭ كۇيىن كەشىپ جۇرگەن اراب شىعىسىنا، سولتۇستىق افريكاعا قارايىقشى. بولماسا ىلگەرىسكە سالاتىن ەشكىمى بولماعان اۋعانستانعا نازار اۋدارايىق.
ال، بىزدە، ءتىپتى، وزگەشە جاعداي. راس، قاسرەتتىڭ ورىن العانى. ءيا، ميلليونداعان ادام قىرىلدى. ءيا، ونىڭ ءبارى دە قانىپەزەرلىك، بەيكىسىلىك. الايدا، ىلگەرىس دەگەنىڭىز قىرۋار. كەلىسىڭىز. بىزدە ەشقاشان دا قالالار بولعان ەمەس - ولار كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا سالىندى. بىزدە ەشقاشان دا مەديتسينا بولعان ەمەس - ولار دا پايدا بولدى. ەشقاشان دا عىلىم بولعان ەمەس - ولار دا قۇرىلدى. يندۋستريا اتىمەن بولعان جوق ەدى - ولار پايدا بولدى. قىسقاسى، ءبىز حح عاسىردا بۇرىنعى وتكەن بارلىق تاريحىمىزدان اناعۇرلىم ۇلكەن جولدى ءجۇرىپ وتتىك. ءبىز اۋەلگى بولمىستان ساپالى سەكىرىس جاساپ، قازىرعى زامانعا، وركەنيەتكە وتتىك.
ءيا، بۇل جولدا تالاي جاعىمسىز جايتتار بولدى. العاشقى بۋىن وكىلدەرى وگەي ءومىر ۇلگىسىنە زورلانا كوندىكتى. راك، جۇرەك-قانتامىر اۋرۋلارى مولايدى، تالاي جۇيكەلەر سىر بەردى.ءبۇتىن ءبىر ۇرپاقتىڭ تاعدىرى تالكەككە ۇشىرادى. باسقا جاعىنان قاراعاندا، ءبىز بۇدان باستى ساباق الدىق - قازاقتار بارىنشا يكەمدىلىك تانىتتى، ىلگەرىمگە بەيىمدىگىن كورسەتتى. كوپشىلىگى، نەگىزگى بولىگى عىلىم مەن تەحنيكانى، وزگە حالىقتىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلىن يگەرۋگە يكەمدى بولىپ شىقتى. ەڭ باستىسى، ءبىز بۇكىلالەمدىك وركەنيەت جەتىستىگىن مەڭگەرۋگە جانە تۇتاس وركەنيەتتەن قالماي، سونىمەن بىرگە العا باسۋعا بەيىم بولىپ شىقتىق. بۇل دەگەنىمىز - ساپالى سەكىرىس.
بىراق، قازىر ءبىزدىڭ بيلىك بۇعان مۇددەلى ەمەس.ول ەسكى دامۋ ساتىسىنداعى قازاقتاردى سول كۇيىندە ساقتاعىسى كەلەدى. ال، العا باسقانداردىڭ اياعىنان شالۋعا دايىن. وعان قوسا، مىنانى ويلارىندا ۇستايدى: ءيا، ءبىزدىڭ بالالار ەليتا - گارۆارد پەن كەمبريدجدە وقيدى، ال سەندەردىكى قازمۇۋ، المۋ-دا، ۇشىنشىلەرى جەكە جوعارعى وقۋ مەكەمەلەرىندە وقىسىن، كەيبىرەۋلەرى ەشقانداي ءبىلىم الماسا دا بولادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ءبىلىم بەرۋ مەن عىلىم سالالارىندا مەملەكەتتە جاس ۇرپاققا تەڭ مۇمكىندىك جاساۋ ساياساتىن جۇرگىزدىرۋ بولۋى كەرەك. ول قانشا جاعىمسىز جاعىن قارعاساق تا، كەڭەس بيلىگى تۇسىنداعىداي بارىنە دە تەڭ مۇمكىندىك تۋدىراتىنداي بولۋى قاجەت. دەگەنمەن دە، ول كەزدە تەڭ مۇمكىندىك ساياساتى بولعان ەدى.بارىنە بىردەي بولماسا دا، تۇسىنەم - ءوزىم قازمۇۋ پروفەسسورى بولعان اداممىن - بلات دەگەننىڭ جانە باسقا جاعىمسىز جايتتاردىڭ نە ەكەنىن جاقسى بىلەم.سوندا دا سول كەزدە ورتاشاستاتيستيكالىق بالا ماسكەۋدە بولسىن، الماتىدا بولسىن نەمەسە شالعاي جەردە بولسا دا، شامامەن بىردەي ءبىلىم الاتىن. ءسويتىپ، الگى تۇكپىردەگى جىگىت بار جىگەرىن سالسا، ەڭ ايتۋلى دەگەن جومعا (جوعارعى وقۋ مەكەمەسى) تۇسەتىن. ال، قازىر ونىڭ مۇنداي مۇمكىندىگى اتىمەن جوق.
وكىنىشتى!
وكىنىشتى! ەندى قازىر ستراتيفيكاتسيالاۋ (جىكتەۋ) ورىن الۋدا. ءبىر جومدا ءبىلىم ءۇش مىڭ دوللار، ەندى ءبىر جەردە ەكى مىڭ، كەلەسى بىرەۋىندە بەس ءجۇز دوللار، ارينە، ءبىلىم دە سايكەس دەڭگەيدە بەرىلەدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، بەس جۇزگە ءبىلىم الاتىن بالالار ءوز تالپىنىسىمەن كۇشىن سالىپ، ءۇش مىڭدىق دەڭگەيگە جەتۋگە بولادى. ءتىپتى، ودان دا اسۋعا مۇمكىندىك بار. بىراق وندايلار -بىرەگەيلەر عانا. تەڭەستىرۋدىڭ بىرىڭعاي جۇيەسى جوق - ەڭ ماڭىزدىسى وسى. وكىنىشكە قاراي، كەرى كەتۋ وتە جوعارى قارقىنداۋدا.
وسىلايشا، ءبىز ءوزىمىزدى كەرى تارتۋعا ءماجبۇر ەتۋدەمىز بە؟
ءبارىبىر دە ارتتا قالۋ بولمايدى. ويتكەنى، ەكونوميكا موتور سەكىلدى، جەتەككۇش (لوكوموتيۆ) سياقتى ءبىزدى العا سۇيرەيدى. بىراق قازىر جاعداي وزگەردى. ەگەر ءبارى دە بۇرىن مەملەكەتتىك ساياساتقا تاۋەلدى بولسا، مەملەكەت باسىمدىقتى، قارقىندى جىلجۋ باعىتىن انىقتاپ كەلسە، ەندى قازىر ونداي ەمەس. ءاربىر ادام ءوزىنىڭ عۇمىرلىق نىساناسىن ءوزى انىقتايتىن احۋالعا جەتتى. ەندى الدىڭعى قاتارعا جەكە قۇلشىنىس پەن داراگويلەردىڭ تالانتتارى شىعۋدا.ءبىر جاعىنان بۇل وتە جاقسى، ويتكەنى، تالانتتار مەن كۇشتىلەر جارىپ شىعادى. بىراق، باسقا جاعىنان، بارىنە ارنالعان جۇيە بولماعاندىقتان، وتە جامان.ەگەر ءبىز وركەنيەتتىك دامۋ جونىندە الساق، تەك قانا ەليتا ەمەس، قوعامنىڭ ءبارى، حالىق، ەل، مەملەكەت العا جاپپاي جىلجۋى ماڭىزدى. ەليتا ءبارىبىر دە باسقاسىن باسىپ وزىپ وتىراتىنى راس بولسا دا.بىراق، بۇل ەكى ارالىق ۇلعايماي، قىسقارىپ وتىرۋى ماڭىزدى.
قازاقتاردىڭ تاريحي جانە مادەني جادىن الايىقشى: بۇل ۇعىمعا ءوز الدىنا قۇندىلىق كاتەگورياسى رەتىندە نە كىرەدى؟
كەڭەس زامانى تۇسىندا قازاقتاردان تاريحي جاد سىعىپ شىعارىلعان ەدى. قازاقتارعا ىلعي دا، كوشەگەندىك - تارتىمدى ەمەس، ءبىزدىڭ وتكەنىمىز كەلبەتسىز دەلىنىپ كەلدى جانە سوعان قازاقتار كادىمگىدەي مويىنسۇندى. ونىڭ ۇستىنە قازاقتاردىڭ وزدەرى ءوز تاريحى مەن مادەنيەتىن تۇسىنبەيدى جانە باعالاعىسى كەلمەيدى. بۇلار ىلعىي دا وگەي داڭقتى، بۇرالقى تاريحتى، بوگدە مادەنيەتتى يەلەنۋگە قۇمار. مەكتەپ وقۋلىعىندا نە جازاتىنىن قاراڭىزشى: بىزدە قالالار بولعان دەيدى. قايداعى قالالار؟ قازاقستاندا ەشقاشان دا قالا بولعان ەمەس. وتىرار، كىتاپحانالار جانە باسقا دا تۇككە تۇرعىسىز نارسەلەر جايىنداعى ەرتەگىنى ويلاپ تابادى. ونىڭ ءبارى دە عىلىمي ەمەس. مىنانى ناقتى ۇعۋ كەرەك - ءبىز كوشەگەن بولدىق. ءبىزدىڭ تاريحىمىز دا، مادەنيەتىمىز دە - كوشپەلى. جانە دە ءبىز ءوزىمىزدىڭ كوشپەلى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ءتۇسىنىپ، باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك، باسىمىزعا قايداعى قالالاردى، كىتاپحانالاردى، ەگىن القاپتارىن، سۋارمالى قوندىرعىلار مەن باسقا دا بالەكەتتەردى ويلاپ تاپقانشا. بىردەن جانە ماڭگىگە مىنانى قابىلداۋىمىز كەرەك: ءبىز كوشەگەنبىز، ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز كوشەگەندىك، ءبىزدىڭ تاريحىمىز دا كوشەگەندىك. بۇل تاريح وزىنە ءتان وقيعالارىمەن باي، اسا كۇردەلى جانە كوپقىرلى. جانە دە ءبىز ونى تۇسىنە وتىرىپ، جان جاقتى زەرتتەۋىمىز كەرەك.
ەگەر دە وتانداستارىمىزدىڭ ويىندا وسىنداي كىرىسىم(پودحود) باسىم بولسا، مەنىڭ نوماديست، كوشەگەنتانۋشى رەتىندە قاجەتتىلىگىم ارتقان بولار ەدى. ال قازىر مەنىڭ قاجەتىم جوق، ويتكەنى، ءبىز ءوز تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى باعالاماي وتىرمىز. ويتكەنى، ءبىز - جادسىز، ماڭگۇرت حالىققا اينالۋدامىز. ءبىز بەن ءبىزدىڭ تاريحي ەلەستەتىمدەرىمىز كەيبىر اۋەسقوي تاريحشىلاردىڭ ويدان شىعارعان افسانالىق تالدامالارىنىڭ نەگىزىندە قۇرىلۋدا. بۇنى ءبىزدىڭ حاندارىمىزدىڭ سۋرەتتەرىنەن ايقىن كورەمىز. شىندىعىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ حانداردىڭ ەكى-ۇشەۋىنىڭ عانا ناعىز تۇپنۇسقالىق پورترەتتەرى بولعانى راس. مۇنىڭ ءوزى دە پورترەتتەر ەمەس، جاي عانا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى سۋرەتتەمەلەر عانا. قالعاندارىن جيىرمانىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا سۋرەتشىلەرىمىز قاپتاتىپ سالىپ شىقتى. بىراق ءبىزدىڭ حالقىمىز سولارعا قاراپ، ابىلاي حاننىڭ سونداي بولعاندىعىنا سەنەدى، باسقاشا ەمەس. ولار وسى كارتينالارعا سەنەدى. ولار سونداي-اق، ابىلاي حاننىڭ قۋاتتى مەملەكەتتىك باسشى، ورتالىقتاندىرۋشى جانە باسقاشا كەيىپتەيتىن تاريحشىسىماقتار ويدان شىعارعان تاريحقا سەنەدى. تولىق ابسۋرد. كوشەگەندەردە ەشقاشان مەملەكەت بولعان ەمەس. كوشەگەندەردە بيلىك ينستيتۋتتارى بولدى، بىراق مەملەكەت بولعان ەمەس.
كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى دەگەنىڭىز بە؟
ءبىزدىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بۋىندىق عالىمدارىمىز مەملەكەت پەن بيلىك ينستيتۋتتارىنىڭ اراسىندا پرينتسيپالدىق ايىرما بار ەكەندىگىن تۇسىنبەيدى. (كۇلەدى). ەكىنشىلەرى تۇسىنەتىن بولار، ال بىرىنشىلەرىنىڭ تۇسىنبەيتىنى انىق. مەملەكەت دەگەن نە؟ مەملەكەتكە ءتان نەگىزگى نىسان ارۋاقىتتا اۋماق بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا مەملەكەت شەكارا، اۋماقتىق-اكىمدىك جانە باسقا دا باسقارۋ جۇيەلەرىن قۇرادى. ال، نومادتاردا ەشقاشان دا اۋماق، اۋماقتىق-اكىمدىك جۇيە بولعان ەمەس (كۇلەدى). رەسەي تاراپىنان بۇل ماڭدا وسىندايدى قۇرۋ مەن قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلىس بولعاندا، نە بولىپ ەدى؟ كوشەگەندەر ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ساياسي جانە قوعامدىق جاعىنان مەملەكەتتەندىرۋگە قارسى كوتەرىلىسكە شىقتى.
كەنەسارى قاسىموۆ دەگەنىمىز كىم؟ ول - قازاقستاندا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردى قۇرۋعا قارسى كۇرەسكەن ۇلتتىق قاھارمان. ال، بىزگە ونى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكەر دەپ ۇقتىرادى. ناعىز اۋەسقويلىق. وسىلايشا كوپتەگەن ۇستانىمدار ويىنعا اينالىپ كەتە بەرەدى. ولار نەگە قارسى كۇرەستى؟ مەملەكەتتىڭ سالىق ساياساتى مەن باسقا دا ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋعا قارسى. كوشەگەندەر ەشۋاقىتتا اۋماقتىق-اكىمدىك شەكارالاردى مويىنداعان ەمەس، ويتكەنى، ول مالدى ەركىن ورىستەتۋگە كەدەرگى بولعان ەدى.
دەگەنمەن دە، مىنا نارسەنى ايقىنداپ العان ءجون. ءسىز قازاقتاردا قالا بولعان جوق دەپ پايىمدايسىز. ال، اناۋ يسپيدجاب، ساۋران، وتىرار جانە باسقالارىن قايتەمىز؟
جاقسى ساۋال، وتە جاقسى سۇراق. ءبىز بۇل قالالاردا ەشقاشان دا قازاقتاردىڭ تۇرماعاندىعىن ناقتى ۇعۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، كىندىك ازيا مەن قازاقستاندا قوسپوليۋستى شارۋاشىلىق-مادەني جۇيە بولعان. ءبىر پوليۋستە اتتىلار، كوشەگەندەر بولسا، باسقاسىندا - وتىرىق-جەروڭدەۋشى جۇرت. سوڭعىلار ءوزارا ءتىل بويىنشا ەكىگە جىكتەلگەن: يرانتىلدىلەر: تاتتار، تازىكتەر، تاجىكتەر; تۇرىكتىلدىلەر - بۇلار سارتتار. ءسويتىپ، ءسىزدىڭ توپتىق جاتىمىڭىز تەگىڭىزگە قاراي ەمەس، ءسىزدىڭ تەك قانا تىرلىك ۇلگىڭىز بەن شارۋاشىلىق تۇرىڭىزگە قاراي انىقتالاتىن. ءسىز قايدا تۋساڭىز، وندا تۋىڭىز، ەگەر قازاقتاردىڭ اراسىندا كوشىپ جۇرسەڭىز - ءسىز كوشەگەنسىز، قازاقسىز. ال، ەگەر ءسىزدىڭ اتا-انالارىڭىز قازاقتار بولىپ، ءسىز يسپيدجابتا تۇرساڭىز، ءسىز - سارتسىز. ءسىز قازاق ەمەسسىز. قازاق بولعان تەك قانا اتتى-كوشەگەن. بىزدەگى قوعامنىڭ شارۋاشىلىق-مادەني ەرەكتەنۋى بولدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ول وزگەردى. قازاقتىڭ حVI عاسىردا تۋعان كوشپەلى ەتنوسى، حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا ءولدى دەۋگە بولادى. ونىڭ بار تاريحى وسىمەن ءتامامدالدى. ونىڭ ورنىنا شارۋاشىلىق تۇرىنە قاراپ ەمەس، ەندى تەگىنە قاراي اجىراتىلاتىن قازاقتىڭ ەتنيكالىق قاۋىمى تۋىلدى. ءيا، ءبىز ەكەۋمىز تەگىمىز بويىنشا قازاقپىز، ال ءداستۇرلى قازاقتىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ەكەۋمىز - سارتپىز. ويتكەنى، ءبىز قالادا تۇرامىز جانە قازاق تىرلىگىندە ەمەسپىز.
نۇربولات ەدىگەۇلى، ءسىزدىڭ بۇل قۇراندىڭىزدان (كونسترۋكتسياڭىزدان) ودان ءارى تۋاتىنى نە، سوندا...
بۇل مەنىڭ قۇراندىم ەمەس. بۇل تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلگەن قۇراندى، اقيقات.
جاقسى. سوعان سۇيەنە وتىرىپ، كەڭەستىك افسانالىق داۋىردەن قۇتىلا وتىرىپ، ءبىز ەندى جاڭا ءافسانالار ويلاپ تابا باستادىق دەپ قورىتامىز با؟
ناق سولاي. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ءافسانالارىمىز كەڭەستىك قۇراندىدان گورى ميلليون ەسە ناقۇرىس، قارابايىر.
نەلىكتەن بۇلاي بولۋدا؟
ويتكەنى، كەڭەستىك زاماندا الدەبىر يەرارحيا، باسىمدىقتاردىڭ ساتىلارى بولدى - اۋەلى وركەنيەتتىك، سوسىن مەملەكەتتىك، جالپىكەڭەستىك، جالپىرەسەيلىك دەگەن سەكىلدى. سودان كەيىن بارىپ، ماترەشكانىڭ ىشىندەگى سياقتى ورنالاسقان كىشكەنە ماترەشكانىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ مادەنيەت پەن تاريح ەدى. بىراق بۇل جالپى ۇدەرىستىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە.
كازىر نە بولۋدا؟ ءبىز تىسقى ماترەشكالاردى لاقتىرىپ تاستاپ، ءوزىمىزدىڭ شارعا ماترەشكامىزدى سىرتقىنىڭ كولەمىنە كەلگەنشە ۇرلەيمىز دە بىلاي دەيمىز: مىنە، مىناۋ ءبىزدىڭ ايىرىقشا دا ەرەكشە ماترەشكا; بۇل - ءبىزدىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىمىز ت.ب.
ۇلەستىڭ بولعانى راس، بىراق ول، تاعى دا باسا ايتام، تەك قانا كوشپەلى تىرلىككە، مال شارۋاشىلىعىنا عانا، عىلىمدى، تەحنيكانى، ءبىلىم بەرۋدى، مەديتسينانى، مادەنيەتتى، يندۋستريانى، اقپاراتتى جانە باسقالارىن دامىتۋ سالاسىندا ەمەس.
باسقاشا ايتقاندا، ابسوليۋتتىك ەمەستى ابسوليۋتتەندىرۋ جۇرۋدە مە؟
ارينە. تۇيمەدەيدى تۇيەدەي ەتۋ ەلەسى جۇرۋدە، ەندى سول وزىمىزگە كادىمگىدەي ەناپات تا ۇلكەن سەكىلدى.مەنىڭ ويىمشا ءبىز وسىنداي دەرتپەن اۋىرىپ شىعۋىمىز كەرەك، وسىلايشا كەمباعالدىقتان(كومپلەكس) ارىلۋ قاجەت، قىزعانىش قامساۋىنان قۇتىلۋ كەرەك، وگەي قاساڭدىقتاردان ازات بولۋعا ءتيىسپىز. ءبىز تۇبىندە ءوز باستاۋىمىزعا ورالۋىمىز كەرەك. بىراق ول ءۇشىن وسىنداي سىرقاتتان ءوتىپ، ءتىپتى، بارلىق احۋالدى انايىلىققا دا ۇرىندىرعانىمىز ءجون. بىزدە قالالار بولدى دەيتىندەر، مەيلى، ايتا بەرسىن. وندايلارعا مەن ىلعىي دا بىلاي دەيمىن: 1897 جىلعى جاپپاي حالىق ساناعىنىڭ ماتەريالىن اشىپ قارا، قازاقستاندا قانشا قالا بولدى ەكەن، قالالاردىڭ تۇرعىندارى قانشا بولدى جانە ونىڭ قانشاسى قازاقتار ەكەن. بولماشى عانا!
ەگەر سەن كەز كەلگەن سالاداعى ايىرىقشا جەتىستىكتەردى اتاعىڭ كەلسە، اتاي عوي. ونىڭ ەرسىلىگى جوق.بىراق باسقا ەلدەردەگى شىنايى جەتىستىكتەرمەن سالىستىر. سودان سوڭ سوعان ساي قورىت. قىسقاسى، ءبىز قازىر جاپپاي ءافسانا تۋىنداتۋدامىز. بۇل بالالىقتىڭ اۋرۋى، ول سىرقاتتى باستان كەشۋ كەرەك.
سوندا ول ءوسۋ سىرقاتى ما؟
ءوسۋ سىرقاتى، بالالىق سىرقات، باسىمىزداعى كەمباعالدىق سىرقاتى، وگەي يدەالداردى، شتامپتار مەن قاساڭدىقتاردى ءسىڭىرۋ سىرقاتى.
ءبىزدىڭ ايماعىمىزدى زاراتۋسترا مەن شاكيامۋني، ەدىل مەن اسپارا، ءالفارابي مەن بەيبارىس سەكىلدى بەلگىلى تاريحي كەيىپكەرلەر شىققان كەڭىستىك رەتىندە مويىنداۋ بار. بۇلايشا پايىمداۋىمىزعا قانشالىقتى شىندىق بار؟
(كۇلىپ الدى). بۇل - تۇككە تۇرعىسىز پايىم. الگى تاريحتى ءافسانالاۋ مەن تاعى باسقا ارەكەتتەرىمىزدىڭ ناعىز ءوزى.ءبىز ءوزىمىزدىڭ ناعىز قاھارماندارىمىزدى باعالامايمىز دا، وگەيلەردى وبۋگە ۇمتىلامىز.
مىسالعا؟
جارايدى، اتالعان ەسىمدەردىڭ قازاقستانعا جاناما قاتىسى بولماسا، ءتىپتى، قاتىسى جوق ەكەندىگىنەن-اق باستايىقشى. تاعى دا ايتارىم، ءبىز مىنانى ناقتى ۇعۋىمىز كەرەك - بىزدە ءوز تاريحىمىز، ءتول مادەنيەتىمىز، ءوزىمىزدىڭ ەرەكشە قاھارماندارىمىز بەن تۇلعالارىمىز، باتىرلارىمىز جانە ت.ب. بار. سوندىقتان دا، سابىرلى دا ءادىل تۇردە ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەرتتەپ، قاھارماندارىمىزدى تابايىق. بۇل ىستە بەلگىلى ءبىر پارامەترلەر بويىنشا بىزدە مىناداي سالالاردا قاھارماندار بولمايتىنىن ءادىل تۇردە مويىنداۋدىڭ سوكەتتىگى جوق: عىلىمدا، مەديتسينادا، ءبىلىم بەرۋ جانە س.س. بىراق سوعان قاراماستان بىزدە باسقا سالالار بويىنشا قاھارماندار جەتكىلىكتى ەكەندىگى بەلگىلى. جانە دە ءبىزدىڭ قاھارماندارىمىز قانشا تىرىسساق تا، بۇكىلالەمدىك فيگۋراعا تاتىماۋى مۇمكىن. الايدا ولار - بىزدىكى. ءوز تۇلعالارىمىزدى بىرەۋگە سىيلاپ، ال وزگەنىكىن «يەلەنۋگە» استە بولماس. الگى ەدىل ەشقاشان دا ازيادا بولعان ەمەس. ول شىعىس جانە باتىس ەبروپانىڭ شەبىندە، ورتالىق ەبروپادا تۇرعان. عۇنداردىڭ ءبىزدىڭ اۋماققا ەشقانداي دا قاتىسى جوق. ولاردىڭ بىزبەن بايلانىسى اتىمەن جوق. اسپارامەن دە ماسەلە سونداي. ءالفارابي وسى ارادا تۋىلعان بولار، بىراق تۇلعا رەتىندە، وقىمىستى ەسەبىندە ول ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن تىس قالىپتاسقان ادام. ول - اراب مادەنيەتىنىڭ وكىلى. ونىڭ بىزگە قاتىسى قانداي بولۋى مۇمكىن، ەگەر دە ول قازاقتىڭ ءيىسى دە بولماعان داۋىردە ءومىر سۇرسە. ونىڭ قىپشاقتەكتى ەكەنى راس، وندا قىپشاق-قازاقتاردىڭ كەيبىرى ايتار: «ول - ءبىزدىڭ قاھارمان» دەپ. ال، اتا-باباسى ودان ەكى-ءۇش ءجۇز جىل كەيىن موڭعوليادان كەلگەن باسقا قازاقتاردىڭ وعان قاتىسى قانشا؟ ماعان وسى جەرى تۇك تۇسىنىكسىز.
دەسەك تە، جوعارعى ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ باعدارلامالارىندا كازىرگى مادەنيەتتانۋشىلار وسى ەسىمدەردى جالاۋشا جەلبىرەتۋدە عوي.
ءيا، ءيا. مەيلى، بىراق ول ءافسانا عانا. ءافسانا ىلعي دا ويدان شىعادى جانە ولار ومىرشەڭ كەلەدى.الايدا، مەن سالاۋاتتى سانالى بولۋعا شاقىرامىن، مەن «وگەي كەيىپكەرلەرگە ءۇيىر بولمايىق!» دەگىم كەلەدى.ودان دا ءوزىمىز بەن وزىمىزدىكىن زەرتتەيىك. راس، ول قىيىن نارسە. راس، ول اسا كۇردەلى دە باياۋ جۇرەتىن ەۆوليۋتسيالىق پروتسەسس. راس، ول ءۇشىن مۇراعات ماتەريالدارى، تاريحي دەرەككوزدەر، كىتاپحانالىق فوليانتتار تۇرىندەگى توننالاعان قۇنارسىز جىنىستاردى قوتارۋعا تۋرا كەلەدى. ونىڭ ەسەسىنە، ءوز تاريحىمىزدى قانداي شىنايى سيپاتتا بولعانىنا سايكەس قالپىنا كەلتىرەيىك. ەشتەڭەنى دە ويدان شىعارىپ، ەشكىمگە سۇيكەنۋدىڭ دە قاجەتى جوق.الگى كەيىپكەرلەردىڭ بىزگە ەشقانداي دا قاتىسى جوق. ولار جايىنداعى ەلەستى ۇمىتۋ كەرەك.
ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ باي، كوركەم، بىراق تا ايىرىقشا جانە اسا كۇردەلى تاريحىمىز بولدى عوي. ەگەر دە ءبىز شىنىندا دا قازاق بولساق نەمەسە قازاق بولعىمىز كەلسە، ەندەشە قازاقتىڭ تاريحىن زەردەلەيىك. جانە دە قازاققا ءتان ەمەس تاريحتى قازاقتىكى قىلۋدىڭ كەرەگى جوق.
نۇربولات ەدىگەۇلى، الەمدىك تاريح اعىمىنا قاتىستى العاندا، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ سوڭعى ەكى جارىم عاسىرى نەلىكتەن الدىڭعى قاتاردا بولمادى؟
شىندىعىندا، ماسەلە ودان دا كۇردەلى. راسىن ايتقاندا، ءبىز كەمىندە XV-XVI عاسىرلار شەبىندە-اق وقشاۋلانعان بولاتىنبىز.الەمدىك تاريح ەكى ماڭىزدى كەزەڭگە بولىنەدى: ۇلى جاعىراپيالىق اشىلىمدارعا دەيىنگى جانە ۇلى جاعىراپيالىق اشىلىمداردان كەيىنگى. ۇلى جاعىراپيالىق اشىلىمدارعا دەيىن نە بولدى؟ قانەكي، ەلەستەتۋگە تىرىسايىق. بۇل كەزەڭدە كوشەگەندەر ەكى سەبەپ بويىنشا الەمدىك تاريحتا ماڭىزدى ورىندى يەلەندى. بىرىنشىدەن، كوشەگەندەر تاياۋ ۇرىسقا قاجەتتى وتتى قارۋ شىققانعا دەيىن اسكەري سالادا ەشكىمدى العا سالمادى. بۇعان دەيىن ولارعا قارسى تۇرۋ مۇمكىن بولمادى. كوشەگەندەردى وتىرىق جۇرتتار اسكەري كۇش رەتىندە جالداپ كۇن كوردى. وسىلايشا ورىستە (رۋس) دە، وسىلايشا شىعىس ەبروپادا دا، وسىلاي تاياۋ مەن ورتا شىعىستا دا جانە باسقا جەرلەردە دە كۇنكورىس بولعانى ايان.كوشەگەندەر سوعىس قارۋى بولدى، ولار اسا ىڭعايلى اسكەري كۇش ەدى. وسىلايشا، وتتى قارۋ شىققانشا، ولارعا جان شىدامادى. وسىنىسىمەن كوشەگەندەردىڭ ايتارلىقتاي دارەجەدەگى كۇشى مەن ىقپالى ايقىندالىپ كەلگەن ەدى.
ولاردىڭ الەمدىك تاريحتاعى ءرولىن انىقتاعان ەكىنشى اسپەكت، - ولاردىڭ ورنى قۇرلىقىشىلىك سىيپاتى بولعان قۇرلىقتاعى تاسىمالدىق ساۋدا جولدارىن باقىلاۋى ەدى. جىبەك جولى دەيسىڭ بە، لاعىل جولى دەيسىڭ بە، ءبارى دە كوشەگەندەردىڭ باقىلاۋىندا بولاتىن.ارينە، اڭگىمە جايىلىمدى ماڭاي ارقىلى وتەتىن ساپارجولدار(مارشرۋت) جونىندە بولىپ وتىر. سوندىقتان دا، كوشەگەندەر اسكەري سالا مەن الەمدىك ساۋدانى باقىلاۋداعى ءوز ۇستەمدىكتەرى ارقىلى الەمدىك تاريحتىڭ تامىرىن تىڭداپ وتىردى.
بىراق XV-XVI عاسىرلار شەبى بارلىق باسىمداردى وزگەرتۋگە ءماجبۇر ەتتى. ءبىرىنشى - الەمدىك ساۋدا قۇرلىق قوينىنان مۇحيتتىق ايدىنعا كوشىپ كەتتى.وسىدان كەيىن كوشەگەندەر وزدەرىنىڭ ماڭىزدى سالالاردىڭ بىرىندەگى ىقپالىن جوعالتىپ الدى. ەكىنشى - تاياۋ ۇرىستىق وتتى قارۋ جاسالعان ەدى. ءبىتتى - كوشەگەندەر ءىسسىز قالدى. ولار بىردەن-اق، بۇكىلالەمدىك-تاريحي ۇدەرىستىڭ شەتكەيىنە ىعىستىرىلدى.
قازىرعى كوشپەلى حالىقتار، مىنە، سول كەزەڭدە قالىپتاسا باستايدى. بۇعان دەيىن ولار بولعان ەمەس. وعان دەيىن بار بولعانى كوشپەلى تايپالار بولاتىن. نەلىكتەن؟ قازاقستانداعى جايتتى ەلەستەتىپ كورەيىك.بۇل جەردە جۇزدەگەن تايپالار تۇرادى دەلىك. الدەبىر ورتاق كىرىگۋ، ۇيىسۋ، ۇدەرىستەرى جۇرە باستاپ، الدەبىر ورتاق الەۋمەتتىك-مادەني ستەرەوتيپتەر قالىپتاسادى. شارتتى تۇردە ايتساق، جالپىلاما حالىق قالىپتاسادى. وسى كەزدە موڭعوليادان الدەقانداي كوشەگەندەر كەلەدى دە، وسى جەردە تاعى دا مىيداي ارالاسادى دا، مادەني نىشانداردىڭ قوردالانۋ ۇدەرىسى ءۇزىلىپ قالادى دا، ءبارى دە قايتا باستالادى. وسىلايشا ىلعىي دا بولىپ كەلگەن. نەلىكتەن بۇلاي بولعان؟ ويتكەنى، موڭعوليا اۋماعىنداعى وسىمدىك جابىنىنىڭ شىعىمدىلىق تەربەلىسى 1-ءدىڭ 64-كە قاتىسىنداي. بۇل دەگەنىمىز، قانداي دا ءبىر جىلى ءشوپ شىعىمى باسقا جىلدارداعىدان 64 ەسەگە كەمىپ كەتىپ وتىرعان. ال، بۇل سول ماڭداعى ءبىرشاما جۇرتتى اسىراۋعا قاجەتتى ازىقتىق نەگىز ەدى.ازىقتىق نەگىز الەۋەتى كەمىگەندە، ولاردىڭ الگىندەي بولىگى جۇتقا ۇشىرايدى. ولار ەندى باسقا ماڭعا اۋعا ءماجبۇر. ال، موڭعوليانىڭ ءوزى، ءبىر كەزدەرى لەۆ سامۋيلوۆيچ كلەين جازعانداي، تۇيىق شيشا دەرسىڭ. بۇل الگى كىسىنىڭ تاعى بىردە «تاس قاپشىق» دەگەنىندەي، الدەبىر قۇرالىم (كونسترۋكتسيا). سولتۇستا - تايعا - كوشەگەن ول جاققا وتە المايدى. باتىستا - موڭعولدىق التاي تاۋى - كوشەگەن ول جاققا دا وتپەيدى. شىعىستا الگى قۇرالىمنىڭ ءتۇبى تىنىق مۇحيتىنا تىرەلەدى. وڭتۇستا - گوبي ءشولدالاسى مەن ۇلى قىتاي دۋالى. بارار جەر جوق. تەك قانا سولتۇستىق ءتان-ءشاننىڭ شىعىس جاق جوتاسى مەن موڭعولدىق التاي اراسىنداعى جىڭىشكە عانا كەڭىردەكتەي وتپە بار. وسى وتپەنى كوشەگەندەر شيشانىڭ تىعىنىنداي ەتىپ سىرتقا تەۋىپ وتىرعان. ولار ودان بارىپ، جوڭعاريا اۋماعىنا وتەدى. بۇل قازىرعى قىتايدىڭ سين-ءتزان شەتكەگىنىڭ (پروۆينتسيا) سولتۇس بولىگى.ول ماڭايداعى ءشوپ جابىنىنىڭ شىعىمى جوعارىداعىداي عانا مولشەردە. دەمەك، وندا دا سونداي جارىلىستار بولىپ وتىرعان. كوشەگەندەرگە ەندى قايدا بارۋ قالدى؟ ولارعا تەك قانا قازاقستان ارقىلى ءوتۋ قالدى. ءسويتىپ، ولاردى شىنايى احۋال ىلعىي دا ءبىزدىڭ دالامىزعا تەۋىپ شىعارىپ وتىردى. سوندىقتان دا وسى كەزەڭدەردە قازاقستاندا بىرەگەي ەتنوس قالىپتاسا المادى. ىلعىي دا موڭعوليادان، جوڭعاريادان كوشەگەندەردىڭ جاڭا تولقىنى باسىپ وتىردى دا، ولار ءبىر بىرىمەن ارالاسىپ، ءبىرىن ءبىرى ىعىستىرۋمەن كۇي كەشتى. وسىلايشا، XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن بۇل ۇدەرىس ءبىر تىنبادى. جوڭعارلار - بۇل كوشكىننىڭ سوڭعى لەگى بولاتىن. ەگەر قىتايلار ارالاسپاعاندا، جوڭعارلار ەرتە مە، كەش پە وسىلاي ءبارىبىر وتكەن بولار ەدى. ولار مۇندا تاعى دا مىيداي ارالاسقان بولار ەدى. ءسويتىپ، قازاق ەتنوسى جوڭعارلارمەن بۋدانداسار ەدى. سوسىن مۇندا جاڭا ەتنوس ءجۇز بە، ەكى ءجۇز جىلدان كەيىن بە، قالىپتاسا الار ەدى. بىراق قازاقتاردىڭ باعى بار ەكەن. قىتايلار الدى دا، جوڭعارلاردى قۇرتىپ جىبەردى. ءبىتتى. دالىيعان اۋماق بوسادى دا قالدى. كەزىندە جوڭعارلار قازاقتاردى ورتالىق قازاقستانعا دەيىن ىعىستىرىپ ەدى عوي. كەيىن قازاقتار قازاقستاننىڭ شىعىسى مەن وڭتۇس-شىعىس قازاقستانعا ورالىپ، سول ماڭداردى يگەرە باستادى.ءتىپتى، ودان ارى جوڭعارياعا ءوتىپ، التاي، تارباعاتاي، ساۋىر-تارباعاتاي مەن جوڭعار الاتاۋىنىڭ كۇنشىعىستاعى تاۋلى تىزبەكتەرىن يگەردى. كەيبىرى، ءتىپتى، لوبنورعا دا جەتتى.بۇل كەزەڭدە قازاقتار موڭعوليانىڭ وزىندەگى قازىرعى بايانولگەي ايماعىنا دا ءوتىپ كەتتى. بۇلاردىڭ ءبارى دە تاريحي دەرەككوزدەردە تىركەلگەن.
سول سەبەپتى XVI عاسىردا، قازاقستاندا مادەنيەتتىڭ ەتەنەلەنۋ ۇدەرىسى تۇراقتاعان تۇستا، وسى جەردە قازاق ەتنوسى كوشپەلى حالىق رەتىندە قالىپتاسا باستادى. بۇل ۇدەرىستىڭ ءوزى دە جوڭعار شاپقىنشىلىعىنىڭ كەسىرىنەن ۇزىلە جازداعانى ايان. مىنە، وسىنداي قىزىق تا، قىيعىلىقتى جايتتار مەن ۇدەرىستەر بولعان ەدى. بىراق ءبىز ءوزىمىزدىڭ شىنايى تاريحىمىزدى زەردەلەگىمىز كەلمەيدى، ءبىز ىلعىي دا قاساڭ ويدىڭ جەتەگىندەمىز. جوڭعارلار - دۇشپانىمىز، رەسەي بىزگە كومەكتەستى. ال، قىتايلار جاردەمدەسپەدى مە؟ ءبىز نەگە الگى تاريحي جايتتى مويىنداعىمىز كەلمەيدى؟ مۇنداي قاساڭدىقتار جەتكىلىكتى.
سوندىقتان دا ماڭىزدى نارسە - الگىندەي قاساڭ دا شابلوندىق ويجۇيەدەن ارىلۋ. بىراق ودان تەك قانا ناعىز وقىمىستىلار - ولاردىڭ ەكىنشى-ءۇشىنشى بۋىنى عانا ارىلا الادى. ال، بىزدە ءۇشىنشى بۋىن جوق، قالىپتاسپاي جاتىر. ەكىنشىسى ەندى عانا ىسكە كىرىستى. ونىڭ ءوزى دە ەندى قۇردىمعا قارادى. ءبىزدىڭ ءوزىمىز ەلۋدەن كەتتىك.
مەنىڭ كەلەسى سۇراعىم، مەنىڭ دەمەيىنشى، بارىنشا ويتالاسقا ءتۇسىپ جۇرگەن ساۋال دەيىن. بىزدە ەشبىر الەمدىك ءدىن ءوز تامىرىن جايماعاندىعى قۇپيا ەمەس. سىزشە، مۇنىڭ سىرى نەدە؟
قانەكي، ەڭ اۋەلى مىنانى ناقتىلاپ الايىق: يسلام دەگەن نە؟ يسلام - ارابتىق مادەنيەت قۇبىلىسى. سوندىقتان دا ارابتىق الەمنىڭ شەبىنەن تىس جەردە وعان دەگەن بارىنشا شەكتەۋلى ۇستانىم بار دەۋگە بولادى. ەگەر دە تۇركى حالىقتارىن الساق، ولاردىڭ قاي-قايسى دا ارابتاردىڭ وزدەرىندەي يسلامعا قۇنىققان ەمەس. كەلىسىڭىز. تۇرىكتەردە دە، قازاقتاردا دا، تۇرىكپەندەردە دە، ازەربايجانداردا دا، باسقاسىندا دا - يسلامعا دەگەن بولەك قاتىس بار.ويتكەنى، يسلام اۋەلى ءدىن، سوسىن بارىپ مادەنيەت رەتىندە وڭتۇستىق اراب قالالارىندا قالىپتاسقان.
كوشەگەندەر بۇل مادەنيەتتىڭ وتە جاقسى تاسىمالشىسى بولعانمەن، بىراق كوشەگەندەردىڭ وزدەرى ەشۋاقىتتا تولىق مانىندەگى ناعىز مۇسىلمان بولىپ كورگەن جوق، قازاقتار ونىڭ ارعى جاعىندا. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ مولدانىڭ قارۇيدە (كيىز ءۇي) بولۋىن قازاقتاردىڭ وزدەرىن بالەگە ۇرىندىرار ىرىمعا جورۋى رەتىندە قابىلداعانى جونىندەگى ءسوزىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى. بۇرىنىراقتا قارۇيگە كەلگەن مولدا الدەبىر جاماندىقتىڭ حابارىنداي، قايعى-قاسىرەتتىڭ جارشىسىنداي قابىلدانعان. ال بۇنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ بۇرىنعى بەيدىني (يازىچەستۆو) كەزەڭىمىزبەن - ارۋاققا سەنىمنەن، تاڭىرشىلدىگىمىزدەن. شىن مانىندە، ءبىز اقىرى «ءتاۋىر» مۇسىلمان بولا الماي-اق قويدىق. قازىردىڭ وزىندە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى شامانشىلمىز.ءبىزدىڭ مادەنيەتتانۋشىسىماقتارىمىزدىڭ نە ايتاتىنىنا نازار اۋدارىڭىز: ءبىز ءتاڭىر دىنىندەمىز - دەيدى. ەندەشە، بۇل تەزيستى جاريالاساق، يسلامنان باس تارتۋىمىز كەرەك قوي. ال، ولار مۇنىڭ ءبارىن قوساقتاعىسى كەلەدى. مۇنىڭ استارىندا دا ءبىزدىڭ مادەنيەتتانۋشىسىماقتارىمىزدىڭ، فيلوسوپسىماقتارىمىزدىڭ، ەتنولوگسىماقتارىمىزدىڭ، تاريحشىسىماقتارىمىزدىڭ جانە باسقا دا عىلىمي جاڭاشىلدارىمىزدىڭ ويجۇيەسىندەگى شامانيزم مەن بەيدىندارلىق كورىنىس تابۋدا. بۇل جەردە كۇردەلى دە قايشىلىقتى جايتتار جەتكىلىكتى. سوندىقتان يسلام - ارابتىق مادەنيەت، ارابتىق ءدىن. ءبىز ەكەۋمىز ەشقاشان دا اراب بولا المايمىز، سول سەبەپتى دە، ءبىز ەشقاشان دا شىنايى مۇسىلمان بولماق ەمەسپىز.
باسقا دىندەرمەن دە ماسەلە سولاي. ولاردىڭ ارقايسىسىندا دا وزىنە ءتان ەرەكتىگى مەن شىعۋ تاريحى بار. ولاردىڭ ارقايسىسى ناقتى وڭىردە، ناقتى مادەني-تاريحي استاردا پايدا بولدى. ەبروپا - حريستياندىق الەم، ارابتىق الەم، ول - يسلام، ال يندوقىتاي الەمى - بۋدديزم. بىزدەر سولاردىڭ ارا جىگىندەمىز، سوندىقتان ءبىز - شامانشىلدارمىز-بەيدىندارمىز. ءبىز ءوز مادەنيەتىمىزدى قۇرا المادىق، جانە دە وزگە مادەنيەتتى وگەيسىدىك بولماسا سىڭىرە المادىق. بۇل سابىر ساقتاپ قارايتىن جايت.بۇنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر بولىگى، بۇل ءبىزدىڭ وركەنيەتارالىق دامۋىمىزدىڭ ەرەكتىگى.
سوندا ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزدان العاندا، بۇل تابيعي جايت پا؟
ارينە. ءبىز ءۇشىن بۇل ناعىز تابيعيلىق. ءبىز ىلعىي دا قاۋقارلى الەم نازارىمىزدى قايدا بۇرسا، سوندا بەتتەدىك. كوممۋنيستەر ايتتى: ماركسشىل-لەنينشىل بولايىق - دەپ ايتسا بولدى، سولاردىڭ جەتەگىمەن سولاي بولدىق. كوكتەن ەگەمەندىك سورعالاعاندا، بولدى، ءبىر ساتتە-اق، ماركسشىل بولۋدى دوعارىپ، قازاقى ۇلتشىل بولىپ شىعا كەلدىك. لاڭكەستىكپەن كۇرەس باستالىپ، بىزگە باجىرايا قاراعاندا، ءبىز ايتتىق - جوق، ءبىز مۇسىلمان ەمەسپىز.ارينە، مەن ازداپ اسىرەلەپ تۇرمىن، بىراق بولىپ جاتقان جايتتىڭ بۇدان ايىرماسى شامالى. ياعني ايتقاندا، ءبىز ەكەۋمىز - ەكىنشى قاتاردامىز، ويتكەنى، ءبىز قارابايىرمىز. ەكەۋمىزدە شىنايى ءوز مادەنيەتىمىز بەن ومىرلىك باسىمدىقتارىمىز جوق. بىزدە الەمدىك مىنا اعىمعا قارسى قويار ەشتەڭەمىز جوق. ءبىز تەك قانا سياقتانا الامىز. سوندىقتان ءبىز بۇل جاعىمسىز اعىمدى توقتاتقىمىز كەلسە، ەگەر ءبىز الدەبىر شىنايىلىققا بەت بۇرعىمىز كەلسە، ءبىز ءتول تاريحىمىزدان باستاۋىمىز كەرەك.ءبىز بىلاي دەۋىمىز قاجەت: بارلىق ءافسانا جويىلسىن! ءبىز نومادپىز! ءبىز كوشەگەنبىز! ءبىز قازاقپىز! قانەكي، جابىلىپ ءبىزدىڭ كوشپەلى تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى زەرتتەيىك. جانە دە، انە ءبىر وتىرىق جۇرتتىڭ قالالارىن، وتىرار جونىندەگى بىلشىلدى، كىتاپحانانى جانە ت.ب. - سارت جولداستارعا قالدىرايىق.
ال ءبىز ءوز ىسىمىزبەن اينالىسايىق. ءيا، ءبىزدىڭ شامانشىل بولعانىمىز راس. ويتكەنى، ول ءبىزدىڭ ويجۇيەمىز، ءبىزدىڭ اقىل-ويىمىز. وكىنىشتى! ءبىز بۋدداشىل دا، حريستيانشىل دا، يۋداشىل دا، مۇسىلمان دا بولمادىق. بۇل ءبىزدىڭ ارالىق كەڭىستىگىمىز - وركەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەر اراسىنداعى. الايدا، ءبىزدىڭ ءتول سىيپاتىمىز دا وسىندا، ءبىزدىڭ ەرەكتىگىمىز دە وسى، باسقالاردىڭ بارىنە ىقپال ەتكەن ءبىزدىڭ بايلىعىمىز دا وسىدان شىعادى.
بۇل جايىندا كەمباعالدانۋدىڭ كەرەگى جوق دەيسىز بە؟
وتە دۇرىس. ءبىزدىڭ، كەرىسىنشە، قاۋقارىمىز وسىنداي مۋلتيمادەنيەتتى بولعانىمىزدا. باستى قورىتىندى، بۇل جايىندا ايتىپ تا كەتتىك، ءبىز، قازاقتار، قازىرعى وركەنيەت جەتىستىگىن جاتسىنباي، بەيىمدەلە الاتىنىمىز. ءبىز قازىرعى وركەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى بولا الامىز، ويتكەنى، ءبىزدىڭ تاريحىمىز الۋان وركەنيەتتىڭ بولشەگىنەن قۇرالعان. سوندىقتان دا ءبىز قابىلداعىشپىز، سول سەبەپتى دە ءبىز ەپتىمىز. ارينە، ءبارىمىز دەۋگە بولماس، بىراق ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى بۋىن يكەمدى. ال، جەر بەتىندە ونىنشى ۇرپاعى دا الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋ قارقىنىنا ىلەسە الماي كەلە جاتقان حالىقتار بار. مىسالى، الگى ارابتاردىڭ وزدەرى سونداي.
ەندەشە ءبىزدىڭ كەيبىر ەرەكشەلىكتەرىمىز جايىندا اڭگىمەلەسسەك. قازاق قوعامىنىڭ اۋماقىشىلىك ءجۇز بويىنشا جىكتەلىسى كەيبىر مامانداردىڭ باعالاۋىنشا سونشالىقتى مانگە يە ەمەس. ال، باسقا بىرەۋلەرىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، كەرىسىنشە، ول جىكتەلىستىڭ بارىنشا ءمانى بار جانە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزدىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى ءۇشىن سونشالىقتى قاتەر توندىرەتىندەي. بۇل جونىندە ءسىز نە ويلايسىز؟
انالار دا، مىنالار دا وزدەرىنشە دۇرىس دەپ ويلايمىن. بۇل جەردە ۇلكەن قايشىلىق جوق. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، شىنىندا دا، تۇلعانىڭ وزگە دە ەرەكتەنۋ مەحانيزمدەرى مەن تاسىلدەرى بولعاندىقتان، ءبىر جاعىنان العاندا كلاندىق-تايپالىق ويجۇيە بىزدە باسىم ەمەس. كلاندىق-تايپالىق ەرەكتەنۋ دە كوپتەگەن فاكتورلاردىڭ ءبىرى عانا. كوپتەگەننىڭ ءبىرى، بىراق ماڭىزدىسى. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ول - شىنايى، ول - كورىنىس جانە ول ءبىزدىڭ ساياسي جايتتارىمىز بەن ساياسي ومىرىمىزگە ىقپال ەتۋدە. الايدا ونى اسىرا باعالاۋدىڭ قاجەتى جوق. شارتتى تۇردە ايتقاندا، ول وننىڭ نەمەسە جيىرما ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى عانا. بىراق تا ول ماڭىزدى ءرول اتقاراتىندىقتان، ونى زەرتتەۋگە، بىلۋگە جانە تۇسىنۋگە ءتيىسپىز. ونىڭ ءمانىن اسىرەلەۋگە دە، السىرەتە كورۋگە دە بولمايدى.
ءبىزدىڭ ەڭسەمىزدى ىلعىي دا ءبىر كەمباعالدىق باسادى دا تۇرادى. بىرەۋلەر ءبىز سونشالىقتى ىعاي مەن سىعايمىز، سونداي وركەنيەتتىمىز، ەڭ اقىلدى جانە ەڭ ادەمىمىز دەيدى. مۇنداي ازار-بەزەرلىك ءسىڭىستى بولعان ويجۇيەگە ءتان ناشار، جابايى رەتىندە ەسەپتەلەتىندەردەن ءبىزدى باس تارتۋعا جەتەلەيدى. سوندىقتان دا، بىزدە ەشبىر كلاندىق-تايپالىق، جۇزدىك نارسەلەر جوق-مىس.بىراق بۇل شىلعىي جالعان، شىندىق ەمەس.ولار بار بولعاندا قانداي. باسقا جاعىنان العاندا، ءبىز وزگە دە فاكتورلاردىڭ ىقپالىن ۇعۋىمىز كەرەك.جەكەلەگەن دوستىق، جەرلەستىك، اقشا، بايلانىستار،پاتروناتتىق-كليەنتتىك قاتىناستار، سىبايلاس جەمقورلىق پەن باسقا دا قاپتاعان نارسەلەر.
ويتكەنى، ۋاقىت توقتاپ قالعان جوق دەيسىز بە؟
ارينە. كوشپەلى دۇنيەنىڭ ادامى ءبىرتۇرپاتتى جانە دە كوشپەلى قاساڭدىقتارمەن ويلاۋدى داعدى ەتكەن. ول ورتادا بۇل فاكتور باستى دا كىلتتىك سىيپاتتا بولدى دەسە جاراسادى. ال، قازىرعى دۇنيەدەگى احۋال بارىنشا كۇردەلى، كوپتۇرپاتتى، كوپاسپەكتىلى، كوپقىرلى، ارينە، باسقا دا فاكتورلار جەتكىلىكتى. بىراق تا الگى فاكتور ءبارىبىر قالمايدى. ول ءبىزدىڭ تۇقىم قۋالايتىن سىرقاتىمىز سەكىلدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ سىرقاتى دەسە بولادى. ناشار سىرقات بولار، بىراق سونى ءبىز بويىمىزعا مۇرامىزداي سىڭىرگەنبىز. ودان قۇتىلۋ ءۇشىن بىزگە ەكى-ءۇش قالالىق بۋىن الماسۋى قاجەت.ارينە، ودان قۇتىلامىز. بىراق ءسىز بىلەسىز بە، قالادا تۋىلعان قازاقتاردىڭ مولشەرى 10 پايىزدان اسپايدى، ال قالعان 90 پايىزى اۋىلدىق مەكەندە تۋىلعاندار.دەمەك، سول 90 پايىز ءالى مادەنيەتتىڭ تۇتۋشىسى. الگى 10 پايىز بۇنى ەمىس-ەمىس قانا بىلەر، ال ولاردىڭ بالالارى ونىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن بولادى. 90 پايىزدىڭ بالالارى دا ونى از تۇتىناتىن بولادى. وسىلايشا شەكسىز ەۆوليۋتسيالىق ۇدەرىس ءجۇرىپ وتەدى.
بۇل جونىندە ءوزىمنىڭ كۇمانىم بار ەكەنىن ايتۋعا رۇقسات ەتىڭىز. مەنىڭ باقىلاۋىمشا، سوڭعى جىلدارى بۇل قالالىق قازاقتار اراسىندا كۇشەيە تۇسكەندەي.
جوق. ولار تەحنيكالىق ءبىلىم العان قالالىق قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى عوي. گۋمانيتارلىق ءبىلىم الماعاندىقتان، ولار وزدەرىنىڭ ولقىلىعىن وسىنداي ستەرەوتيپسىماقتار ارقىلى قازاق مادەنيەتىنە جاناسقىسى كەلەدى.ولار قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە تىرىسادى، ونى كەلىستىرە الماعان كەزدە، ولارعا ءجۇز تۋرالى اڭگىمە ايتۋ وڭاي سوعادى. بۇل ولار ءۇشىن قازاققا جاناسۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى. باسقالارى سەكىلدەنۋ ءۇشىن عانا.قازاق بولۋ دەگەنىمىز نە؟ باسقالار سەكىلدى بولۋ عانا. ءوز باسىم جارتى عاسىرداي عۇمىر كەشسەم دە، بەلگىلى قازاق زيالىلارىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنىڭ باس قوسۋلارى ءالى ەسىمدە.مەن دە سولاردىڭ اراسىندا پروفەسسور-اتانىڭ نەمەرەسى رەتىندە وتىراتىنمىن. مەن ولاردىڭ قاي رۋ-تايپانىڭ بالاسىسىڭ، قىپشاقتىڭ ءبارى اناداي، ارعىننىڭ ءبارى مىناداي دەگەندەي گۋ-گۋ اڭگىمەلەرىن تالاي ەستىگەنمىن.
ءوز ومىرىمنەن ءبىر قىزىق ءساتتى اڭگىمەلەيىن.ءبىر جاعىنان ول مەنىڭ ۇنجىرعامدى تۇسىرسە، ءبىر جاعىنان كۇلكىمدى كەلتىرەدى. ءا.قاجىگەلدين ەكەۋمىز العاش تانىسقانىمىزدا، ول ماعان: «قاي رۋدانسىڭ؟» دەپ سۇرادى. مەن قىپشاق ەكەنىمدى ايتتىم. ال ول: «سولاي دە، مەن ەشقاشان دا قىپشاقتارمەن باسىم پىسكەن ەمەس» دەپ سالدى. ء(ماز بولا كۇلدى). تۇسىنەسىز بە، ءتىپتى، ەڭ اقىلدى دا بىلىمدىلەرىمىزدىڭ ءوزى دە وسىنداي قاساڭدىقتاردان قۇتىلا العان ەمەس. تاۋەلدى.
عۇمىرىمدا كەزىككەن كوپتەگەن تايپالاس قازاقتار ماعان ىلعىي دا: «وۋ، ءبىز ورتا جۇزدەنبىز عوي» دەۋلەرىنەن تانعان ەمەس. ولار ءۇشىن بۇل ءسوز تابيعي نارسە.ال، ونى مەن ايتسام،ول ءسوز تابيعي شىقپاعان بولار ەدى.ويتكەنى، مەن بۇل مادەنيەتتىڭ تۇتۋشىسى ەمەسپىن، ءۇشىنشى بۋىنداعى قالالىق تۇرعىنمىن عوي. دەگەنمەن دە، مەن مۇنداي جايتتاردى اڭعارامىن.سەبەبى، مەن قازاقى ورتادا، زياگەرلەردىڭ ءبىرىنشى بۋىنى بولىپ تابىلاتىن اتام مەن اجەمنىڭ قولىندا تاربيەلەنگەنمىن عوي. سوندىقتان دا مۇندايدى مەن تابيعي تۇردە، ىشكى قىرتىسىنا دەيىن بىلەمىن.
ال، ەندى بۇل مارگينالدانۋ ۇدەرىسىنە قاتىستى العاندا، قالاي؟
اۋەلى، دۇبارالىق (مارگينالدىق) دەگەننىڭ نە ەكەنىن تالداپ الايىق. دۇبارالىق دەگەن شەكارالىق كۇيدى بىلدىرەدى. ادام ءبىر مادەنيەتتەن اجىراپ، ەكىنشىسىنە ەنىپ ۇلگەرمەگەندەگى جاعدايات. مۇنى عىلىمي تىلدە ايتقاندا قانداي؟ ياعني، ول بىلايشا: قالاعا العاش كەلگەندە بىرىنشىدەن، ادام ءوزىن تۇلعا رەتىندە الەۋمەتتەندىرگەن سوتسيومادەني نىشانداردان ايىرىلعان كۇيدە بولادى. ول ودان قالادا ايىرىلادى، بىراق تۇبىرىنەن تۇپكىلىكتى اجىرامايدى. ول جاڭا سوتسيومادەني نىشانداردى يگەرۋ ساتىسىندا، بىراق تولىق يگەرە المايدى. دۇبارالىق دەگەنىمىز وسى: ادامنىڭ تامىرىنان اجىراۋ كەزى، بىراق اجىراي الماي جۇرگەن شاعى، ونىڭ يگەرۋ كەزى، بىراق يگەرە الماۋ شاعى.مىنە، وسىلايشا ادامدا الگى شەكارالىق ەكىۇداي كۇي تۋىندايدى. وسىدان بارىپ ادامدا ميلليون شاقتى كەمباعالدىق تۋىندايدى. وسىدان كەلىپ، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ تۇلا بويى تولا كەمباعالدىق.ءبىز ءوز تاريحىمىزدان باس تارتا الماي ءجۇرىپ، بىراق باسقاعا جولاي المايمىز.بىراق سونى تىلەيمىز. مۇنىڭ شەگى جوق: دۇبارالىقتىڭ كورىنىسىنە كوپبەتكەيلىك ءتان. ارينە، وسىدان بارىپ ءبىز ازاپ شەگەمىز. ىستەگەن ءىسىمىزدىڭ ءبارى دە ويداعىداي بولماي شىعادى. ءوز ءداستۇرىمىزدىڭ قاساڭدىعىنا سۇيەنە وتىرىپ بىردەڭە تىندىرساق - قالاداعى جۇرت وعان قىرىن قارايدى. قالالىق قاساڭدىقتارعا ەلىكتەپ ىستەۋگە تىرىسساق تا، ءبىزدى جۇرت دۇرىس تۇسىنبەيدى. ويتكەنى، ءبىز ولاردى ەرەكشە تۇردە قابىلدايمىز.
ەندى ءسىزدىڭ ءدىن جونىندەگى ماسەلەڭىزگە ورالساق، بۇل جەردە ءبىز تاعى دا ءدۇبارامىز.ءبىز ءوز شامانشىلدىعىمىزدى تولىق جويا الماۋمەن بىرگە، ارابتىق مادەنيەتتى دە تولىق يگەرە الماي اۋرەمىز، ول ءبىز ءۇشىن قالاي بولعاندا دا جات نارسە. وسىلايشا يسلام دا ءبىز ءۇشىن جات. ءبىز - قازاقپىز عوي. بىزدە ءوز تاريحىمىز بەن ءوز مادەنيەتىمىز بار، سوعان قاراماستان، ءبىز الەمدىك مادەنيەتتىڭ بولشەگىمىز.
ءسىزدىڭ سوڭعى تەزيسىڭىزدى مەن ءوز باسىمنان كەشكەنىممەن بەكىتە الار ەدىم. مەن اجەمنىڭ قولىندا ءوستىم. ول كۇنى بويى اللانى دا، ءتاڭىردى دە بىردەي اۋىزىنا الاتىن.
(كۇلەدى)
كەز كەلگەن ەتنوستىڭ مەنتالدىگى قالىپتاسۋى بارىسىندا ۇلتتىق ەليتا ۇلكەن ءرول اتقارادى. ءبىزدىڭ قازىرعى ەليتامىز قانداي ءوزى؟ ول ءداۋىر تەزىنە قاۋقارلى ما، ۇلتتىڭ «جەتەككۇشى» بولا الا ما؟
ەگەر دە ءسىز قازىرعى كەزدەگى ەليتانى قوزعاساڭىز، «ەليتا» ءسوزىنىڭ ساپا تۇرعىسىنان قولدانىمدى ەمەستىگىن بىردەن ايتامىن. ياعني، ەليتا وزات دەگەن ۇعىمدى بىلدىرمەيدى. مىنە، ءبىز وسىمەن ناقتى كەلىسىپ العانىمىز ءجون.ەليتا ساياساتتانۋ تىلىندە ءبىر عانا نارسەنى بىلدىرەدى - «ولار مەملەكەتتىك ساياسي شەشىم قابىلداۋعا تاياۋ نەمەسە ىقپالدى ادامدار». مىنە، ەليتا دەگەنىمىز - سول. ساپا تۇرعىسىنان العاندا، ءبىزدىڭ ەليتامىز وتە ناشار. ار مەن ادەپكە قاتىستى العاندا، ولار - ۇرىلار، كوررۋپتسيونەرلەر، قازىنا توناۋشىلار. بۇلار ۇياتسىز،جاۋاپسىز، ابىرويسىز ادامدار. ولار ۇرلىقتىڭ جامان ەكەنىن ۇقپايدى، ءادىل سايلاۋعا كەدەرگى بولۋدىڭ ارسىزدىق ەكەنىن تۇسىنبەيدى. بىراق ولار- ءبىزدىڭ ەليتامىز. قالايىق، قالامايىق.
ءبىزدىڭ ورتا تابىمىزدىڭ قالىپتاسۋى دا قىزىق - ولارعا سىبايلاس جەمقورلىق ءتان. بۇلار پارا الىپ، سودان ۇلكەن تابىسقا قارىق بولاتىندار. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ ەليتا جەمقور، جىمقىرعىش، الاياق، نامىسسىز، بىراق بۇل ءبىزدى وسىعان ءماجبۇر ەتكەن جاعدايات.ال ءبىزدىڭ زياگەرسىماقتارىمىز الگى جىلپوستاردان قايىر سۇراۋعا اۋەس.ولار الگىلەردىڭ الدىندا باس ءيىپ، قور بولىپ ءجۇر. سويتكەن ولار ءبىزدىڭ قوعامىمىزعا نە پايدا كەلتىرمەك؟ ابىروي-ادەپ جاعىنان قاراعاندا، ەشتەڭە دە بەرمەيدى.سوعان قاراماستان، باسقا دا كوپتەگەن ەلدەردەگى ەليتا دا سولاي قالىپتاسقان.وكىنىشكە قاراي، ساياسي ۇدەرىستىڭ دامۋ قىيسىنى سولاي. مۇمكىن بالتىق ەلدەرىنەن باسقالارىن العاندا، اسىرەسە، كەڭەستىك بۇرىنعى ەلدەردەگى ءداستۇر سولاي بولار. بارىندە دە ەليتا سونداي، ساتىلعىش، ارسىز، جولىكتەۋ، بىراق ولاردىڭ بالالارى جاقسىراق كەلەدى، ال نەمەرەلەرى ودان دا دۇرىستاۋ بولادى.
بۇل جەردە پارادوكس جوق پا؟
بار، ءتىپتى، ميلليون پارادوكس، ميلليون قايشىلىق بار. بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى مەن جوعالعان بۋىن دەپ ەسەپتەيمىن. نەگە؟ ويتكەنى، ولار وركەنيەتتىڭ بىرىنەن ەكىنشىسىنە ءوتۋ جاعدايىنا، ابىروي-ادەت كريتەريى اتقارىمسىز قالعان كەزەڭگە تاپ بولعاندار. ەگەر ءداستۇرلى قوعامدا بۇلار قاراپايىم قۇقىق پەن الدەبىر ءۇردىستىڭ كۇشىمەن قول جەتسە، باسقاسىندا، وركەنيەتتى قوعامدا، - زاڭدار مەن سايكەس ينستيتۋتتار ارقىلى جۇزەگە اسادى. بىراق وتپەلى كەزدە ۇرلىق دارەجە سانالادى، ۇياتتى بولۋ وسالدىققا اينالادى، اقىماق قانا ۇرلامايتىن، جاعىنبايتىن، ولتىرمەيتىن ت.ت. كەزدە ءوسپىرىم ۇرپاقتا باعدار قالمايدى دا، ول جوعالىسقا تاپ بولادى.سول سەبەپتى دە، بۇل جاس بۋىن - جوعالعان ۇرپاق.
قۇنسىزدانعان با؟
بۇلار ابىروي-ادەت ساپاسىنا نەگىزدەلەتىن پايىم تۇرعىسىنان قۇنسىزدانعان ۇرپاق. ولار بۇل جاعىنان جۇرداي.
ال ولار كىمدەردى تۋماق؟
تاڭ قالارلىعى دا سول، ولار دۇرىس بالالاردى تۋادى. ويتكەنى، ولار مەنشىك يەسى بولا جانە بيلىككە يە بولۋمەن ءجۇرىپ، ىلعىي دا قازىر نازارباەۆتىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن جانە ونىڭ وتباسى مەن كەپىلدەرى جونىندە، تۇراقتىلىق جايىندا، قۇرىلىمدانۋ تۋرالى، جەكەمەنشىكتى قورعاۋعا ءتيىس زاڭدار تۋرالى ايتۋدان تانبايدى. ولار ءمينوت سايىن، ساعات سايىن، كۇن سايىن وزدەرى جوققا شىعارۋمەن جۇرگەن قۇندىلىقتار ءۇشىن ايانباي كۇرەسەدى. جالپى العاندا، ادامنىڭ دامۋ قىيسىنى سونداي - تولىعىمەن قايشىلىق، ەكلەكتيكا، بىراق تا، قوعام ءبارىبىر كەرەكتى جولعا تۇسەدى. بۇنى جاي عانا ءبىر-ەكى ۇرپاقتىڭ عۇمىر بويىنا ۇزاراتىن جول دەپ قابىلداۋ كەرەك.بىزگە بۇل جولمەن تۋرا تارتۋعا بولار ەدى، الايدا، ول ءۇشىن بىزگە دەموكراتيا، ادال سايلاۋ جانە ت.ب. كەرەك. بۇنىڭ ازىرگە ءبىرى دە بولماعاندىقتان، امال جوق، جەكە باسىمدىقتار ارقىلى جۇرۋگە جانە بۇل جەكە مۇددەلەردىڭ ساقتالۋى مەن باياندى بولۋىنا ساياسي ءارى مەملەكەتتىك كەپىل قاجەت.
ياعني، قانداي ەليتا بولسا دا، ول قالاي دا وركەنيەتتەنە مە؟ مەن ءسىزدى دۇرىس ۇقتىم با؟
ءيا. ءبىزدىڭ ناشار ەليتامىز نىساناعا جەتۋدى ءبىر ۇرپاق عۇمىرىنا كەيىن قالدىرسا دا، اقىرى ءبارىبىر سولاي بولادى.
(كۇلەدى).
ءوز تاريحىنىڭ بەتبۇرىس كەزەڭىندە ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ رۋحاني باسكەرى (ليدەرى) بولىپ تابىلاتىن جانە قالتقىسىز بەدەلگە يە بولعان تۇلعالارى ارقىلى العا قاراي سۋىرىلىپ شىعادى. ورىستاردا ولار - ساحاروۆ، ليحاچەۆ، سولجەنيتسىن، قىرعىزداردا - ايتماتوۆ، قالماقتاردا - كۋگۋلتينوۆ. مۇنداي باسكەرلەر بىزدە نەگە جوق؟ بۇل فەنومەندى نەمەن تۇسىندىرۋگە بولادى؟
بۇل قاراپايىم عانا تۇسىندىرىلەتىن نارسە دەپ ويلايمىن. وزگەلەردىڭ باسكەرى جونىندە ايتقاندا، ءبىز، ونىڭ كىلتيپانى مەن دالدىكتەرىنە بويلامايمىز. مىسالى، الگى ليحاچەۆ تا، ساحاروۆ تا، سولجەنيتسىن دا ورىستاردىڭ كەيبىر ساناتتارى ءۇشىن ەشقانداي بەدەلدىڭ بەلگىسى ەمەس، جىراق تۇلعالار عانا. ەسىڭىزدە مە، ساحاروۆتىڭ عۇمىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قانداي سەرگەلدەڭگە سالىنعانىن. ال ليحاچەۆتى؟ ونى دا ءسويتتى. شىن مانىندە، ونى شەندىلەر باعالاعان جوق، زياگەرلەر اينالىپ ءوتتى، ويتكەنى ول اسا تازا بولدى، شاماسى ونى الگىلەر يدەاليست دەسە كەرەك. ۇقتىڭىز با؟ ال ءبىزدىڭ زيالىلار ارزانقول عوي، نەگىزىنەن. سوندىقتان دا بۇل نىشاندار، انشەيىن سىرتتاي عانا قىزىقتايتىن بەلگىلەر سەكىلدى. سول سەكىلدى ورىستارعا دا، قىرعىزدارعا دا قالماقتارعا دا بىزدەگى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە سونداي ۇلتتىق بەدەل سەكىلدى. ءبىز ءوزىمىز مۇندا وعان، ءتىپتى، باسقاشا قارايتىن بولساق تا. سوندىقتان مۇنىڭ ءبارى دە سىرتتاي كوز تاستاۋ عانا. ءوز وتانىندا پايعامبار بولمايدى. بۇل شىنايى ەمەس كوزقاراس. مەنىڭ ويىمشا، ەشۋاقىتتا دا، ەشكىمدە دە ابسوليۋتتىك قاھارمان بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا.
بەلگىلى ءبىر ۋاقىت وتكەن سوڭ، ادامدار الگى ادامنىڭ شىنايى قاھارماندىعىن سەزىنە باستاعاندا قاھارمانعا اينالادى.بولماسا ۇلتتىق قاھارماننىڭ جوعارى مارتەبەسىن بەرە وتىرىپ، ولاردى مەملەكەت قاھارمان ەتەدى. جانە دە كوپتەگەن قاھارماندار اڭىزدىق سىيپاتقا يە. شىن مانىندە ولار ومىردە سونشالىقتى قاھارمان بولعاندار ەمەس. بىراق ولاردى قاھارمان ەتكەن مەملەكەت قوي. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى ستالين ءوز قولىمەن ۇلتتىق قاھارمانداردىڭ ءتىزىمىن بەكىتكەنى بار: سپارتاك، ءبىرىنشى پەتر، سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ، لومونوسوۆ. بۇلاردان دا قاھارماندىققا لايىق، وزات، تازالاۋ جانە تاماشا ادامدار بولسا دا. بىراق ستالين تەك قانا الگىلەردى قاھارمان ەتۋدى شەشكەن ەدى.
ءسويتتى دە مەملەكەت بارىن سالا وتىرىپ، اتالعانداردى بەدەلگە اينالدىرۋ ءۇشىن مۇسىندەرىن قولدان قۇيا باستادى.سوسىن وعان زياگەرلەر قوسىلدى، ونەر، مادەنيەت كىرىستى دە اقىرىندا جاپپاي قاھارماندار ءمۇسىنىن جاساۋ باستالدى دا كەتتى.
اقشقا قاراڭىز. ۆاشينگتوندا امەريكالىق باتىرلارعا،گەنەرالدارعا ارناپ قانشاما ەسكەرتكىش تۇر. ءوز باسىم ولار جايىندا ەستىگەن ەمەسپىن. سوندا بارعاسىن عانا - انا گەنەرال كىم; مىناۋ كىم دەپ سۇراستىرا باستايسىڭ.ءبىز نەبارى بەس-التى بەلگىلىسىن عانا بىلەمىز، بولدى. ال وندا بۇنىڭ ءبارى دە تىپتەن باسقاشا. سوندىقتان قاھارماندار بارىنشا كوپ، ءتۇرلى تالعامعا ساي بولۋى كەرەك.جانە دە اركىم ءوز قاھارمانىن يەلەنۋگە قۇقى بار. بىراق ايىرىقشا، امبەباپ قاھارمان بولماۋى كەرەك. ونىڭ ارتىندا مەملەكەتتىڭ تۇرعاندىعى، جاساندى ەكەندىگى بىردەن سەزىلەتىن بولادى.
جارايدى، ال ەگەر قاھارمان ەمەس، رۋحاني جەتەكشىلەر بولسا شە؟
كەڭەس حالقى ءۇشىن كىم رۋحاني جەتەكشى بولدى؟ شامشىراق كىم ەدى؟ ساحاروۆ پا؟ ول تەك قانا كوزى اشىق زيالى جانداردىڭ ءبىر بولىگى ءۇشىن عانا. قالعاندارى ونى دۇشپانعا، ساتقىنعا، جالدانىمپازعا، تىڭشىعا،تسرۋدىڭ اگەنتىنە بالادى. ونىڭ شىنايى عۇمىرى سولاي بولعان.
سوندىقتان دا ابىروي-ادەپكە قاتىستى تىرەك بولا الاتىن ادامدار جونىندە ايتۋعا بولار.
بىزدە بار ما، سونداي ادامدار؟
وكىنىشكە قاراي، ماعان وندايلاردى اتاۋ قيىنىراق.
ءدال قازىر مەن عالىمجان جاقيانوۆتى اتاي الامىن.ول - قازىر مەن ءۇشىن قاھارمان. بىراق عالىمجانعا بۇل بەينەنى كانونداۋ ءۇشىن وعان عۇمىر بويى وسىنداي بولۋ كەرەك. قاھارمان بولۋ كەرەك. ال ءومىر بويى قاھارمان بولۋ اسا كۇردەلى.ويتكەنى، قاھارمان دا پەندە، ول دا قاھارمانعا ءتان ەمەس قىلىقتارعا ۇرىنۋعا ءماجبۇر. سوندىقتان دا ءومىر بويى قاھارمان بولۋ قىيىن. ازىرگە جاقيانوۆ قاھارماندىققا جارايدى.ول قازىردىڭ وزىندە قاھارمان.
ولار ءسىرا، كەرەك پە ءوزى؟
قاھارماندار مىندەتتى تۇردە كەرەك. سەبەبى، تاربيەگە الدەبىر كومەگى تيەتىن، قانداي دا ءبىر باعدار ۇستاۋعا، قوعامدا ماڭىزدى ادەپتى ۇستانىمدى قالىپتاۋ ءۇشىن الدە ءبىر يدەال كەرەك.سول سەبەپتى وسى ءبىر الەۋمەتتىك كەڭىستىك ءۇشىن قاھارمان كەرەك.ءاربىر مەملەكەت وزىنە ءتان قاھارمان تۋدىرادى.ەسىڭىزدە مە، بىزدە باتىرلاردا قاھارماننىڭ بەينەسىن سوعۋعا تالپىنىس بولعانى.ولاردىڭ اراسىندا قاھارمان بولعان شىعار. ويتكەنى، ءبىز باسقا زاماندا، بوگدە دۇنيەدە ءومىر سۇرۋدەمىز عوي. ال بىزگە كەرەگى ۋاقىتتاس قاھارمان. ەڭ بولماسا، كەڭەس تۇسىنداعى قاھارمان قاجەت.ال ول زامانداعى بىزگە تىقپالاعان قاھارماندار تۇككە تۇرعىسىز بولىپ شىقتى. ولار كەڭەستىك داۋىردە جاساپ، سونىڭ اجەتىنە جاراۋعا ۇمتىلعان پروحيندەيلەر سەكىلدى.شىنايى قاھارماندار جوق قوي! ولاردىڭ اراسىندا بيىك تيتۋلسىز، اتاق پەن لاۋازىمسىز عىلىمعا بەرىلە ەڭبەك ەتكەن دە ادامدار جوق قوي.بىزدە كىمنەن قاھارمان بەينەسىن سوعادى؟ ديرەكتور؟ قاھارمان. پرەزيدەنت؟ قاھارمان.ال ەگەر دە ءسىز تاماشا كىتاپ جازعان قاراپايىم عالىم نەمەسە عىلىمعا عۇمىر بويى ادال قىزمەت ەتسەڭىز دە، قاھارمان بولا المايسىز. مەن ءۇشىن قاھارمان - ءبىزدىڭ كورنەكتى وقىمىستى-تاريحشىمىز - ۆەنيامين پەتروۆيچ يۋدين. مەن ءۇشىن قاھارمان - يۋري الەكسەەۆيچ زۋەۆ - ءبىزدىڭ كەلەسى كورنەكتى تاريحشىمىز. ال، اناۋ اكادەميك، مۇشەكور،ءتىپتى پروفەسسور بولعاندار - قاھارمان ەمەس. ەشقانداي دا قاھارمان ەمەس. عالىم دا ەمەس.
قاھارمانداردى مىندەتتى تۇردە «جۇزەگە اسىرۋ» دەگەن ۇلتتىق اۋرۋ شىعار، بالكىم؟
ول ەندى ادامي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ قىيسىنىنا قاتىستى نارسە.
دەمەك، ءبىزدىڭ عانا اۋرۋىمىز ەمەس پە؟
جوق، ارينە. كوز الدىڭىزعا ادامداردىڭ وراسان رەسۋرسىنىڭ شوعىرلانۋىن ەلەستەتىڭىزشى. ولاردىڭ ىشىنەن كىمنىڭ كىم ەكەنىن قالاي اجىراتاسىز؟ولاردى ءبىر تۇرعىعا جاتقىزۋ كەرەك قوي، جىكتەۋ قاجەت قوي.مەملەكەت ارۋاقىتتا ءوز اجەتىن ويلاپ تابادى: اتاق، دارەجە، شەن.ءبىرىنشى سانات مۇعالىمى، ەكىنشى سانات مۇعالىمى. عىلىم كانديداتى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، مۇشەكور، اكادەميك.ال ادامداردا ويجۇيە قاراپايىم عانا، قوس تۇرعىلىق كورىنىس بويىنشا - قارا-اق، اسپان-جەر، شيكى-ءپىسى.بولدى. مىناۋ اكادەميك، ال مىناۋ اكادەميك ەمەس، دەمەك، اكادەميك - قاھارمان.بىراق مەن ءسىزدى بۇرىنعى اكادەميكتەردىڭ اراسىندا ەشبىر قاھارمان جوق ەكەنىنە سەندىرە الامىن.ول راس.
باسقا جازىققا كوشەيىك.ءبىزدىڭ ابدەن ءپىسىپ بولعان ماسەلەمىزدىڭ ءبىرى دەموگرافيالىق جايت بولىپ تابىلادى:ازعانتاي جۇرتشىلىق پەن ەناپات كەڭىستىك. بۇرىن بۇل جاي عانا ءارى تۇسىنىكتىرەك ەدى: بۇل كەڭىستىك بارىنەن بۇرىن ءورىس بولدى جانە ونى شەكسىز تۇردە جايلاپ الۋ ومىرلىك قاجەتتىلىكپەن اقتالاتىن ەدى. بىراق ەندى ۋاقىت بىزبەن زۇلىم ازىلگە كوشكەن جوق پا - اتا-بابامىز ءۇشىن يگىلىك، بىزگە ەندى "ۇرداقايت"(بۋمەرانگ) تاياعى بولىپ، "كەڭىستىك قارعىسى" رەتىندە موينىمىزعا قارعى بولماس پا ەكەن؟
مەن مۇنى باسقا ۇعىمسوزبەن اتار ەدىم - "كەڭىستىك دەسپوتتىعى", "كەڭىستىك بيلىگى". ول،ارينە، سونىمەن بىرگە "قارعىس" تا. ماسەلە، ءبىزدىڭ كوشەگەندەر سەكىلدى بۇل اۋماقتى يگەرە بىلۋىمىزدە بولىپ تۇر. ءبىز قازىر سارت سەكىلدى، ال ءبىز ەكەۋمىز سارتپىز، مىنا ۇلانعايىر دالانى (كۇلەدى) يگەرە المايمىز.ءبىز ونى كەڭەستىك الىپ مەملەكەتتىك كۇشپەن يگەردىك.ال ەندى قازىر ءوزىمىز، ترانسۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قول ۇشىنسىز يگەرە الماسپىز. بۇل -ءبىزدىڭ قارعىسىمىز، بۇل - ءبىزدىڭ بەيمادەنيەتىمىز.بۇل ءبىزدىڭ اياعىمىزعا بايلانعان ءزىلتاس.
قازىر قانداي جايت ورنىعۋدا؟ قازاقتار اۋىلدىق جەرلەردەن قالالارعا قاشىپ تىعىلۋدا. ال، وندا قازاقتاردان باسقا ەشكىم دە جوق دەۋگە بولادى. باسقا ەتنيكالىق توپتار ولاردان بۇرىن كەتىپ ۇلگەرگەن. قازىر الماتىدا رەسمي تۇردە ءبىرجارىم ميلليون، ال شىن مانىندە ءۇش ميلليونداي جۇرت تىرلىك كەشۋدە.سوندا ءاربىر بەسىنشى قازاقستاندىق الماتىدا، ال قالعانى باسقا قالالاردا تۇرۋدا.ياعني، ءبىزدىڭ كەڭىستىگىمىز ادامسىزدانۋدا.ادامدار ءىرى ورتالىق قالالارعا شوعىرلانۋدا، ءبىتتى.
تاعى ءبىر جايت - بىزدە ءتىپتى، قالالىق وركەنيەت ءوزىن ءوزى قامتۋشى قۇندىلىق رەتىندە بەكىپ بولعان جوق. قاراڭىز: 1997 جىل - بەس وبلىس بىردەي جويىلدى. بەس قالا وبلىستىق مارتەبەدەن ايىرىلدى.ەندى ولارعا نە بولۋدا؟ ولار جايلاپ قانا قۇلدىراۋ ۇستىندە. ال ارقالىقتى جىلىكتەپ تارقاتۋدا. ياعني، وبلىستىق دەڭگەيدەگى قارجىلاندىرۋدى تىيسا، بولدى، قالالارىمىز بىت-شىت بولادى. بۇل دەگەنىمىز - بىزدە ناعىز قالالار جوق دەگەن ءسوز. قازاقستاندا تەك قانا ناعىز قالا الماتى عانا. جالعىز سول عانا - اۋەلى استانالىق مارتەبە جويىلدى، وبلىستىق ورتالىقتان ايىرىلدى، بىراق قىڭ دەمەستەن تىرلىگىن جالعاۋدا. سوندىقتان الگى "كەڭىستىك ديسپوتياسى", ارينە، ىقپال ەتەدى.
مەملەكەتىمىز الدىندا وراسان ءبىر مىندەت تۇر جانە دە ول كەلەسى ۇرپاققا دا قالماق - مىنا دالانى قالاي يگەرۋ كەرەك، قالاي ساقتاۋ قاجەت.
ال بىزگە تاريح ۋاقىت بەرەر مە ەكەن وعان؟
ول ءسىز بەن بىزگە بايلانىستى، ەڭ اۋەلى بىزدەرگە، ينتەللەكتۋالدارعا تاۋەلدى جاعداي. ويتكەنى، ءبىز بۇل ماسەلەنى وزەكتەندىرۋىمىز كەرەك. ءبىز قوعامعا ىلعىي دا سۇيەكتى ماسەلەلەر جونىندە دابىل قاعىپ وتىرۋىمىز قاجەت.
وعان كۇش جەتە مە؟
كازىرگى كەزدە بىزگە سونشا باسەكە جوق جانە ايقىن دۇشپانىمىز جوق جاعدايدا، بۇل كەڭىستى ساقتاۋعا مۇرشامىز بار دەپ ويلايمىن.بىراق ونى يگەرۋ كەرەك. ونى يگەرۋدىڭ ەكى جولى بار. ءبىرىنشى - ينفراقۇرىلىمدى قۇرۋ مەن نىعايتۋ - جول سالۋ، گازقۇبىر، مۇنايقۇبىر تارتۋ، سۋارنا قازۋ جانە ت.ب.قىسقاسى، كەڭىستى بايلايتىن نارسەلەردىڭ ءبارىن جاساقتاپ بىرىكتىرۋ كەرەك.
نۇربولات ەدىگەۇلى، كەشىرىڭىز، ءبىز جاڭادان قۇرماق تۇگىلى، بار نارسەنى ۇستاپ قالا المادىق. مەن تىڭ ولكەسىنىڭ تۋماسى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن مۇنى.
بىلەم.بىراق مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم ماسەلەنىڭ قاعيدالىق جاعى - كەڭىسكە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ارقىلى يە بولۋ. قازاقستان جايلاپ العا جىلجىي باستادى. انە، الماتى-استانا تاسجولى سالىندى.ونىڭ ءوزى جامان ەمەس.ويتكەنى، كەز كەلگەن جول، گازقۇبىر، مۇنايقۇبىر - شاشىراڭقى ەتتى بىرىكتىرە شانشىيتىن شامپۋر سەكىلدى.شامپۋردان بوساعان ەتتىڭ ءبارى شاشىراپ جونىنە كەتەدى. بىزگە ءار تاراپتاعى وسىنداي "تۇيرەۋىشتەر" كەرەك. شاشتۇيرەۋىشتىڭ شاشتى ۇستايتىنى سياقتى تاعى ءبىر بەينەنى كەلتىرسەم، سول سەكىلدى ينفراقۇرىلىم ەكونوميكانى، مەملەكەتتى، كەڭىستىكتى شاشىراتپاي بىرىكتىرە "ۇستايدى".
ەكىنشى جول - شاعىن قالالاردى دامىتۋ. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا بىزدە الپىس شاقتى قالا اكىمشىلىك ورتالىعى ەمەس، ونەركاسىپ كاسىپورىندارى شوعىرلانعان قالالار ەدى.ەندى بىزگە كازىر الدارىندا كەڭىستى ساقتاۋ مىندەتى بولعان، اناۋ انگليانىڭ بولماسا باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن الۋىمىز كەرەك، ولار بۇل ءۇشىن شاعىن قالالاردى نىعايتۋدا.ولارداعى تىرشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن الگىلەر عىلىمسىڭدى وندىرىستەردى - سۋ تازالاۋ، اگروونىم وڭدەۋ جونىندەگى تەحنولوگيالاردى ت.ب. قولعا الۋدا.
تاعى ءبىر دۇرىس جول - اۋماقتىق-اكىمشىلىك جۇيەسىنىڭ اۋماعىنداعى ينفراقۇرىلىمدى قولداۋ. وبلىستىق ورتالىقتاردى قىسقارتىپ كەرەك ەمەس، اۋدان ورتالىقتارىن دا قىسقارتۋدىڭ قاجەتى جوق. شارتتى تۇردە العاندا بىزدە 200-دەي اۋدان ورتالىقتارى بار، بۇلار - ەلىمىزدىڭ اۋماعىنداعى وركەنيەتتىڭ جانە وركەنيەتتىك، اكىمشىلىك مەملەكەتتىك دامۋدىڭ تۇراقتى پۋنكتتەرى.دەمەك، ولاردى ساقتاۋ كەرەك.
ءومىرىمىزدى بيۋروكراتتاندىرۋ قاتەرى جايلاماي ما؟
بيۋروكراتتانۋ - ءوز مەملەكەتىڭدى يەلەنۋ مۇمكىندىگى جولىنداعى قاشىپ قۇتىلمايتىن اقى عوي، وكىنىشكە قاراي.
دەمەك، ءسىز كىشىرەك زۇلىمدى تاڭداۋدى ۇسىنىپ تۇرسىز با؟
ءيا، كىشىرەك زۇلىمدى.ارينە، بيۋروكراتتانۋدى باسقا شىعارۋعا بولمايدى، الايدا، دەموكراتيالىق دامۋسىز ونىڭ وڭتايلى دەڭگەيىن ەشقاشان دا تابا المايمىز.تەك قانا دەموكراتيالىق دامۋ عانا ەلدەگى بۇل ۇدەرىستەردى وڭتايلاندىرا الادى.
تابيعي-ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دەيسىز عوي؟
ءيا. قازىر بىزدە ول جوق. ءبىز ەڭ بولماسا بۇل سۇراقتاردى كۇن تارتىبىنە قويۋىمىز كەرەك.سوندىقتان دا، اكىمشىلىك، الەۋمەتتىك-مەملەكەتتىك تاپسىرىس پەن ينفراقۇرىلىم - مىنە، وسى ءۇش فاكتور ءبىزدىڭ ءوز كەڭىسىمىزدى ساقتاۋ قابىلەتىمىزدى ايقىندايدى.جانە دە الگى "كەڭىستىك دەسپوتياسىنا" ناتيجەلى تۇردە قارسى تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
بىراق بۇل ءبىزدىڭ الەۋەتىمىزگە سايكەس جۇزەگە اسىمدى ما؟
مەنىڭ ويىمشا، بيۋدجەت قارجىسىن ءتيىمدى پايدالانۋ بارىسىندا ابدەن مۇمكىن. ءبىز ازىرگە ون ءتورت وبلىس ورتالىعىن جانە 223-تەي اۋدان ورتالىقتارىنىڭ ينفراقۇرىلىمدارىن ساقتاۋدامىز. بىراق ولاردى قىسقارتىپ كەرەك ەمەس. ناقتى باسىمدىقتاردى انىقتاپ، سولاردى ۇستاپ وتىرۋ قاجەت. جانە دە بۇل سالادا مەملەكەت باستى ءرول اتقارۋى كەرەك.يدەالىن ايتساق، ولار ءوز اياقتارىنا تۇرۋى ءۇشىن بىزگە جەرگىلىكتى وزىندىك مەڭگەرىم كەرەك.
بيلىك ءبىزدى ىلعىي دا سەپاراتيزممەن قورقىتىپ كەلەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، سەپاراتيزمنىڭ دامۋىنا باستى ىقپالدى فاكتور - جەرگىلىكتى وزىندىك مەڭگەرىم مەن وڭىرلىك ەليتا. وڭىرلىك ەليتا پايدا بولسا، وندا سەپاراتيزم بولادى-مىس. سوندىقتان دا، اكىمدەردى تاعايىنداۋ ارقىلى ورتالىق بيلىك ىلعىي دا وڭىرلىك ەليتانىڭ قالىپتاسۋىمەن كۇرەسىپ كەلەدى. جاڭا اكىم كەلەدى دە، وڭىرلىك ەليتانى وتايدى، سوسىن جاڭاسى قۇرىلادى، وزىنىكى. كەلەسى اكىم كەلەدى دە، ونى وتايدى، تاعى باسقا. سوندىقتان دا وڭىرلىك ەليتا ۇساق جەرشىلدىك دەڭگەيىندە عانا، ول ۇلكەن وزىندىك مىندەتتەردى شەشۋگە كوتەرىلە المايتىن كوتەرەم كۇيدە.
ەگەر دە بىزدە وڭىرلىك ەليتالار بولسا، ولار سول ماڭايدى يگەرەتىن مىقتى فاكتورعا اينالار ەدى. ادامدار ءوز مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋعا كەرەكتى تەتىكتەر مەن مۇمكىندىككە يە بولادى عوي. ال ولار وزدەرى تۇرعان اۋماقتى وسى مەملەكەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندەگى تۇسىنىكپەن قامتىعان بولار ەدى.بىراق ول ءۇشىن ءبىز وڭىرلىك ەليتاعا سەنۋىمىز، قامقور بولۋىمىز جانە دامىتۋىمىز كەرەك. جانە سوعان قاتىستى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت.
اۋماقتىق ماسەلەنى شەشۋ قىيىن ەمەس. بار ماسەلە، مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ، جەكە باستىڭ، جەكەلەگەن ادامداردىڭ مۇددەلەرى بولاشاق دامۋمەن جانە باسقا جايتتارمەن قابىسۋىندا.ازىرشە ونداي قابىسىم جوق.ازىرشە ول ۇركەردەي توپتىڭ مۇددەسىنىڭ پايداسىندا عانا، ال ول جامان.
نۇربولات ەدىگەۇلى، ەندى سوڭعى ساۋال. قازاقتا ءۇش كەيىپتەمە بولعان - مالشى، اقىن جانە سارباز.جانە وسى ۇشەۋى دە ۇلتتىڭ جاسامپازدىعىنا جاتادى.قازىرعى قازاققا ءتان ءۇش كەيىپتەمەنى اتاي الاسىز با؟
تۇسىنەسىز بە، ءسىز افسانالىق، قاھارمانداندىرىلعان، قازاقتاردىڭ وزدەرى يدەال تۇتقان نارسەنى ايتىپ وتىرسىز. باس ءارىپتى اقىن، باس ءارىپتى سارباز، باس ءارىپتى كوشەگەن. مەن بىلاي دەر ەدىم: قازاقتار بۇرىن كىم بولعان؟ ءبىرىنشى - ولار مالشى بولدى. ەكىنشى - ولار كوشەگەن بولدى. ءۇشىنشى - ولار جاسامپاز بولعان شىعار، بالكىم.
ايتپاقشى، كوپشىلىك ادامدار "مالشى" مەن "كوشەگەن" ۇعىمدارىن ءبىرتۇتاس ۇعادى عوي.
جوق. مالشى - بۇل مالعا قاتىناس. ال، كوشەگەن - كەڭىسكە قاتىناس. ال جاسامپاز - قالعان نارسەلەرگە قاتىناس.سوندىقتان ءبىز سارباز بولدىق، وزىمىزشە دەيىك. وندا تۇرعان قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق. ءبىزدىڭ ەرەكتىگىمىز جاۋىنگەر بولعاندىعىمىزدا نەمەسە بولماعاندىعىمىزدا ەمەس.بۇل تۇجىرىم بىرەۋگە ەلىكتەۋدەن تۋعان قاساڭدىق. قاھارمان بولۋ ءۇشىن سوعىستا جەڭۋ مىندەت ەمەس.ءتىپتى، جەڭىلىس تابا تۇرىپ قاھارمان بولۋعا بولادى. باس ءارىپتى قاھارمان بولۋعا. ال كازىرگى قازاقتار كىم؟ شاشىراڭقى ەتنوس.ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قازاقتاردىڭ ءبىر بولىگى شىرىگەن باي، ەندى ءبىر بولىگى - تاقىر كەدەي. ءبىر بولىگى قازاقشا، ەندى ءبىرى ورىسشا سويلەيدى. ءبىر بولىگى قالادا، قالعانى اۋىلدا تۇرادى.قىسقاسىن ايتقاندا، قاپتاعان قايشىلىقتار. سونداي ەكلەكتيكالىق دەيمىز بە. مەن، ءتىپتى، قانداي ۇعىمسوز سايكەس ەكەنىن بىلمەيمىن. شاشىراڭقىلىق، الۋاندىق، وگەيلىك دەيمىز بە.
بىراق امورفتىلىق دەمەيمىز عوي؟
جوق، امورفتىلىق دەۋگە كەلمەس. جاي عانا جۇلىمدىق، قايشىلىق. قايداعى ءبىر ۇساق بولىكتەرگە دەگەن جىكتەلىمدىك، قىيىندىلىق.
قۇندىلىقتاردىڭ جوقتىعى ما؟
ءيا، سولاي بولار. ەكىنشىدەن - قازاقتارعا ءتان يدەالدىڭ جوقتىعى كوزگە ۇرادى.ولاردىڭ يەلەنىپ وتىرعان يدەالدارى كىلەڭ وزگەدەن العان، بوگدە. بۇل يدەالدار وزگە قوعامنىڭ، وگەي مادەنيەتتىڭ يدەالدارى.سوندىقتان دا بۇگىنگى قازاقتار - جالعان يدەالدار قاۋىمى دەر ەدىم.
ۇشىنشىدەن، قازاقتار... قازىرعى كەزدە كوپتەگەن حالىقتار ءوز مىنەزىن كورسەتىپ، ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن كۇرەسۋدە، ال قازاقتار - ناعىز ەنجارلاردىڭ ءبىرى، اعىس بويىمەن قالقىي بەرەتىن جۇرتتاردىڭ ءبىرى.مەملەكەت ويدا جوقتا كوكتەن قولعا تۇسسە دە - جاقسى، وگەي مەملەكەتتە ءومىر سۇرسەك تە - جاقسى، مەملەكەت بولماسا دا - قورقىنىشتى ەشتەڭە جوق دەۋمەن كەلە جاتقان حالىقپىز. سوندا بۇل حالىق تۇرپاتسىز كەيىپتە دەگەن ءسوز.وزەندەگى قاۋقارسىز جاڭقا سەكىلدى اعىس بويىمەن قالقۋدى عانا بىلەدى.
تىم كوڭىلسىزدىك باسىپ كەتتى.
جوق، كوڭىلسىزدىك ەمەس. بۇل دۇبارالىقتىڭ كادىمگى كۇيى. ەرتەڭ ءبارى دە باسقاشا بولماق. بىراق كازىر سونداي كۇيدەمىز.
سونىمەن ءبىز ءدۇبارامىز با؟
ءبىز - ءدۇبارامىز. قازاقتار دەگەنىمىز - ءدۇبارالار (مارگينالدار). قازاقتاردا قاھارمان جوق. قازاقتاردا يدەال جوق. قازاقتاردا مىنەز جوق.
سوندا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز قانداي بولماق؟
مەنىڭشە، سونى ەكەۋمىزدىڭ اڭگىمە ەتۋدى سەزىنۋىمىز جانە سىرقات نۇكتەلەردى سوققىلاۋىمىزدىڭ ءوزى، ەرتەڭگى كۇنىمىزدىڭ ويداعىداي بولۋى كەرەكتىگىن قامتىيدى. ءبىز سونى سەزىنىپ، سونى ۇعۋىمىز كەرەك-اق.ەڭ باستىسى، ەگەر دە ءبىز الدەبىر ماسەلەنى شەشكىمىز كەلسە، ونىڭ دەرتكوزىن باتىل تۇردە قويۋىمىز كەرەك.جانە بۇل مىندەت بىزدىكى - ينتەللەكتۋالداردىكى، زياگەرلەردىكى.ءيا، ولارعا اۋىر، بىراق ولارعا قازىر وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن كوزگە ايتۋىمىز كەرەك.ءبىز بەن ءسىزدىڭ مۇراتىمىز - وسى، كەيىپسىز قازاقتارعا جالعاندىقتىڭ جىرىن جىرلاۋ ەمەس.
سوندا دەرتكوزدى انىقتاۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى مە؟
مەنىڭ ويىمشا، دەرتكوز الدەقاشان انىقتالعان.
ەندەشە ەمدەلۋدىڭ ۋاقىتى كەلدى مە؟
ءيا.بار بولعانى سول.
بۇل سىرقاتتان جازىلامىز با؟
مەن سوعان سەنەم. ۇمىتتەنەم.
سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت.
