ۆاديم ترەپاۆلوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رەسەي عىلىم اكادەمياسى رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى:

27-تامىز كۇنى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆاديم ترەپاۆلوۆپەن شوپان-اتا جەراستى مەشىتىنىڭ جانىندا جاقىن تانىستىم. بۇل كەزدە الىس-جاقىن شەتەلدەن، قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنان كەلگەن عالىمدار ءىى حالىقارالىق «كاسپي-ارال ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى» عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنىڭ جۇرمەلى سەمينارىنا قاتىسىپ جۇرگەن، بىلايشا ايتقاندا قاسيەتتى ورىندارعا زياراتتاپ ءجۇر ەدى. ۆاديم ۆينتسەروۆيچ ەكسكۋرسوۆودتان اۋليە شوپان-اتا تۋرالى ايتىلعان اڭىز، مالىمەتتەردى تونىڭكىرەپ تىڭداپ، ساۋالدار قويىپ وتىردى. ازيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى نوعايلى تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن پروفەسسوردى ماڭعىستاۋدىڭ، قازاقستاننىڭ قاي تاريحى قىزىقتىرعانىن بىلگىمىز كەلىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. ءبىز اڭگىمەنى رەسەي جانە قازاقستان تاريحىنا ورتاق دۇنيەلەر مەن قاسيەتتى ورىندار اۋانىنا بۇردىق.

ۆاديم ترەپاۆلوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، رەسەي عىلىم اكادەمياسى رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى:

27-تامىز كۇنى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆاديم ترەپاۆلوۆپەن شوپان-اتا جەراستى مەشىتىنىڭ جانىندا جاقىن تانىستىم. بۇل كەزدە الىس-جاقىن شەتەلدەن، قازاقستاننىڭ ءار ايماعىنان كەلگەن عالىمدار ءىى حالىقارالىق «كاسپي-ارال ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى» عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنىڭ جۇرمەلى سەمينارىنا قاتىسىپ جۇرگەن، بىلايشا ايتقاندا قاسيەتتى ورىندارعا زياراتتاپ ءجۇر ەدى. ۆاديم ۆينتسەروۆيچ ەكسكۋرسوۆودتان اۋليە شوپان-اتا تۋرالى ايتىلعان اڭىز، مالىمەتتەردى تونىڭكىرەپ تىڭداپ، ساۋالدار قويىپ وتىردى. ازيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندەگى نوعايلى تاريحىن زەرتتەپ جۇرگەن پروفەسسوردى ماڭعىستاۋدىڭ، قازاقستاننىڭ قاي تاريحى قىزىقتىرعانىن بىلگىمىز كەلىپ، اڭگىمەگە تارتقان ەدىك. ءبىز اڭگىمەنى رەسەي جانە قازاقستان تاريحىنا ورتاق دۇنيەلەر مەن قاسيەتتى ورىندار اۋانىنا بۇردىق.

- ۆاديم ۆينتسەروۆيچ مىرزا، ءدال قازىر ماڭعىستاۋداسىز. وسى ءوڭىردىڭ جانە رەسەيدىڭ وتكەن تاريحى اراسىندا قانداي تاريحي ساباقتاستىق بار؟
- دالالىق ايماقتا مىڭداعان عاسىر بويى كوپتەگەن حالىق عۇمىر كەشتى. بۇل حالىقتار ارتىنا عاجاپ مۇرالار، ەسكەرتكىش-تەر، مادەنيەت قالدىردى. رە-سەي تاريحى عىلىمىندا باتىس قازاقستان تاريحي مۇرالارىنا دەگەن ءداستۇرلى قىزىعۋشىلىعى بار. رەسەيدەگى، باسقا دا وڭىردەگى تۇركى حالىقتارىنىڭ اتا-بابالارى وسى دالادا ءومىر ءسۇردى. قازاقستان تەرريتورياسىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتار رەسەي مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتىپ وتىرعان. ەڭ الدىمەن، ارينە وسى ورايدا التىن وردا مەملەكەتى دەپ اتالعان جوشى ۇلىسى كەزەڭىن ەسكە تۇسىرەمىز. بۇل تۋرالى كوبىسى وقۋلىقتاردان دا وقىپ-ءبىلىپ جاتقان بولار.
1380 جىلعى كۋليكوۆو شايقاسىنان كەيىن رۋسيانىڭ باعىنىشتىلىعىن قالپىنا كەلتىرگەن التىن وردانىڭ ايگىلى حانى توقتامىستىڭ ماڭعىستاۋ ءوڭىرىنىڭ تۋماسى دەسەك بولادى. ونىڭ اكەسى زۇلقوجا (تۇيە-قوجا.رەد.) ماڭعىشلاقتا ءومىر سۇرگەن، وسى ايماقتى باسقارعان تۇلعا بولعان.
- كۋليكوۆو شايقاسى دەگەننەن شىعادى، ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ التىن وردادان ازاتتىق الۋى وسى شايقاستان باستالدى ما؟ شىندىعى قايسى؟
- 1380 جىلى 8-قىركۇيەكتە ماسكەۋ كنيازى دميتري دونسكوي ارمياسى مارشال (بەكلەربەك) ماماي اسكەرىمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتەدى. رەسەي تاريحناماسىندا وسى شايقاس التىن وردانىڭ بۇعاۋىنان بوساعاندىعىنىڭ باستالۋى دەپ ەسەپتەلەدى. بۇل - وتە كۇردەلى ماسەلە. ويتكەنى، 14-عاسىردىڭ ورتاسىندا التىن وردا مەملەكەتى السىرەي باستاعاندا ماسكەۋ كنيازدىگى سالىق تولەۋدى دوعاردى. وتكەن ءتارتىپتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ماماي جورىق ۇيىمداستىردى. بىراق ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ماماي وڭتۇستىككە جىل-جىپ، قىرىم ۇلىسىنان قايتا اسكەر جيناي باستادى. بەكلەربەكتىڭ بۇل شابۋىلى جۇزەگە اسسا، ماسكەۋ كنيازدىگى جاۋاپ بەرە الماۋى مۇمكىن ەدى. الايدا ءدال وسى كەزدەگى تاق تالاس ناتيجەسىندە جاڭا حان بولىپ توقتامىس ساياسي ارەناعا شىعادى. ول مامايدى تالقاندايدى. التىن وردانىڭ بۇرىنعى تەرريتورياسىن قالپىنا كەلتىرىپ باسقارعىسى كەلدى. ال، ورىس كنيازدىكتەرى توقتامىستى «حان»، «پاتشا» دەپ مويىندادى. بىراق سالىق تولەمەي وتىرىپ الدى. كۋليكوۆو شايقاسىنان ەكى جىل وتكەن سوڭ توقتامىس ماسكەۋگە جورىق جاساپ، قالانى ورتەپ جىبەردى. ماسكەۋ الىم-سالىق تولەپ تۇراتىن بولدى. التىن وردانىڭ بۇعاۋىنان بوسادىق، تاۋەلسىزدىك الا باستادىق دەگەن رەسەي تاريحشىلارىنىڭ تۇجىرىمى ۋاقىت جاعىنان ەرتە ايتىلعان سياقتى. ويتكەنى شايقاستان كەيىن دە 100 جىل بويى التىن وردانىڭ بيلىگىن مويىنداپ، الىم-سالىق تولەپ وتىردى ەمەس پە؟!
- ءىى حالىقارالىق «كاسپي-ارال ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى» عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياسىنا كەلۋگە نەگە مۇددەلى بولدىڭىز؟
- ماڭعىستاۋدا وتكەن بۇل كونفەرەنتسيا عالىمداردىڭ پىكىر، تاجىريبە الماسۋ ءرولىن اتقارىپ قويعان جوق، سونداي-اق اۋقىمدى جوبالاردىڭ ىسكە اسۋىنا مۇرىندىق بولدى. وبلىس اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ كونفەرەنتسيانىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا اقتاۋدا ارال-كاسپي ءوڭىرى تاريحي-مادەني مۇرالارىن زەرتتەۋ ورتالىعىن اشۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. بۇل - دۇرىس ايتىلعان ۇلكەن يدەيا. عالىمدار بۇل باستامانى قولدادى. نەگىزى ماڭعىشلاقتىڭ اكادەميالىق تولىق تاريحىن جازاتىن، زەرتتەيتىن مەزگىل الدەقاشان ءپىسىپ جەتىلگەن دەگەن پىكىرىمە قازاقستاندىق ارىپتەستەرىم كەلىسەتىن شىعار. سەبەبى، ماڭعىشلاقتىڭ مۇراسى وتە باي. بىراق تۇبەكتىڭ تاريحى عىلىمي تۇرعىدا ءالى ءجوندى زەرتتەلمەي كەلەدى.
- قاسيەتتى ورىنداردى ارالاپ ءجۇرسىز، اسەرىڭىز قانداي؟ جانە دە ءسىز ءۇشىن بۇل ورىندار قانداي جاڭالىقتار بەردى؟
- مەنىڭ زەرتتەۋ نىسانىم - ورتا عاسىرلىق تۇركى مەملەكەتتەرى. ال، قازىر قاسيەتتى ورىنداردىڭ ساكرالدىق توپوگرافياسى ماسەلەسىنە قىزىعۋشىلىق تانىتىپ ءجۇرمىن. بۇل ورىندار ءار ءتۇرلى جاعدايدا پايدا بولادى. كەيبىرى تابيعي اسەردەن، ەندى ءبىرى قاسيەتتى ءپىراداردىڭ تۇرعان جەرى، جەرلەنگەن جەرى بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق، مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ ورتالىعى دا. دەشتى-قىپشاقتاعى، وسى ۇلان بايتاق دالاداعى ءتاۋ ەتۋ، زيارات ەتۋ ورىندارى مەنى قاتتى تاڭعالدىردى. وسى ءۇشىن مەن كونفەرەنتسياعا كەلدىم. "ساكرالدى ورىندار قالاي پايدا بولدى؟" دەگەن سۇراق تۋادى. وسى ەكس-كۋرسيادا مەن ءۇشىن بەلگىسىز بولعان ءبىر مالىمەتتى ءبىلدىم. شوپان-اتا جانە وسى سەكىلدى رۋحاني تۇلعالار وزدەرىنە بەلگىلى ءبىر ميستيكالىق ەنەرگيا شىعاتىن جەردى تاڭداپ، قونىس ەتكەن. استانا تاڭداۋ دا سول سياقتى. قانشاما حالىق، ۇرپاق اۋىسسا دا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەزيدەنتسياسىن ءبىر جەردەن تاڭدايدى. ماسەلەن، ءريمنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن قانشاما حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ استاناسى بولىپ كەلدى. ماسكەۋ، ريم، كونستانتينوپول، پوۆولجە تاعى باسقا جەرلەردىڭ ساكرالدى كارتالارى قۇراستىرىلعان، جاسالعان. ال، دەشتى-قىپشاقتاعى ساكرالدىق توپوگرافيامەن اينالىسىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. بۇل - وتە قىزىقتى تاقىرىپ.
- ءسىز ءبىراز عۇمىرىڭىزدى، ەڭبەگىڭىزدى نوعايلاردىڭ تاريحىنا ارنادىڭىز. نوعايدىڭ قازاققا قانداي قاتىسى بار؟
- كوشپەلى قىپشاق وركەنيەتىنىڭ تىكەلەي قازىرگى مۇراگەرلەرى - قازاقتار جانە سولتۇستىك كاۆكازداعى نوعايلار. زامانىندا نوعاي ورداسى رەسەي ايماعىن ايتپاعاننىڭ وزىندە قازىرگى قازاقستاننىڭ جەرىنىڭ ءبىراز بولىگىن الىپ جاتتى. بۇگىندە نوعايلاردىڭ سانى ازايىپ كەتتى. ورتا عاسىرلىق قازاق حاندىعى مەن نوعاي ورداسى مەملەكەتتەرى ەگىز بالاداي بولدى، حالقىنىڭ قۇرامى بىردەي ەدى. ويتكەنى ەكەۋى دە ءبىر اعزادان - ىدىراعان التىن وردادان شىقتى. ماسەلەن، نايمان تايپاسى نوعاي ورداسىندا تۇرسا، نوعاي بولىپ، قازاق تەرريتورياسىندا تۇرسا قازاق بولىپ سانالدى. ەل (ەل) دەگەن نەگىزگى ۇعىمعا بىرىكتى. ەلگە (قازاق ەلىنە) قوڭىرات تا، نايمان دا، ماڭعىت تا، اداي دا ت.ب. تايپالار دا جاتتى. ال، نوعاي ورداسىنىڭ قۇلاۋى بىرىنشىدەن، ىشكى الاۋىزدىقتان، ەكىنشىدەن، قالماقتاردىڭ ەكسپانسياسى، ۇشىنشىدەن، ورىس يمپەرياسىنىڭ ساياساتىنان بولدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى

ماقالاعا وراي
ۆاديم ۆينتسەروۆيچ ترەپاۆلوۆ (1960 جىلى 10 جەلتوقساندا سۆەردلوۆسك قالاسىندا تۋىلعان) - رەسەي عىلىم اكادەمياسى رەسەي تاريحى ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، رەسەي حالىقتارى تاريحى جانە ەتنيكاارالىق بايلانىس ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، پروفەسسور، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
1993 جىلى XIII ع. موڭعول يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا، 2001 جىلى «نوعاي ورداسىنىڭ تاريحى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. 20 عىلىمي ەڭبەگى جارىق كورگەن.

«ءۇش قيان» گازەتى