سۋرەت "ازاتتىق راديوسىنىڭ" سايتىنان الىندى

ءومىر بار جەردە وزگەرۋلەر بار. ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان. ونىڭ ءوزى تىرشىلىك زاڭى. نارىق از عانا جىلدار ىشىندە جان-جاعىمىزعا كوپ وزگەرىستەر اكەلدى. ءبىزدىڭ قالالارىمىزدى الايىقشى. اسىرەسە، ورتالىقتارى ءتۇرلى-تۇسكە بويانىپ، قىرعاۋىل قۇستاي سىلاڭداپ شىعا كەلگەن جوق پا. ال وسى وزگەرىستەردىڭ تۇپنۇسقاسى شەتەلدەردەن كەلىپ جاتقانى تۇسىنىكتى. دالىرەك ايتقاندا، نارىققا باياعىدا كوشكەن ەلدەر تىرشىلىگىنە ەلىكتەۋدەمىز.  بۇل جەردە جاقسى ماعىنادا ايتقىمىز كەلەدى. ءبىز ولاردىڭ جاقسىلارىن الماي، باي تاجىريبەلەرىنەن كوپ نارسە ۇيرەنبەي، ءىسىمىز العا باسپاسى بەلگىلى. بيزنەسپەن اينالىسۋشىلاردىڭ، كوممەرسانتتاردىڭ شەت جەرلەردە بولىپ كەلگەندەرى «بولماساڭ دا ۇقساپ باق» دەگەندەي، ءدال سول جاقتاعىلارداي بولماعانمەن دە سوعان جۋىقتايتىن قوناق ءۇي، كافە-بار، مەيرامحانا، ءسان سالونى سەكىلدى تاعى باسقا ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىن اشىپ تاستادى. جالپى قاي سالا بولماسىن عىلىم، ءوندىرىس، مەديتسينا جانە باسقالارى جىلدان جىلعا شەتەلدىك تەحنولوگيالاردى كەڭىنەن پايدالانۋدا.

وزگەرىستەر ءبىزدى اسىراۋشى سالا اۋىل شارۋاشىلىعىندا دا، اۋىلدىڭ وزىندە دە بايقالۋدا. بىراق، ول ءالى ءبىز كۇتكەندەي دارەجەدە ەمەس. ونىڭ دا وزىندىك سەبەپتەرى بار. كەزىندە اۋىل شارۋاشىلىعىن رەفورمالاۋدا قاتەلىكتەرگە جول بەرىلدى. ەلىمىزدى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋشىلەرگە نەسيە الۋدىڭ قيىندىعى كوپ بولدى. ءونىمنىڭ وزىندىك قۇنى قىمبات، باعاسى ارزان، وتكىزۋى قيىن سياقتى تاعى باسقا سەبەپتەرى جەتەرلىك. ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز،  سول سەبەپتەردىڭ قاتارىندا «ءبىزدىڭ اعايىن جالقاۋ، بويكۇيەزدىگى باسىم، شارۋاعا قىرى جوق» دەگەن ءۋاج ايتىپ، كىنالاۋشىلار دا تابىلىپ جاتتى. راس، كوبىنىڭ ءىستىڭ كوزىن تابا الماي، نارىقتىق قاتىناستارعا بەيىمدەلىپ كەتۋى قيىن ءتيىپ جاتقانى شىندىق.

قانشا دەگەنمەن ءبىز ورىس، وزبەك، نەمىس، كورەي سەكىلدى اتا-بابامىزدان وتىرىقشى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن ۇلت ەمەسپىز. ونداي ورتاعا بەيىمدەلگەنىمىزگە بار بولعانى ءجۇز جىلدىڭ شاماسى. ءالى قانىمىزدا وتىرىقشىلدىق تىرشىلىك پسيحولوگياسى مىقتى قالىپتاسپاعان. شارۋانى دوڭگەلەتىپ الىپ كەتە الماي جاتقان سەبەپتەردىڭ ءبىرى وسى ما دەپ ويلاۋعا تۋرا كەلەدى كەيدە. سول سەبەپتى، بىزگە كوپ نارسە ۇيرەنۋ كەرەك، قانشا دەگەنمەن نارىق ەسەپتى، ۇنەمدىلىكتى، ۇقىپتىلىقتى سۇيەدى. ايتپەسە، ءبىزدىڭ حالىق تالانتتى، ەڭبەكقور حالىق.  ونەر، ءبىلىم، ادەبيەت پەن سپورتتا تانىلىپ جاتقان ءتارىزدى بۇل سالانى دا جاقسى يگەرىپ اكەتەرى اقيقات. سوندىقتان، وتىرىقشىلىق پسيحولوگيانىڭ مىقتى قالىپتاسۋىنا ىقپال جاساۋ قاجەت.

وعان قالاي قول جەتكىزۋگە بولادى؟ ەل تۇرعىندارىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتىپ جاتقان ادامدار اراسىنان شاعىن توپتار قۇرىپ، جىل سايىن شەتەلدەردە، وندا دا «جىعىلساڭ ناردان جىعىل» دەگەندەي، بىزدەن كوپ العا وزىپ كەتكەندىردىڭ، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى جوعارى دامىعان ەلدەردە اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستاردى كورىپ، تانىسىپ قايتۋىنا مۇمكىندىك جاسالىپ تۇرسا، كوپ ناتيجەسى بولار ەدى. اقش، كانادا فەرمەرلەرىنىڭ شارۋاشىلىقتارى، يزرايلدەگى كيبۋتسيلەر، گوللانديالىق گۇل وسىرۋشىلەر، نەمىستەردىڭ دەرەۆنيالارى، بولگاريا مەن ۆەنگريانىڭ كوكونىس القاپتارى، پولشانىڭ جەمىس باۋلارى، اۆستريانىڭ، اۆستراليانىڭ، جاڭا زەللانديانىڭ قوي شارۋاشىلىقتارى، جاپون، كورەي كۇرىش ەگىستىكتەرى سەكىلدى اۋىل شارۋاشىلىق سەكتورىندا كورسەتۋگە دۇنيەلەرى جەتەرلىك ەلدەر بار. ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرىپ كەتۋگە دە بولادى. جەر كولەمى ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىر وبلىس اۋماعىنان اسپايتىن نيدەرلاندى ەلىن الايىق. گوللاندىقتاردىڭ گۇل وسىرۋدەن اتى شىققانىن ءبارىمىز بىلەمىز. الايدا، بۇل ەلدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورتقا شىعارۋدان الەمدە ەكىنشى ورىن الاتىنىنان كوبىمىز حابارسىزبىز.  مۇندا ءتىپتى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى دە جوق ەكەن. نەمەسە سوڭعى جىلدارى اگرارلىق سەكتورى مىقتى دامىپ كەتكەن پولشا مەملەكەتى ەكسپورتقا جىلىنا 25 ملرد. دوللار كولەمىندە اۋىلشارۋاشىلىعى ونىمدەرىن شىعارۋدا. ال ول نەگىزىنەن شاعىن شارۋاشىلىقتار، جەكە كاسىپكەرلەر كۇشىمەن جۇزەگە اسۋدا. سونداي-اق، ءشول مەن تاستاقتى جەرگە  باۋ، ەگىن سالعان ەڭبەك­قور ەۆرەي حالقى ونىمدەرىن  وزدەرىنە دە، وزگەلەرگە دە جەتكىزىپ جاتىر. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى.

ەلىمىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن دامىتۋ ماقساتىندا وزگە مەملەكەتتەرمەن جوعارى دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناستار بولا بەرەتىنى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ وسى سالاداعى عىلىمي جەتىستىكتەرى مەن تاجىريبەلەرىن ۇيرەنۋگە عالىمدارىمىز دا توقتاۋسىز جۇمىس جۇرگىزە بەرەرى انىق. جۋرناليستەرىمىز وسىنداي ەلدەردە بولىپ، ونداعى كەرەمەت دۇنيەلەردى ءتۇسىرىپ نەمەسە سۋرەتتەپ جەتكىزىپ، ماماندارىن سويلەتىپ، بەينەسيۋجەتتەرى مەن ماقالالارىن حالىققا ۇسىنا بەرەر. بىراق، مۇنىڭ ءبارى شارۋاشىلىق جۇرگىزىپ جاتقان ادامدارىمىزدىڭ سول دۇنيەلەردى ءوز كوزىمەن كورگەندەي بولمايدى. سول سەبەپتى دە ولاردىڭ شەتەلدەگى ارىپتەستەرىنىڭ جاساپ جاتقان جۇمىسىن كورىپ قايتۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن ابزال. ول ءۇشىن مەملەكەت ارنايى باعدارلاما قابىلداۋى قاجەت. ونى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى، كاسىپكەرلەر پالاتاسى سەكىلدى وزگە دە قۇرىلىمدار بىرلەسىپ اتقاراتىن بولادى. مۇنداي جوبانى كەم دەگەندە بەس جىلداي جۇزەگە اسىرعان ءجون. ونان كەيىنگە كەزەڭدە جالعاستىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى بار ما، ونى ۋاقىت كورسەتەر. مۇمكىن ءارى قاراي كاسىپكەرلەر مەملەكەت كومەگىنە سۇيەنبەي، جاقسىنى كورمەك ءۇشىن ءوز كۇشتەرىمەن-اق بارىپ قايتا بەرەتىن بولار.

ەگەر مۇنداي ساپارلار جۇزەگە اسىپ جاتسا، وندا بولعاندار ول جاقتاعى ۇقىپتىلىقتى، جيناقىلىقتى، تازالىقتى، ۇنەمشىلدىكتى، ءتارتىپتى، ەڭبەكقورلىقتى، قولدان جاسالعان سۇلۋلىلىق پەن ادەمىلىكتى، مادەنيەتتىلىكتى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەرەكشە اسەر الىپ، قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتسا، سونان كەيىن ءوزى تۇراتىن ۇيىنە، اۋلاسىنا، قورا-جايىنا، اۋىلىنا، جۇرگىزىپ جاتقان شارۋاشىلىعىنا باسقاشا كوزبەن قاراي باستار ەدى. «مەن نەگە سونداي بولا المايمىن، ادامنىڭ ىستەگەنىن ادام ىستەي الادى» دەگەن جىگەرلەنۋ، العا ۇمتىلۋشىلىق، جاڭا سەرپىن پايدا بولار ەدى.

ەگەر توپپەن ارالاتۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمايدى، قاجەتتىلىگى جوق دەپ ساناسا، وندا ءار جەردەگى ءبىر فەرمەرگە، بىزدەن ءبىر ادامدى ءبىر اپتا نە ون كۇندەي قوناق ەتۋ جولىن قاراستىرعان دۇرىس بولار. وسى وقۋعا بارعانداردىڭ ءبىر اي بويى شەتەلدىكتەردىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، سول ءۇيدىڭ وتباسى مۇشەسىندەي تۇراتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز. ماڭىز-ماقساتى دۇرىس ءتۇسىندىرىلىپ، سونداي ءوتىنىش جاسالىپ جاتسا شەتەلدىك فەرمەر نە كووپەراتيۆ باسشىسى قارسىلىق بىلدىرە قويماس. قۇدايعا شۇكىر، ەلىمىز دۇنيە ءجۇزى قاۋىمداستىعىنا جاقسى اتپەن تانىلىپ كەلەدى. شەتەلدىك كووپەراتيۆكە قوناق بولىپ بارعان ادام سونداعى فەرمەرلەرمەن بىرگە ءجۇرىپ-تۇرىپ، ءتىپتى شارۋاشىلىق جۇمىستارىنا قولعابىس جاساپ، ءوزىن قىزىقتىرعان نارسەلەردى سۇراپ ءبىلىپ تۇرار ەدى. بۇل جەردە ءتىل ماسەلەسى كەدەرگى بولارى انىق. ونىڭ دا جولىن تابۋعا بولادى. قازىر كوپتەگەن ەلدەردە ءبىزدىڭ جاستارىمىز ءبىلىم الۋدا. فەرمەر شارۋاشىلىعىمەن تانىسۋعا شىققان ءاربىر توپقا نە جەكە ادامعا ءبىر ءتىل ۇيرەنۋشىدەن قوسىپ جىبەرىپ تۇرسا، ول ءبىر جاعىنان تىلماشتىقتى اتقارىپ، ەكىنشى جاعىنان تۇرمىستا قولدانىلاتىن ءتىلدى ۇيرەنىپ قايتار ەدى.

تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق جايت، شەتەلگە شىعۋشىلاردى مىندەتتى تۇردە ءوزى اينالىسىپ جاتقان جۇمىس ءتۇرى بار شارۋاشىلىقتارعا، ياعني قويشىنى قويشىعا، كۇرىششىنى كۇرىششىگە، بال اراسىن اسىراۋشىنى ارىپتەسىنە اپارۋ شارت ەمەس. ارينە، ءدال سونداي جۇمىس تۇرلەرىن كورىپ، تاجىريبەلەرىمەن تانىسىپ جاتسا ارتىق بولماس ەدى. بىراق، ونداي مۇمكىندىك تۋا بەرمەسى انىق. قاندايى تۋرا كەلەدى سونى كورە بەرگەنى دۇرىس. تىرلىكتىڭ باسقا ءتۇرىن كورگەن ادامعا مۇمكىن جاڭا وي كەلەر، بولماسا اۋىلداستارىنا كەڭەس بەرىپ، ولاردى قىزىقتىرىپ، سول ىسكە جۇمىلدىرار.

ەندى مۇنداي شارالارعا قارجى كەرەك ەكەنى بەلگىلى. قازىر قارجى داعدارىسىنىڭ  اسەرى ءالى سەزىلىپ تۇر. كوپتەگەن سالاعا قاتىستى قارجىلىق قىسقارتۋلار بولىپ ءوتتى. دەگەنمەن دە ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جوبالار، مەملەكەتتىك باعدارلامالار جەتەرلىك. قىرقىنا شىداعاندا، قىرىق بىرىنشىسىنە نەگە شىداماسقا؟ ءبىر جىلدا 200-300-دەي قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ شەتەلدە بولىپ قايتۋىن ۇيىمداستىرىپ تۇرۋعا سونشالىقتى مول قارجى كەتە قويماس. اۋىل شارۋاشىلىعىن ارالاعان ادامعا قىمبات قوناق ءۇي، قىمبات رەستوران كەرەك ەمەس. جوعارىدا كەلتىرگەندەي، ۇيىندە بولعان ءبىر-ەكى ادامنىڭ كەيبىر شىعىندارىن فەرمەردىڭ ءوزى-اق كوتەرىپ الۋى مۇمكىن. كىم بىلەدى، سول فەرمەردىڭ قوناعىنا ىقىلاسى اۋىپ، تانىستىعى دوستىققا ۇلاسىپ، ەلىنە قايتقاننان كەيىن دە شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە ودان ءارى كومەگىن جالعاستىرىپ جاتۋى دا ىقتيمال.

ادام جان-جاعىنا قاراماي، ارالاسپاي، ءوز كوزىمەن كورمەي كوپ نارسەنى ۇيرەنبەسى انىق. ونداي ساپارلاردىڭ نارىققا كەش ارالاسقان بىزگە بەرەرى از بولماۋى ءتيىس. ويتكەنى، اۋىلدى كوتەرەتىن سول قاراپايىم ادامدار ەمەس پە؟ ءتىپتى پايدا اكەلمەگەننىڭ وزىندە بۇنداي شارالار  مەملەكەتتىڭ قاراپايىم ەڭبەك ادامدارىنىڭ مىنانداي قيىن كەزەڭدە شەتەلگە شىعىپ، قىزىق كورىپ، دەمالىپ قايتۋىنا جاعداي جاساعانى بولىپ شىقپاي ما؟ ەندى ولاردىڭ شەتەلگە شىعىپ قايتۋىنا قاشان مۇمكىندىگى بولادى. ءسويتىپ مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز ادامدارىنا جاساعان جاقسىلىعى بولىپ ەسەپتەلەر ەدى. قىسقاسى، اۋىل ادامدارىنىڭ شەتەلدىك ارىپتەستەرى جاساپ جاتقان جۇمىستارىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن كورىپ، تانىسىپ قايتقانىنىڭ زيانى بولماسى بەلگىلى.  بۇل ماقساتتا قازاقستاندا تۋىپ وسكەن، قازىر تاريحي وتاندارىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان نەمىس، ەۆرەي، گرەك سەكىلدى ت.ب. كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرىنىڭ كومەگىنە ارقا سۇيەۋگە بولار ەدى.

تۇرمىس ادەمىلىگىنە نە جەتسىن! وسى ورايدا، تاعى ءبىر وي مازالايدى.  ەۋروپا ەلدەرىن ايتپاعاندا، كورشىمىز رەسەيدە ءۇي شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋگە قاجەتتى اقىل-كەڭەس قوساتىن ءتۇرلى-ءتۇستى بەزەندىرىلگەن  «ساد ي وگورود»،  «موي پرەكراسنىي ساد»، «ۆاشي 6 سوتوك»، «حوزيايستۆو» سياقتى جۋرنالدار، باسىلىمدار كوپتەپ شىعادى. قازىر ينتەرنەت دامىعان زامان. بۇگىندە اتالعان باسىلىمداردىڭ ينتەرنەتتىك نۇسقاسى بەلەڭ الىپ كەلەدى. مىنە، وسىعان ۇقساس جۋرنال جانە سايتتاردىڭ قازاق تىلىندە دە پايدا بولۋىنا ىنتالاندىرۋلار،  تيىستى  قولداۋ مەن جەڭىلدىكتەر كورسەتىلسە دەيسىڭ.

وسىنىڭ ءبارى اۋىل مادەنيەتىنىڭ ارتۋىنا، اۋىل كەلبەتىنىڭ جاقسارۋىنا  قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سۋ سەپكەندەي كومەگى بولا ما دەگەن تىلەكتەن تۋىپ وتىرعان پىكىرلەر. ۇنەمشىلدىك، ۇقىپتىلىق، جيناقىلىق، ەڭبەكققورلىق جاعىنان ءبىزدىڭ اعايىننىڭ باسقالاردان كەم بولماعانىن، سونىمەن بىرگە ءاربىر ءۇي وتباسىلىق بيۋدجەتىن بايىتا تۇسكەنىن قالاعاندىقتان وسىنداي ويلاردى ورتاعا سالۋعا تۋرا كەلىپ وتىر. قاجەت دەپ تاباتىن تۇستارى بولىپ قالار.

ءبىز دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنان تابىلۋدى ماقسات تۇتقان ەلمىز. ول ءۇشىن ەكونوميكامىز مىقتى بولۋى ءتيىس. ال اۋىلشارۋاشىلىعى دامىماي، ەل ەكونوميكاسى تۇزەلمەيدى.  ماماندار ءۇش الىپ كورشىمىز –  قىتاي، رەسەي جانە يران مەملەكەتتەرىنىڭ سىرتتان تاسىمالداپ وتىرعان ازىق-تۇلىكتەرىنىڭ وننان ءبىر بولىگىن بەرە الساق شاش-ەتەكتەن بولاتىنىمىزدى ايتادى. وسى ماقساتتا، ياعني اگرووندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن جەر رەفورماسى  قولعا الىنعان ەدى. الايدا، ونىڭ كەيبىر باپتارىنا قاتىستى بەس جىلعا موراتوري ەنگىزىلدى. ول مەرزىم بىتكەن كەزدە دە اۋىل شارۋاشىلىق ماقساتىنداعى جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە قول جەتكىزە الماۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان دا اۋىل شارۋاشىلىعىن ءوز كۇشىمىزبەن دامىتا بەرۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرا بەرگەن ارتىق بولماس. جوعارىدا ايتىلعان ويلار سونداي مۇمكىندىكتەردىڭ  ءبىر نۇسقاسى عانا.

مەملەكەت باسشىسى «قازاقستاننىڭ ءۇشىنشى جاڭعىرۋى: جاھاندىق باسەكەگە قابىلەتتىلىك» اتتى جولداۋىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن ءارتاراپتاندىرىپ، 2021 جىلعا قاراي ازىق-تۇلىك تاۋارى ەكسپورتىن 40 پايىزعا كوبەيتۋ تۋرالى تاپسىرما قويىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، ەلدىڭ ىشكى جالپى ونىمىندەگى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ ۇلەسىن 2050 جىلعا قاراي 50 پايىز بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى مىندەتى تۇر الدىمىزدا. اۋىلدىق جەردە دە، قالالىق جەردە دە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا بەرىلەتىن نەسيە كولەمى ءوسىپ وتىر. شاعىن كاسىپكەرلىكتى، جەكە قوجالىقتاردى دامىتۋعا جاقسى مۇمكىندىكتەر بەرىلۋدە. ماقالادا ايتىلعان ۇسىنىستار ەسكەرىلىپ، جۇزەگە اساتىنداي جاعداي تۋسا، سول مۇمكىندىكتەر قاتارى ارتاتىنى ءسوزسىز. قالاي بولعاندا دا ەلىمىزدە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ، سول سەكىلدى فەرمەرلىك ءۇردىستىڭ دامي بەرۋى ءۇشىن جۇمىس جۇرگىزە بەرۋىمىز قاجەت.

ىدىرىس تاجىۇلى،

قىزىلوردا قالاسى.

Abai.kz