بۇل تاعدىردىڭ قىساستىعىنا نە شارا بار ەكەن؟ اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىندا تالاي اۋىر بەينەتتى باسىنان كەشىپ، تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن وتكەن ساكەن سەيفۋلليندەي سۇڭقار اقىندى ونىڭ ءوز قولىمەن ورناتقان كەڭەس وكىمەتى نكۆد اباقتىسىنا قاماپ، كوزىنە كوك شىبىن ۇيمەلەتكەن عوي.

ساكەن «حالىق جاۋى» دەگەن جالامەن 1937 جىلدىڭ 24 قىركۇيەگى كۇنى قاماۋعا الىنعان. بۇل سۇڭقار اقىننىڭ قامال الار 40 جاستىڭ قىرقاسىنا ەندى عانا كوتەرىلگەن كەزى. بىراق، ساكەن قامال مەن وردانى 30 جاسىنا جەتپەي تۇرىپ-اق العان بولاتىن.   

ول 1922 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعان. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا – رەسپۋبليكانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى. سول كەزدە ساكەن بار بولعانى 28 جاستا عانا ەكەن!

ول وسى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتە جۇرگەن كەزىندە تۋعان حال­قى­نىڭ وشكەن اتىن جارىققا شى­عا­رىپ، «قىرعىز» دەلىنىپ كەلگەن حالقىن «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» دەپ رەسپۋبليكالىق «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالا جازدى. قولىنا بيلىك تيگەندە بار مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن، ءىس قاعاز قازاق تىلىندە جۇرگىزىلسىن، ول قازاق اۋداندارى مەن بولىستارىندا 1924 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان شىلدەگە دەيىن جۇزەگە اسسىن. ال 1 شىل­دەدەن ارى قاراي قازاق پەن ورىس ارالاس وتىرعان جەردىڭ بار­لىعىندا دا ءىس قاعازى قازاق تىلىندە جۇرگى­زىلسىن» دەپ تايعا تاڭبا باس­قانداي ەتىپ، دەكرەت شىعارىپ بەرگەنى تاريحتان ءمالىم.

باستاپقىدا تەرگەۋشىنىڭ «جاپون تىڭشىسى كورىنەسىڭ» دەگەن جالا سوزدەرىنە جانى كۇيگەن قايران ساكەن تارپاڭ مىنەزىنە باسىپ، ونى ورىندىقپەن اتىپ ۇرماق بولىپ الاسۇرىپتى. جالىنا قول تيگىزبەيتىن اردا اقىننىڭ ءالى دە اساۋ تۇلپار كەزى عوي. ساعى سىنا قويماعان. سويتكەن ساكەندى ارادا بىرەر اي وتكەندە نكۆد اباقتىسىندا قىزىل جاعالى جەندەتتەر ادام جانى توزگىسىز ازاپتاۋلار مەن يت قورلىقتاردى كورسەتىپ، ءمۇساپىر كۇيگە تۇسىرگەن.     

ءبىر ءسات ساكەننىڭ مىنا ەكى سۋرەتىن سالىستىرىپ قاراڭىزدارشى. ءبىرىنشى سۋرەتتە باسىنا قۇندىز بورىك، ۇستىنە قۇندىز جاعالى ءساندى پالتو كيگەن ول سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولىنداي بولىپ، بوتا كوزدەرىمەن مولدىرەي قاراپ قالعان. ءتانى دە، جانى دا سۇلۋ ارلى ازاماتتىڭ ادال بەينەسى عوي بۇل!   

ولىمگە جان ەكەنسىڭ قيا المايتىن،

ولەڭنىڭ قۇشاعىنا سيا المايتىن.

قازاقتى كورگىڭ كەلسە، ءدال وسى دەپ،

كورسەتسە دۇنيەگە ۇيالمايتىن، - دەپ جازعان سىرشىل اقىن سىرباي ماۋلەنوۆتىڭ سوزىنەن اسىرىپ نە ايتا العاندايمىز؟

ال ەندى ساكەننىڭ نكۆد تۇرمەسىندە تۇسىرىلگەن مىنا سوڭعى سۋرەتىن كورۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. اسىل ازامات قانداي ادام توزگىسىز ازاپتار كورگەن دەسەڭىزشى! اۋىر سوققىدان وڭ جاق كوزى اقيلانىپ، بۇل كەزدە كورۋدەن قالعان دا سياقتى. ساعى سىنعان، ساقالى وسكەن. ءبىر كەزدەرى مولدىرەي قارايتىن بوتا كوزدەرىندە ەشقانداي ءومىر قىزىعىنىڭ بەلگىسى قالماعان. سۇلەسوق، ءمان-ماعىناسىز، ءۇمىتسىز كۇيگە تۇسكەن قاجىعان ادامنىڭ دارمەنسىز كەيپى بۇل. 

ادام توزگىسىز اۋىر ازاپتاۋلاردىڭ اراسىندا نكۆد جەندەتتەرى ساكەندى اياقتارىنان جوعارىعا مال سياقتى اسىپ قويىپ، قازاقتىڭ قارشاداي بالالارىنا:

- اتاڭا نالەت سەيفۋللين!

- حالىق جاۋى سەيفۋللين!-دەپ بەتىنە تۇكىرتىپ، مۇرتىن ءبىر تالداپ جۇلدىرعان دەگەن دە دەرەك بار. سوندا بۇل قورلىققا شىداي الماعان اسىل ازامات:

- مەن كوندىم! قاعازعا قول قويايىن، بالالاردى الىپ كەتىڭدەرشى قۇداي ءۇشىن!-دەپ جىلاپتى.   

قور بولعان قايران ساكەن!

الاقانعا سالىپ، ايالاپ ۇستاۋعا ءتيىستى ارداقتى ازاماتتى وسىنشا ءمۇساپىر كۇيگە تۇسىرگەن، اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىنىڭ ءوزى ساعىن سىندىرا الماعان سۇڭقار اقىندى وزىنە تاڭىلعان جالاعا قول قويۋعا ءماجبۇر ەتكەن ستاليندىك زۇلىم جۇيەگە نە دەۋگە بولادى؟ قاتالدىعى مەن سويقاندىعى جاعىنان ول ءتىپتى فاشيستىك گەستاپونىڭ ءوزىن ورتا جولدا قالدىرعانداي.

ساكەن نكۆد اباقتىسىنا قامالعاننان كەيىن 3-4 ايدان سوڭ جارى گۇلباھرام ونىمەن 5-10 مينۋت كەزدەسۋگە ارەڭ دەگەندە رۇقسات الىپتى. سوندا بۇرىن موينىما ءاجىم تۇسەدى دەپ تۇتاس دەنەسىمەن بۇرىلىپ قارايتىن، كويلەگىنىڭ جاعاسىنا كىر تۇسىرمەيتىن، شالبارىنىڭ قىرى سىنبايتىن، دەنەسىنەن قىمبات ءيىسسۋدىڭ جۇپار ءيىسى بۇرقىراپ تۇراتىن سەرى ساكەنىنىڭ ەلەسى دە قالماعانىن كورگەن جارى العاشقىدا ونى تانىماي قالىپتى. ساكەن جارىنىڭ قويعان سۇراقتارىنا دا جاۋاپ قاتپاي، ماڭگىرىپ وتىرا بەرگەن كورىنەدى. كوك جەلكەسىنەن:

- بولىڭدار! ۋاقىت ءبىتتى!-دەپ قاراۋىل سولدات ءتونىپ تۇر.

- ساكەن-اۋ، تىم بولماسا ءوزىڭ قولىڭنان تۇسىرمەيتىن ايانىڭدى نەگە سۇرامايسىڭ؟-دەپ جىلاپتى سوندا جارى.

- ا، نە دەيسىڭ؟ ول ءالى ءتىرى مە ەدى؟-دەپ ساكەن سەلك ەتە قالىپتى.

- قوي، قايداعىنى ايتپا. ايانىڭ ۇيدە، سەنى ساعىنىپ ءجۇر،-دەيدى گۇلباھرام.

- ءاي، ءبىر جامان ءتۇس كورىپ ەدىم...-دەپ كۇمىلجىپتى ساكەن. بۇدان ءارى سويلەۋىنە مۇمكىندىك بەرمەي، قاراۋىل سولدات ساكەندى تاس كامەراعا قايتا دەدەكتەتىپ، الىپ كەتىپتى.

اقىرى ساكەننىڭ سول ءتۇسى اينا-قاتەسىز تۋرا كەلدى. تۇلپاردىڭ ارتىندا قالعان جالعىز تۇياق ايان كوپ ۇزاماي الماتىدان قاشىپ شىعىپ، كوكشەتاۋعا بەت العان اناسىنىڭ قولىندا جولاۋشىلار پوەزىنىڭ ىشىندە قاتتى اۋىرىپ، قايتىس بولعان.

گۇلباھرام ءبىر تاتار كەمپىردىڭ كومەگىمەن كىشكەنتاي ايانىن مۇسىلماندار قورىمىنىڭ ءبىر شەتىنە كومگەن ەكەن. وسى بەرتىندە كوكشەتاۋلىق ازاماتتار اياننىڭ باسىنا «بۇل جەردە ساكەن سۇڭقاردىڭ ءبىر تال قاۋىرسىنى جاتىر» دەپ بەلگى تاس قويدى.    

ساكەن 1938 جىلدىڭ 26 اقپانىندا وزىنە اتۋ جازاسىن كەسكەن «ۇشتىك» سوتىنىڭ ۇكىمى شىعار الدىنداعى سوڭعى سوزىندە:

- مەن تەرگەۋ كەزىندە اۋىر ازاپتاۋلارعا شىداي الماي، جازۋشى گالينا سەرەبرياكوۆانىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا قاتىسى بار دەۋگە ءماجبۇر بولدىم. سول سوزىمنەن باس تارتامىن. ادال ادام رەتىندە ولگىم كەلەدى!-دەپتى.

نكۆد جەندەتتەرى قانشا جەردەن «سىندىرسا» دا، سىن ساتتە ساكەن سەيفۋللين قاتايىپ، ءوزىنىڭ بەكزات بولمىسىنا قايتا ورالعان. بۇل – ايتار اۋىزعا عانا وڭاي.     

اقبوز اتتى قۇلاتقان – جالا-كەرمە،

ماگادانعا مولا ىزدەپ بارا بەرمە.

ساكەن دەگەن – حالقىمنىڭ رۋحى عوي،

رۋحتاردى كومبەيدى قارا جەرگە! - دەپ الاشتىڭ اقبەرەن اقىنى عالىم جايلىباي ايتپاقشى، ساكەن – قازاق حالقىنىڭ كوگىندە ماڭگى جارقىراپ تۇرا بەرەتىن جارىق جۇلدىزدارىمىزدىڭ ءبىرى.

تولەۋباي ەرمەكباەۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz