سوۆەت زامانىندا الماتى ماڭىندا ورنالاسقان ەسىك قالاسى مەن قاتار جاتقان اۋىلداردى مەكەندەگەن ەلدىڭ باسىم بولىگى جەر اۋدارعان نەمىس وتباسىلارى بولدى. قالعان قاۋىم ىشىندە ورىستار باسىم ەدى، ودان قالعانى قازاقتار مەن تۇرىكتەر. مەن مەكتەپتى بىتىرگەن جىلى 8 سىنىپتىڭ 6-ى ورىس سىنىبى بولدى. ورىس ءتىلى قازاق ءتىلىن ىعىستىرعانى سونشا، قارت اجەلەرگە دەيىن ورىسشا سويلەيتىن.

ەسىك قالاسىندا

بىزگە قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت بولمادى. سويلە دەپ اتا-انامىز دا ماجبۇرلەمەدى. كەڭەس كەزىندە ورىس ءتىلسىز بالالارى نان تاۋىپ جەي المايدى دەگەن ۇعىم تەرەڭ قابىلدانىپ كەتكەن. وسىنداي جايتتار سالدارىنان قازاق بالالارىنىڭ قازاق ءتىلى تەك تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قالىپتاسىپ قالدى.

جوعارعى وقۋ ورىنىنا تۇسكەندە مەن ءتىلىن مۇلدەم تۇسىنبەيتىنىمدى اڭعاردىم. ال قازاق تىلىندە تەلەديدارداعى حابارلامالار بوتەن ءبىر اۋەن سياقتى كورەنەدى ەكەن. تۇسىنبەگەنىمدى مازاقتاعان قازاق كۋرستاستارىما مەن رەنجىمەيتىنمىن، «ءتىل دەگەن نە، كەيىن ۇيرەنە سالامىن» دەپ مەن دە ولارعا قوسىلىپ كۇلەتىنمىن. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءتىل ۇيرەنۋ كۇندە ەرتەڭگە قالا بەردى. وقۋمدى تامامداپ تا قالدىم، بىتىرگەن سوڭ اتىراۋعا جولداما الدىم.

اتىراۋ قازاقتارى

سوۆەت زامانىندا الماتى ماڭىندا ورنالاسقان ەسىك قالاسى مەن قاتار جاتقان اۋىلداردى مەكەندەگەن ەلدىڭ باسىم بولىگى جەر اۋدارعان نەمىس وتباسىلارى بولدى. قالعان قاۋىم ىشىندە ورىستار باسىم ەدى، ودان قالعانى قازاقتار مەن تۇرىكتەر. مەن مەكتەپتى بىتىرگەن جىلى 8 سىنىپتىڭ 6-ى ورىس سىنىبى بولدى. ورىس ءتىلى قازاق ءتىلىن ىعىستىرعانى سونشا، قارت اجەلەرگە دەيىن ورىسشا سويلەيتىن.

ەسىك قالاسىندا

بىزگە قازاق ءتىلىن ءبىلۋ قاجەت بولمادى. سويلە دەپ اتا-انامىز دا ماجبۇرلەمەدى. كەڭەس كەزىندە ورىس ءتىلسىز بالالارى نان تاۋىپ جەي المايدى دەگەن ۇعىم تەرەڭ قابىلدانىپ كەتكەن. وسىنداي جايتتار سالدارىنان قازاق بالالارىنىڭ قازاق ءتىلى تەك تۇرمىستىق دەڭگەيدە عانا قالىپتاسىپ قالدى.

جوعارعى وقۋ ورىنىنا تۇسكەندە مەن ءتىلىن مۇلدەم تۇسىنبەيتىنىمدى اڭعاردىم. ال قازاق تىلىندە تەلەديدارداعى حابارلامالار بوتەن ءبىر اۋەن سياقتى كورەنەدى ەكەن. تۇسىنبەگەنىمدى مازاقتاعان قازاق كۋرستاستارىما مەن رەنجىمەيتىنمىن، «ءتىل دەگەن نە، كەيىن ۇيرەنە سالامىن» دەپ مەن دە ولارعا قوسىلىپ كۇلەتىنمىن. ءسۇيتىپ جۇرگەندە ءتىل ۇيرەنۋ كۇندە ەرتەڭگە قالا بەردى. وقۋمدى تامامداپ تا قالدىم، بىتىرگەن سوڭ اتىراۋعا جولداما الدىم.

اتىراۋ قازاقتارى

1984 جىلى تامىز ايىندا مەن جولدامامەن اتىراۋعا كەلدىم. ورنالاسىپ، جايعاسىپ، دۇكەنگە نان، ءشاي، ماي الۋعا شىقتىم. ماگازينگە كىرىپ بىردەن ورىسشالاپ: «دايتە منە حلەبا، ماسلا، چايۋ» دەدىم. مەنىڭ ايتقانىمدى ساتۋشى ەلەمەدى. مەن داۋىسىمدى كوتەرىپ، ەستىمەي قالدى ما دەپ، قايتالادىم: «دايتە منە حلەبا، ماسلا، چايۋ.» ساتۋشى ماعان قاراي باسىن بۇرىپ، كوزىن الارتىپ: «ن-ە-م-ە-ن-ە؟!» دەگەندە مەن اشۋلانىپ، دۇكەننەن شىعىپ كەتتىم.

ەكىنشى دۇكەندە مەن قايتادان بىردەن: «دايتە منە حلەبا، ماسلا، چايۋ» دەدىم. ەندى ەكىنشى ساتۋشى كوزىن الارتىپ: «ن-ە-م-ە-ن-ە؟!» - دەگەندە، مەن قايتادان دالاعا شىعىپ كەتتىم. بۇل قالا ەرەكشە قالا، ال قازاقتارى نە شىنىمەن ورىسشانى بىلمەيدى، نە نامىسىنا تىرىسىپ قازاقشا سويلەيدى دەپ ويلادىم. ءۇشىنشى دۇكەنگە سول ويىمدى تەكسەرۋ ءۇشىن كىرىپ، ەندى اقىرىن عانا: «حلەبا دايتە»، دەپ قانا سۇرادىم. ءبارى كەلىسىپ العانداي تاعىدا: «ن-ە-م-ە-ن-ە؟!» دەگەن ءسوزىن قايتادان، تەك اتىراۋلىقتار قولداناتىن امالمەن ايتقان كەزدە، قازاقشا سويلەمەسەم اش قالاتىنىمدى ءتۇسىندىم. اقىلعا كەلىپ، ءتورتىنشى دۇكەنگە كىرىپ: «نان بەرىڭىزشى» دەدىم.

سول كەزدەن باستاپ مەن قازاقشا تىلدە ۇزبەي سويلەيتىن بولدىم. اتىراۋدىڭ قازاقتارى ورىسىن دا، كارسىسىن دە قازاشا سويلەتىپتى. قازاقتىڭ نامىسىن، مەندىگىن، ەلدىگىن سول اتىراۋدان كورىپ، مەن باتىر، نامىسشىل ەلدىڭ بالاسى ەكەنىنە ريزا بولدىم.

قازاقتىق قايدان كەلدى؟

ءتىلدى جەتىلدىرۋدە ماعان جاقسى كومەك ەتكەن - قازاق تىلىندە ساباق بەرۋ تاجىريبەم بولدى. «كىم قازاقشا ساباق بەرە الادى؟» دەگەندە، «مەن!» دەپ، قازاقشا اقپاراتتىق تەحنولوگيالار پاندەرىن 1998 جىلى كازىرگى تۇرار رىسقۋلوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە وقىتا باستادىم. ءدارىستى ورىسشا جازىپ، قازاقشاعا اۋدارىپ، جاتتاپ، ساباقتى جۇرگىزە باستاعاندا قازاق ءتىلىنىڭ ارتيكۋلياتسياسى ورىس تىلدەن ەرەكشە ەكەنىن ءتۇسىندىم. ساباق اياقتالعاندا ءتىلىم ءىسىپ، اۋزىما سىيمايتىن، التى ساباق جۇرگىزسەم، ءتىلىم سالبىراپ، كۇرەكپەن جەر قازعانداي شارشاپ زورعا ۇيگە قايتاتىنمىن. بىراق، كوپ ۇزاماي، قازاقشام جوندەلىپ كەتتى.

ءتىل جوندەلگەن سوڭ ناعىز قازاق بولىپ شىعا كەلدىك - مەنىڭ قازاقتىعىم ءتىلسىز بويىمدا ساقتالىپ ءجۇر ەكەن. سوندا قازاقشا سويلە دەمەي، ماجبۇرلەمەي، بالالارىنىڭ بويىنا قازاقشالىقتى انمەن، كۇيمەن، سالت-داستۇرىمەن، ماقال-ماتەلمەن، تاربيەمەن سىندىرە بەرگەن اكە-شەشەمنىڭ ەڭبەگىن باعالادىم. وعان قوسا اپا-اتانىڭ تاربيەسى، ولاردىڭ ەركەلەتكەنى، ارقالاپ-جەتەكتەگەنى، تۋىستاردىڭ ىقىلاسى، توي-دۋماندارى، جەر، كوك، تاۋ، دالا - ءبارى قازاقشانى بويىمىزعا ءسىندىردى، سوندىقتان مەن وپ-وڭاي قازاقتىققا قايتا سالدىم. وسى جەردە كەلگەن وي - بارلىق ۇلتقا وسىنداي قازاقشالىقتى ءسىندىرۋ جولدارى اشىق، ءسىڭىرۋ ءوز قولىمىزدا، ول ءسىڭىپ تە جاتىر. سوندىقتان دا ولاردىڭ كوبى شەت ەلگە كەتكەندە جەرىن، ەلىن ساعىنىپ، وسى جەردەن اجىراي الماي جاتىر.

كازىرگى ءجايت.

كازىر ەندى قازاقشا ءان دە، ماقالا دا جازامىن، قازاقشا جاڭا ءسوز كەزدەسكەندە، ونى تالداپ، جاتتاپ الۋ ءىسىن ءالى دە جالعاستىرۋدامىن. بىراق مەنى قىنجىلتاتىن ءجايت - ول سول دۇكەندەردە ىستەيتىن ءبىزدىڭ قاراكوز قىزدارىمىزدىڭ بۇگىنگى كۇنى قازاقشا سويلەمەيتىنى. مەن ادەيى قازاقشا سۇراپ، قازاقشا سويلەپ تۇرسام دا، بوي بەرمەي ماعان ورىسشا جاۋاپ قايتارادى. نەگە بۇگىن سول باياعى كەڭەس داۋىرىندەگى ءادىستى قولدانۋعا بولمايدى؟ قازاقتار كازىر بارلىق قاراپايىم قىزمەت ەتۋ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. قازاقتار قازاقشا سويلەمەگەندەرگە ءبىر كۇن نان ساتپاي قويسىن، ەرتەڭ ءبارى قازاقشالاپ «نان بەرىڭىزشى!» دەپ سىزىلىپ تۇرادى عوي. تەك قانا قاراپايىم دەڭگەيدەگى سول قاراپايىم سوزدەردى تالاپ ەتسە، قوعامنىڭ داۋىسى قازاشالانىپ كەتەدى. قازاقتار نان ساتىپ بەرمەدى دەپ ورىسىن ىزدەسىن، تاپپايدى، ۇيتكەنى بۇل سالادا جالاقى از، امالسىزدان بۇل سالا قازاققا قالدى. اۆتوبۋستا بيلەت بەرمەي قوي، بۇندا دا قازاقتار ءجۇر، بازاردا زات ساتپاي قوي! ەل بولىپ، كوشەدە قازاقشا ۇنگە ءۇن قوسىپ، قازاق تىلگە دەگەن قۇرمەتتى اسىرايىق.

تۇركياعا بارىڭىز، قىتايعا بارىڭىز، سول جەردەگى قاراپايىم ەلدىڭ قاراپايىم ءتىلىن بىلمەسەڭىز، اش قالاسىز. بىزدە نەگە ولاي ەمەس؟ نەگە قاراپايىم ەل ءوز ءتىلىن تالاپ ەتپەيدى؟

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى