تەمiرحان  مەدەتبەكتiڭ «ينتەرناتسيونالدىق كوكپار» دەپ اتالاتىن ولەڭi بار. ەندi وسى ولەڭدi بولمەي-جارماي، تۇتاس وقىپ شىعالىقشى:

 

قازiر

الىپ قازاقستاندى

كوكپار قىپ

بiرi ءارi تارتىپ جاتىر،

بiرi بەرi تارتىپ جاتىر،

ەندi بiرi – مۇلدە!–

كەرi تارتىپ جاتىر.

مۇحيتتىڭ

ارعى جاعىندا تۇرىپ تا

تارتىپ جاتىر،

بەرگi جاعىندا تۇرىپ تا

تارتىپ جاتىر.

 

تارتىپ جاتىر!

 

بiرi سيراعىنان،

بiرi قارا سانىنان،

بiرi موينىنان،

بiرi بۇتىنان

جارماسۋىن-اي.

بiرiنەن بiرi

ايلالارىن اسىرا الماي

ارباسۋىن-اي.

قۇداي-اۋ،

ازاپ پا بۇل،

مازاق پا بۇل:

قاراشى،

سول كوكپاردىڭ iشiندە

ەۆرەي دە،

ورىس تا،

كارiس تە،

قىتاي دا،

ۇيعىر دا،

شەت جاعىندا

جابىسىن قامشىلاپ

قازاق تا ءجۇر.

 

ينتەرناتسيونالدىق كوكپار بۇل!

 

بيلiكتەگiلەر

وزگە تiلدە ايقايلاپ

(ارينە، قازاقشا ەمەس)

بiرەۋلەرگە دەم بەرiپ قويادى.

سونىسىمەن

ولاردى –

ودان سايىن جەلپiندiرiپ! –

جەل بەرiپ قويادى.

(سول سوزدەر مەنiڭ جانىما

شەر بولىپ قونادى).

 

ءدال قازiر مەنi

جان-جاعىمنان قىسىپ

قاۋiپ پەن قاتەر

قاماپ تۇر.

قايران قازاقستان

كiمنiڭ تاقىمىندا كەتەر ەكەن دەپ

قالىڭ قازاق

ينتەرناتسيونالدىق كوكپارعا

قان جىلاپ

قاراپ تۇر.

 

وقىپ شىقتىق. ولەڭنiڭ اششى ىزا-كۇيiكتەن، اۋىر قۇسادان، وكسiكتi مۇڭ-نالادان تۋعانى كورiنiپ-اق تۇر. اۆتوردى اششى ىزا-كۇيiككە، وكسiكتi مۇڭ-نالاعا ۇرىندىراتىنداي قازاقتاردىڭ احۋالى، شىنىندا دا، سونشالىقتى اۋىر ما؟ ەندi وسى ماسەلەگە جاۋاپ iزدەپ كورەلiكشi.

اۆتور «ينتەرناتسيونالدىق كوكپاردىڭ» iشiندە ەۆرەيدiڭ دە، ورىستىڭ دا، كارiستiڭ دە، قىتايدىڭ دا، ۇيعىردىڭ دا جۇرگەنiن ايتا كەلەدi دە:

شەت جاعىندا

جابىسىن قامشىلاپ

قازاق تا ءجۇر،– دەيدi.

بۇل قالاي سوندا؟ كوكپاردىڭ، كوكپار بولعاندا دا قازاقستاننىڭ تاعدىرى تارتىسقا ءتۇسiپ جاتقان «ينتەرناتسيونالدىق كوكپاردىڭ» قازاق نەگە «شەت جاعىندا» ءجۇر؟ كوكپاردىڭ قاق ورتاسىندا جۇرۋگە، وندا دا دودانى تاس-تالقان ەتiپ بۇزىپ-جارىپ جۇرۋگە تيiس ەمەس پە؟ ال ەندi قازاقتىڭ كوكپارعا «جابى» مiنگەنi نەسi? ارعىماق، تۇلپار، احالتەكە دەمەي-اق قويايىق، ەڭ بولماعاندا مىقتى ايعىر، بەلدi ات مiنۋiنە بولادى عوي...

ت.مەدەتبەكتiڭ جوعارىداعى ولەڭiندە قازاققا جابى مiنگiزiپ، ونى ينتەرناتسيونالدىق كوكپاردىڭ شەت جاعىندا جۇرگiزiپ قويۋى نەنi بiلدiرەدi? بۇل – قازاقتىڭ بيلiكتەن دە، بايلىقتان دا شەتتەتiلگەنiنiڭ كورiنiس-بەلگiسi. ءدال وسى جەردە بiز ءوزiمiزدi دە الداماي، وزگەنi دە الداماي، مىنا ماسەلەنiڭ بەتiن اشىپ العاندى ءجون كورiپ وتىرمىز: اقىننىڭ «قازاق» دەپ وتىرعانى – قازاقتiلدi قاۋىم. ال ەندi قازاقستاننىڭ قازiرگi جاعدايىندا ورىستiلدiلەر مەن ورىستiلدi قازاقتاردى «قازاق» دەپ ايتۋعا مۇلدە كەلمەيدi. قازاق تiلiنەن دە ماقرۇم، قازاقتىقتان دا جۇرداي. ونى ايتاسىز، وسى جۋىردا عانا رەسەي پرەزيدەنتi ۆ.پۋتين «بiز تەك ورىستاردى عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە تمد كەڭiستiگiندە تۇراتىن ورىستiلدiلەردi دە كوزدiڭ قاراشىعىنداي قورعاۋىمىز كەرەك!» دەدi. وسى بiر اۋىز ءسوزدiڭ وزiنەن-اق تمد كەڭiستiگiندە تۇراتىن ورىستiلدiلەردiڭ ورىسقا بەيiمدەلiپ، ورىستانىپ كەتكەنiن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ورىستانعاندار – ورىستان بەس بەتەر، بۇلار ورىستىڭ مۇددەسiن ورىستىڭ وزiنەن گورi الدەقايدا تاباندى، الدەقايدا باتىل ءارi قىزعىشتاي قورعايدى جانە بۇل جولدا ەشتەڭەدەن تايىنبايدى. رەسەيدi اتتاي 304 جىل بيلەگەن رومانوۆتار اۋلەتiنiڭ ورىستان گورi ورىستانعان كادرلارعا كوبiرەك يەك ارتۋىنىڭ سەبەبi دە وسىندا جاتىر...

سوندىقتان دا تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەننەن كەيiن بiز بيلiكتi دە، بايلىقتى دا قازاقتiلدiلەردiڭ قولىنا شوعىرلاندىرۋىمىز كەرەك ەدi. سوندا قازاقستاننىڭ اقشاسى دا، باسقاسى دا ۇلتتىڭ مۇددەسiنە جۇمىس iستەگەن بولار ەدi. ال بiزدە قالاي؟ قازاقستانداعى اسا iرi بايلاردىڭ iشiندە بiردە-بiر قازاقتiلدi ازامات جوق (مۇنى بiز تاۋەلسiز عالىمدارىمىزدىڭ دەرەگiنە سۇيەنiپ ايتىپ وتىرمىز). قازاقتiلدi بايلار بار، بiراق ولاردىڭ بايلىعى قازاقستانداعى اسا iرi بايلاردىڭ بايلىعىنىڭ جانىندا جiپ ەسە المايدى. ەلiمiزدەگi اسا iرi الپاۋىتتاردىڭ بارلىعى دا –  ورىستiلدiلەر(ورىستiلدi قازاق، ورىستiلدi كارiس، ورىستiلدi ەۆرەي، ورىستiلدi وزبەك، ورىستiلدi پولياك جانە ت.ت.). ورىستiلدiلەردiڭ قولىنداعى بايلىق ەشۋاقىتتا، ەش جەردە جانە ەشبiر جاعدايدا قازاقتىڭ مۇددەسiنە جۇمسالمايدى. بۇلار ءولiپ كەتسە دە قازاقتىڭ مۇددەسiنە اقشا شىعىنداعان ەمەس جانە شىعىندامايدى دا (سوندا بiزدiڭ كiمدi بايىتۋدى جانە نە ءۇشiن بايىتۋدى دا بiلمەگەنiمiز-اۋ؟!). مiنە، وسىدان كەيiن تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ قازاقتارى «ينتەرناتسيونالدىق كوكپارعا» جابى مiنiپ جاربيىپ بارماعاندا قايتەدi?!

 

بيلiكتەگiلەر

وزگە تiلدە ايقايلاپ

(ارينە، قازاقشا ەمەس)
بiرەۋلەرگە دەم بەرiپ قويادى.

سونىسىمەن

ولاردى –

ودان سايىن جەلپiندiرiپ! –

جەل بەرiپ قويادى.

(سول سوزدەر مەنiڭ جانىما

شەر بولىپ قونادى).

قازاق بيلiگiنiڭ قازاق حالقىنان مۇلدە الىستاپ-الشاقتاپ كەتكەنiن، ونىڭ بوتەندەنiپ ءھام بولەكتەنiپ كەتكەنiن تەمiرحان مەدەتبەك قالاي ءدال تانىپ، قالاي ءدال بەينەلەگەن دەسەڭiزشi!

بيلiكتەگiلەردiڭ باسىم كوپشiلiگi قازاقشا ءلام-ميم دەي المايدى. ۇلتتىڭ تiلi – ۇلتتىڭ كودى، قازاقتىڭ تiلiن تۇسiنبەگەننەن كەيiن بۇلار قازاقتىڭ دىمىن دا تۇسiنبەيدi: رۋحىن دا! مۇڭىن دا! مۇراتىن دا! ماقساتىن دا!  مۇنداي بيلiك، ارينە، ۇلتقا قىزمەت ەتپەيدi, ۇلتسىزدانۋعا قىزمەت ەتەدi. ۇلتتىڭ iرگەسiن بەكiتiپ، ۇلتتىڭ جوق-جiتiگiن تۇگەندەۋدiڭ ورنىنا ولار، قاشان كورسەڭiز دە، ۇلتسىزدانۋعا باستايتىن، ۇلتسىزدانۋدى قوستاپ-قولپاشتايتىن، ۇلتسىزدانۋدىڭ ۇرانىن كوتەرەتiن كۇشەنشەك، بەيداۋا، جاساندى شارالاردى ۇيىمداستىرادى دا جاتادى. جانە مۇنىڭ بiرەۋiن وتكiزە سالىسىمەن ەكiنشiسiن باستايدى، ەكiنشiسiن بiتiرگەن بويدا ۇشiنشiسiنە كiرiسەدi(تاپ بiر جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي-اق). ال ەندi وسىلاردىڭ قاپىلىپ، شابىلىپ وتكiزiپ جاتقان وسى تامىرسىز، توپىراقسىز، ۇلتبەزەرلiك شارا-شارۋالارى ءوزiنiڭ «جەمiسiن» بەردi مە؟ بiر «ناتيجەگە» جەتكiزدi مە؟ بەرگەندە قانداي! جەتكiزگەندە قانداي! اسىرىپ ايتقانىمىز ەمەس، بiزدiڭ قوعامدا قازiر قازاققا دا، قازاقتiلدi كادرعا دا ەشقانداي سۇرانىس جوق. نەگە؟ ۇلتسىزدانعان قوعامدا، ۇلتسىزداندىرۋدى مەملەكەتتiك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بiرiنە اينالدىرىپ العان ەلدە ءاماندا وسىلاي بولادى: ۇلتسىز كادر تورگە وزادى دا، ۇلتتىق كادر بوساعادا قالادى (التىن باسى، ارىستان باسى قور بولىپ، وسى بوساعادا بiرجولاتا شiرۋi دە مۇمكiن).

شىر ەتiپ جارىق دۇنيەگە كەلگەن شارانا ءتورت جىلدان كەيiن ءوز تiلiندە ەمiن-ەركiن، ءمۇدiرiسسiز سويلەيتiن دارەجەگە جەتەدi. ءتورت جىلدا، بار بولعانى ءتورت-اق جىلدا! بۇل  – تابيعات ولشەمi. تابيعات-تارازىنىڭ ولشەپ، كەسiپ-پiشiپ قويعان مەزگiل-مەجەسi. وسى تابيعات ولشەمi, تابيعي مەجە تۇرعىسىنان كەلسەك تە، قازاق تiلiنiڭ قازاقستاندا قاناتىن كەڭگە جايۋى ءۇشiن كەرەگi – ءتورت-اق جىل! بiراق، ءدال 24 جىل بولدى، بيلiكتەگiلەر سىلتاۋ ەمەس سىلتاۋدى ويلاپ تاۋىپ، سەبەپ ەمەس سەبەپتi كولدەنەڭ تارتىپ، قازاق تiلiنiڭ ادىمىن اشتىرماي وتىر. سونداعى ماقساتتارى نە؟ قايتكەن كۇندە دە ورىس تiلiنiڭ قازاقستانداعى ۇستەمدiگi مەن باسىمدىعىن ساقتاپ قالۋ! قالاي قىلعاندا دا، قالاي بولعاندا دا ورىس تiلiنەن اجىراپ قالماۋ! اجىراپ قالسا شە؟ وندا نە بولادى؟ وندا بۇلار دا بارiنەن اجىرايدى: بيلiكتەن دە، بايلىقتان دا، قىزمەتتەن دە، قىز-قىرقىننان دا، مانساپ-ماراپاتتان دا، قوشەمەت-قۇرمەتتەن دە. سۋداعى بالىقتاي ەركiن جۇزەتiن باياعى ورىس تiلi جوق، ەندi ءورiسi قىرقىلىپ، تiرلiكتەرi بiر-اق ۋىس بولىپ قالادى. تەك وزدەرiنiڭ عانا ەمەس، ءدال وزدەرi سياقتى بiر اۋىز قازاقشا بiلمەيتiن ايەلدەرiنiڭ، بالا-شاعالارىنىڭ، نەمەرەلەرiنiڭ، كەلiن-كەپشiكتەرiنiڭ، كۇيەۋبالالارىنىڭ، قۇدا-قۇداعيلارىنىڭ، جيەن-جيەنشارلارىنىڭ، بiر سوزبەن ايتقاندا، ورىس تiلiنiڭ ارقاسىندا نان جەپ جۇرگەن جاقىن-جۋىقتارىنىڭ بارلىعىنىڭ دا جاعدايى كۇرت ناشارلاپ كەتەدi. سوندىقتان دا بيلiكتەگiلەر انا تiلiنiڭ ەمەس، ەڭ الدىمەن وزدەرiن اسىراپ-ساقتاپ، الiمۇلىققا جەتكiزگەن ورىس تiلiنiڭ مۇددەسiن كوزدەيدi. ويتكەنi, بۇلارعا قازاق تiلi... وتە تيiمسiز. اسiرەسە، بۇگiنگiدەي اسىپ-تاسىپ، بالقىپ-شالقىپ ءومiر سۇرۋلەرiنە تيiمسiز.

ءدال قازiر مەنi

جان-جاعىمنان قىسىپ

قاۋiپ پەن قاتەر

قاماپ تۇر.

قايران قازاقستان

كiمنiڭ تاقىمىندا كەتەر ەكەن دەپ

قالىڭ قازاق

ينتەرناتسيونالدىق كوكپارعا

قان جىلاپ

قاراپ تۇر.

قازاق قوعامىنىڭ ۇلتسىزدىققا ۇرىنۋى قازاقتiلدi زيالىلاردى قاتتى سانسىراتىپ تۇر. ءوز ەلiندە ءوزiن وگەي ءارi «ەكiنشi سورتتى» سەزiنۋ قايدان وڭاي بولسىن، ەڭسەلەرi تۇسiڭكi. قاجىعان. شارشاعان. بۇلاردىڭ iشiندە تورىعۋعا تۇسكەندەرi دە، كۇيزەلiسكە ۇشىراعاندارى دا از ەمەس. ايتپەسە، اسا قايسار ءارi وجەت اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ الماتىدا تۇرىپ، الماتىدا ءجۇرiپ، الماتىدا ءومiر ءسۇرiپ وتىرىپ:

قازاقستان ەمەس شىعار مىنا وتان،

قازاق ەمەس شىعارمىن مەن، راسىندا، –

دەپ جازار ما ەدi. نە بولماسا ىقىلاس وجايۇلى: «ماعان بۇگiنگi قازاق قازاقتىڭ اراسىندا جۇرمەگەندەي كورiنەدi. ورiسiمiزدەن ايرىلىپ قالعاندايمىز!» دەپ ايتار ما ەدi. قىسقاسى، قازاقتىڭ زيالىلارى قالاي قان جىلامايدى، ەگەر قازاقتىڭ ءوزi دە، قازاقتىڭ تاعدىرى دا، قازاقتىڭ كورەشەگi مەن كەلەشەگi دە كوكپارعا(ساياسي ساۋداعا! ساياسي ويىنعا! ء«ۇش تۇعىرلى تiل» سياقتى ساياسي سايقىمازاققا!) اينالىپ كەتسە؟!

نەسiن تiزبەلەي بەرەيiك، تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ «ينتەرناتسيونالدىق كوكپار» اتتى شاپ-شاعىن ولەڭiندە وسى شىندىقتار، قازاق قوعامىنىڭ  كiرiپتار ءھام قورلىقتى احۋالى تۋرالى شىندىقتار  جەرiنە جەتكiزiلە-اق ايتىلعان. مۇنىڭ سىرتىندا اقىن «الىپ قازاقستاننىڭ» الەمنiڭ الپاۋىت ەلدەرiنiڭ «كوكپارىنا» اينالعانىن دا قاداپ تۇرىپ ايتادى. اينالىپ كەلگەندە، بۇل دا – شىندىق. وزگە ەلدەرگە الدانعانىمىز، جەم بولعانىمىز ازداي-اق (ات توبەلiندەي اشكوزدەرiمiزدiڭ جەمساۋىن تولتىرۋ ءۇشiن بiز قاي ەلگە الدانبادىق، قاي ەلگە جەم بولمادىق؟!),  بiز قازiر... ءيا، ءدال قازiر قايران قازاقستان – رەسەيدiڭ بiر گۋبەرنياسى سياقتى. قاي تۇرعىدان الىپ قاراساڭىز دا: ەكونوميكالىق تۇرعىدان دا! مادەني تۇرعىدان دا! ساياسي تۇرعىدان دا! تiپتi ورىستiلدi ماماندار مەن ورىسقولدى  كادرلار  دايارلاۋ جونiنەن دە! ايتپاساق، سالماعى بiزدە قالادى، رەسەيپيعىلدى كادرلار دايارلاۋ جونiنەن قازاقستان رەسەيدiڭ كەز-كەلگەن گۋبەرنياسىن (ماسكەۋ مەن سانكت-پەتەربوردان باسقاسىن!) ارتتا قالدىرىپ كەتەدi.

قايران قازاقستان

كiمنiڭ تاقىمىندا كەتەر ەكەن...

بۇلاي دەگەندە تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ، ارينە، ەڭ الدىمەن رەسەيدiڭ  تەمiردەي تاقىمى مەن قۇشاقتاعانىن تۇنشىقتىرىپ ولتiرمەي تىنبايتىن قىشقاشتاي «قۇشاعىن» مەڭزەپ وتىرعانى دا انىق.

 

 

                                             ***

تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ سۋرەتكەرلiك جاراتىلىسى دا، اقىندىق قىراعىلىعى دا، دارىن قۋاتى دا – اسا اۋقىمدى ءارi اڭعارلى. الىستى شولىپ، قيىردان شالادى. اسiرەسە، قوعام شىندىعىن ايتۋدا، قوعام شىندىعىن العا تارتۋدا ت.مەدەتبەك ءوز ارiپتەستەرiنەن وق بويى وزىق. ساياساتتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا دا جەتiك. (قازاقتىڭ تاعدىرى ەڭ اۋەلi قازاقستاندا جۇرگiزiلەتiن ساياساتقا بايلانىستى. دەمەك، قازاقتىڭ تاعدىرىن ويلاعان ادامنىڭ ساياساتتى جiتi باقىلاپ، جەتە زەردەلەپ وتىرعانى ءجون. ال ەندi قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسشىلارىنىڭ بiرiنiڭ «بiز ساياساتپەن اينالىسپايمىز، بiز ادەبيەتپەن اينالىسامىز!» دەگەنi – وتە ەرسi, مازاقى ءسوز! مازاقى تiرلiك!) ويعا دا سارابدال. اقيقاتشىل، ءدالشiل، تۇيسiكشiل. كوكەيi دە ۇزىن:

 

...ازعان زاماندا

شىندىق دەگەنiڭ–

ءۇزiلiپ كەتەر

جiپتەي جiڭiشكەرiپ،

وتiرiك دەگەنiڭ

قورسىلداعان

دوڭىزداي سەمiرەدi.

قىرانىڭ قىرىن ۇشىپ،

يتiڭ كەرi ۇرەدi...

 

قۋلىق دەگەنiڭ

جەزوكشەدەن بەتەر

قىرىق قۇبىلىپ

جىمىڭ قاعادى.

سۇمدىق دەگەنiڭ

سۇر جىلاننان بەتەر

سۋماڭ قاعادى.

 

تۇسiنەر، ۇعار دەپ

Iس ايتقان ادامىڭ

توعىز كۇن شiرەنiپ،

ون كۇن كەرiلەدi...

ادiلدiككە –

توزاقتىڭ ەسiگiندەي –

تۇرمەنiڭ

ەسiگi اشىلىپ،

قىلمىسكەر قاراقشىعا

سالتاناتتى زالداردا

وردەن بەرiلەدi...

 

بۇل ولەڭ «ازعان زامان» دەپ اتالادى. وسى ولەڭدە وتە ءدال كورسەتiلگەنiندەي، قازiرگi كۇنi ەلدiڭ مiنەزi دە، دiلi دە قاتتى دەرتتەندi.  دەرتتەنگەنi سونشالىق، بiز جەمقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، جەزوكشەلiك، پاراقورلىق، پاتۋاسىزدىق، ساتقىندىق، الاياقتىق جانە بۇدان دا سوراقى، بۇدان دا زوراقى قۋلىق-سۇمدىقتارعا ويىمىزدى دا، بويىمىزدى دا ۇيرەتiپ الدىق. اسسەنيزاتور (ادامنىڭ بوق-سiدiگi اعاتىن قۇبىردى تازالايتىن جۇمىسشى) كۇندiز-ءتۇنi ءناجiس تازالايتىندىقتان ونىڭ يiس-قوڭىسىنا دا ابدەن ۇيرەنەدi. كەيدە ءناجiستi كيiمi  تۇرماق، بەتiنە دە، موينىنا دا، قۇلاعىنا دا جاعىپ الادى. بiراق، الگi بەيشارانىڭ بۇعان ەتi ءولiپ كەتكەنi سونشالىق، ۇزاقتى كۇن جۋىنباي جۇرە بەرەدi. سول سياقتى، قالىڭ جۇرتشىلىق تا قازiر قوعامداعى «يiس-قوڭىستى» سەزبەۋگە اينالدى. وزدەرiنiڭ كۇندەلiكتi جۇتىپ جۇرگەن اۋاسى سەكiلدi قابىلدايتىن بولدى. تiپتi بۇلار «ادiلدiككە (ادiلدiكتi جاقتاعان، ادiلدiك ءۇشiن كۇرەسكەن ادامعا) تۇرمەنiڭ ەسiگi اشىلىپ، ال قىلمىسكەر قاراقشىعا سالتاناتتى زالداردا وردەن بەرiلiپ» جاتسا دا سەلت ەتپەيتiن بولىپ الدى. ەنجار. بويكۇيەز. بۇگەجەك. جالتاق...

ەندi نە iستەۋ كەرەك؟ مۇندايدا ونەر كومەككە كەلۋi كەرەك. ويتكەنi, البەر كاميۋدiڭ ايتۋىنشا، ونەر دەگەنiمiز – كەمەلدiك ءۇشiن، كەمەلدەنۋ ءۇشiن ۇدايى جانە ءۇزiلiسسiز جۇرگiزiلەتiن كۇرەس (بۋنت پروتيۆ نەزاۆەرشەننوستي). ونەر ءوزiنiڭ وسى قىزمەتi مەن مiندەتiنەن ەشۋاقىتتا اينىماۋعا تيiس. اينىدى ەكەن، وندا ونەردiڭ ورنىن مادەني جابايىلىق (كۋلتۋرنوە ۆارۆارستۆو) يەمدەنiپ الادى.

شىن اقىن-جازۋشى، شىن ونەر يەسi (ارينە، ونىڭ iشiندە دە دەگدارلارى) قوعام بىلعانا، لاستانا باستاعاندا ءۇنسiز قالا المايدى. بiرiنشiدەن، بۇلار ۇلتتىڭ مۇددەسiنە اسقان جاۋاپكەرشiلiكپەن، ەرەكشە زەيiنمەن، ايرىقشا ىنتامەن قاراعاندىقتان، قوعامداعى شىن احۋالدى ءدال تانىپ، ءدال باعالايدى. (ادام ايتام دەپ ايتپايدى عوي، قوعامداعى احۋالدى تاني المايتىن اقىن-جازۋشىلار دا بار. تانىعانىمەن، تانىعانىن ايتۋعا تاۋەكەلi جەتپەيتiندەر دە بار. قازاقتار اشتىقتان قىناداي قىرىلىپ جاتقان 1932 جىلى «جاسا، قازاق! جاساي بەر، جاڭا زامان!» دەپ ولەڭ جازعان قازاق اقىنى سەكiلدi  قازiرگi كۇنi دە «جاسا، جاسا!» دەپ ولەڭدەتiپ جۇرگەندەر – وسى تانىمايتىنداردىڭ، تاني المايتىنداردىڭ سورتىنان. ال تانىعانىمەن، تانىعانىن ايتۋعا باتىلى جەتپەگەندەردi ءوزi ەمەس، ولەڭi «ۇستاپ بەرەدi»: مۇنداي ولەڭنiڭ ءجۇرiمپاز ايەلدiڭ وتiرiگiندەي ءورiسسiز، نەگiزسiز ءھام جاساندى ەكەنi سونادايدان كوزگە ۇرىپ تۇرادى). ەكiنشiدەن، تانىعانىن جاسىرىپ قالۋعا بۇلاردىڭ ازاماتتىق، اقىندىق، ەركەكتiك ار-نامىسى جiبەرمەيدi. ۇلت الدىنداعى، حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشiلiگi جiبەرمەيدi. تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ دە ەشكiمنەن تايساقتاماستان، ەشكiمگە جالتاقتاماستان:

 

ادiلدiككە–

توزاقتىڭ ەسiگiندەي–

تۇرمەنiڭ

ەسiگi اشىلىپ،

قىلمىسكەر قاراقشىعا

سالتاناتتى زالداردا

وردەن بەرiلەدi, –

دەپ، تانىعانىن ورتامىزعا تاستاۋى دا سوندىقتان.

***

«قارالى قاراويدا بولعان تۇنگى وقيعا». تەمىرحان مەدەتبەكتىڭ وسى ولەڭىن وقىعاندا... تاپ ءبىر ۇرەيلى، قورقىنىشتى فيلم كورىپ وتىرعانداي كۇيگە ەنەسىڭ. ءمىنى، «ەكراندا» – ماحامبەت. باتىر ماحامبەت! اقىن ماحامبەت! ۇلتتىق نامىستىڭ جوقشىسى، ۇلتتىق رۋحتىڭ جىرشىسى. بىراق اقىنداردىڭ ابادانى، اتادان ارىستان تۋعان ماحامبەت «ەكرانعا» ايداي جارقىراپ شىقپايدى، باسقا كەيىپتە، مۇلدە باسقاشا كەيىپتە...

ماڭگiلiك قارالى

قارويدىڭ ءۇستiن

قاپ-قارا قالىڭ

قارا بۇلتتار باسقان كەزدە;

قاراڭ-قۇراڭ

قالباڭداعان كولەڭكەلەردەن

 شوشىنىپ

بايعىز بiتكەن

باجىلداپ قاشقان كەزدە

قارا توپىراقتى قوپارىپ

ۇستiندە جاتقان

شابىلعان باسىن

قولىنا ۇستاپ

قاپالى ماحامبەت

قابiردەن شىقتى.

سول كەزدە

اينالانى بورلiكتiرiپ جiبەرگەن

سان دىبىستار مەن

سان ۇندەر شىقتى...

 

ت.مەدەتبەكتiڭ ماحامبەتتi قابiر­دەن شىعارۋىن فانتاسماگوريالىق ەلەمەنت رەتiندە قابىلداپ، مۇنى اقىننىڭ زەيiن بايلىعىنا، قيال بايلىعىنا جاتقىزۋعا دا بولار ەدi. نەمەسە “جەر بەتi جامانشىلىققا مايمiلدەپ تولعان كەزدە جەر استىنان ءمادi شىعادى” دەگەن شىعىستىق-دiني اڭىزدىڭ نوبايىمەن اۆتور ماحامبەتتi جەر ۇستiنە شىعارىپ وتىر دەپ جورامالداۋعا دا بولاتىنداي. مەنiڭشە، بۇل جەردە ت.مەدەتبەك تازا قازاقى ۇعىمعا جۇگiنiپ وتىر. قازاق ارۋاققا سەنەدi. جانە “ارۋاق القايدى، جەلەپ-جەبەپ وتىرادى” دەپ تۇسiنەدi. “ارۋاقتىڭ اماناتىن ارقالاۋ – تiرiنiڭ پارىزى” دەپ بiلەدi. حالقىمىزدىڭ تۇسiنiگi بويىنشا، ارۋاقتار بiزدi (ياكي كەيiنگi ۇرپاقتارىن) باقىلاپ، باعىپ، ۇدايى قاداعالاپ وتىرادى. جاقسى iسiمiزگە سۇيiنەدi, جامان iسiمiز­گە كۇيiنەدi. ال ارۋاقتى كۇڭiرەنتۋ، ار­ۋاققا شەت بولۋ – قازاق ءۇشiن ازعىنداۋدىڭ اسا اۋىر، ەڭ بiر شەككi, سۇمپايى ءتۇرi.

ماحامبەت – قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كوزىنىڭ تىرىسىندە باسىن بايگەگە تiككەن ادام. مۇنداي ادامنىڭ ولگەننەن كەيiن دە “قاراپ جاتپاسى” بەلگiلi. ارتىندا قالعان ەلi, جەرi, كەيiنگi ۇرپاعى نە كۇيدە؟ ەلiنiڭ ەر-ازاماتتارى نە تىندىرىپ جاتىر؟ ءالi دە ورىسقا قاراپ تەلمەڭدەپ وتىر ما، جوق  الدە... وسىنىڭ ءبارiن  ءوز كوزiمەن كورگiسi كەلەدi. اتادان ارىستان تۋعان ماحامبەتتiڭ جەر استىندا جاتا الماي، سۇيەگi سىقىرلاپ، قابiردi قوپارىپ سىرتقا شىعۋى دا سودان.

قوش دەلiك. ءارi قاراي نە بولدى؟

 

...باسىن قولىنا ۇستاعان

قاپالى ماحامبەت

قارويدىڭ جوتاسىنا شىعىپ

ايالدادى.

سونان كەيiن

باسىن ورنىنا قويعىسى كەپ

ءارi ارەكەت ەتتi,

بەرi ارەكەت ەتتi.

قويا المادى...

 

قارويدىڭ جوتاسىنا شىعىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا قىرانداي كوز تiگۋ ءۇشiن باسىن ورنىنا قويماق بولعان قايران ماحامبەت كوپ ارە­كەتتەندi. بiراق قويا المادى. نەگە قويا المادى؟

وسى ولەڭگە قاراپ تۇرساڭىز، اۆتور ماحامبەتتiڭ الدىنا ۇدايى “قاپالى” دەگەن ءسوزدi تiركەيدi. شىنىندا دا، ماحامبەت – تەك رەسەي وتارلاۋشىلارىنا، وسى وتارلاۋشىلاردى توبەسiنە كوتەرگەن قازاقتىڭ حان-سۇلتاندارىنا عانا ەمەس، زامانىنا دا، زامانداستارىنا دا، ورتاسىنا دا قاپالى. ماحامبەتتiڭ باسىن كiم الدى؟ ءوز زامانداسى، ءوز قازاعى، ءوز اعايىنى ىقىلاس. جەكپە-جەكتە دە ەمەس، قاپيادا. الداپ، ارباپ، ارتىنان قاپىسىن تاۋىپ. مۇنى ايتاسىز، جالپى ماحامبەت – عۇمىر بويى بارماعىن شايناۋمەن وتكەن كۇرەسكەر. كۇرەستiڭ ءمانiن، ازاتتىقتىڭ قۇنىن، سول ازاتتىق كۇرەستi باستاعان “ەكi تارلان ءبورiنiڭ” (يساتاي مەن ماحامبەتتiڭ) باعاسى مەن قادiرiن كوپ ادام تۇسiنە المادى...

ماحامبەت تەك وتكەنiنە عانا ەمەس، سونىمەن بiرگە كەيiنگi ۇرپاققا دا (بiزگە) قاتتى وكپەلi, قاپالى. ء“ولi ريزا بولماي، تiرi بايىمايدى” دەيدi قازاق. “بايىمايدى” دەگەندە ماتەريالدىق  تۇرعىدان بايىماۋدى عانا ايتىپ تۇرعان جوق، وزگە دە بايىماۋ­لاردى (رۋحاني تۇرعىدان كەمەلدەنە الماۋ، مادەني تۇرعىدان جماۋ، مورالدىق تۇرعىدان بيiكتەي الماۋ جانە ت.ت.) ايتىپ تۇر. ال ەندi ماحامبەتتiڭ ارۋاعى  بiزدiڭ قاي تiرلiگiمiزگە ريزا بولماق؟ ۇلتتىق تiلiمiزدiڭ مۇشكiل حالi اناۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ شەتكە ىعىستىرىلىپ، ۇلتتىق مۇددەمiزدiڭ اياققا تاپتالىپ جاتقانى مىناۋ... ەڭ سۇمدىعى، “كiشi كسرو-عا” قايتا شىقپاستاي بوپ ەنiپ (ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتى دۇنيەجۇزiنiڭ بiلگiر ساياساتتانۋشىلارىنىڭ ءبارi دە “كiشi كسرو” دەپ اتايدى), تاۋەلسiزدiگiمiز­دiڭ تاعدىرىن ءارi-ءسارi ەتiپ قويدىق. ساۋ باسىمىزعا ساقينا تiلەپ، رەسەيمەن تاعى دا قوساقتاسىپ الدىق. قوساقتاسۋدىڭ ارتى ورتاقتاسۋعا (ورتاق اقشا، ورتاق مەديارەسۋرس، ورتاق اسكەر، ورتاق شەكارا...)  ۇلاساتىن ءتۇرi بار...

ءوز زامانى مەن زامانداستارىنا قاپالى، سونان سوڭ كەيiنگi ۇرپاققا دا قاتتى قاپالى ماحامبەتتiڭ قانشا ارەكەتتەنگەنiمەن، باسىن ورنىنا قويا الماعانى دا – وسىدان، قاپالىقتان. ياعني، ءولi ريزا ەمەس. ءولi ارۋاق تiرiلەرگە ريزا ەمەس. ماحامبەتتiڭ ارۋاعى دا، رۋحى دا بiزگە ريزا ەمەس. تاعى دا  قازاقى ۇعىمعا جۇگiنسەك، ماحامبەتتiڭ باسىن قولىنا ۇستاپ، يا بولماسا قولتىعىنا قىسىپ، وسى سەندەلگەنi سەندەلگەن. وسى قينالعانى قينالعان. قابiرگە بiر كiرiپ، بiر شىعىپ، وسى كۇڭiرەنگەنi كۇڭiرەنگەن. ويتكەنi ماحامبەتتiڭ رۋحى ءالi تىنىشتالعان جوق. تىنشي الماي جاتىر. ازiرگە تىنشي قوياتىن، بايىز تاباتىن ءتۇرi دە كورiنبەيدi...

ماحامبەتتiڭ رۋحى قاي كەزدە تىنىشتالادى؟ بiز، ياعني تiرiلەر ماحام­بەتتiڭ اماناتى مەن ماقسات-مۇراتىنا ساي ءومiر سۇرگەندە عانا. قۇل-قۇتانشا ءومiر سۇرۋدەن (ۇلتسىزدان­عاننىڭ ۇستiنە ۇلتسىزدانا بەرۋدەن، ورىستانعاننىڭ ۇستiنە ورىستانا بەرۋدەن جانە ت.ت.) تولىق ارىلىپ،  تىيى­لىپ، ازات ويلى، ازات رۋحتى ازات مەملەكەت بولعاندا عانا!

ولەڭگە قايتا ورالايىق. سونىمەن، قاپالى ماحامبەت قانشا تىرىسسا دا، باسىن ورنىنا قويا الماي داعدارىپ تۇر:

...سول كەزدە

اسپاننىڭ تۇكپiرiنەن شىققان

“ەي، ماحامبەت!

مىنا باسسىز دۇنيەگە

باستىڭ كەرەگi نە؟!” –

 دەگەن ءسوز

قارويدى تولتىرىپ

جاڭعىرىپ جاتتى...

ۇستiرتتەۋ قاراعان ادامعا ءا دەگەندە اۆتور تىم تارىلىپ، تاۋسىلىپ سويلەپ وتىرعانداي بوپ كورiنەدi. بiراق اۆتور ەشقانداي تارىلىپ، تاۋ­سىلىپ سويلەپ وتىرعان جوق. شىندىعىن ايتىپ وتىر. ەندi سiز دە اينالاڭىزعا جiتiرەك كوز جiبەرiپ، دۇرىستاپ بiر قاراڭىزشى. ۇلتتىڭ سەنiمiنە – تiرەك، ۇلتتىڭ تiلەگi مەن ۇمiتiنە –تايا­نىش، ۇلتتىڭ ماقسات-مۇراتىنا – مەدەۋ بولارلىق نە بار؟ نە؟ تۇلدىر دا جوق! باسسىز دۇنيە... كiلەڭ باسسىزدىق. باسيەسiزدiك. كوزبوياۋشىلىق. دارiپشiلدiك. داڭعويلىق. پارىقسىزدىق. قاپەرسiزدiك. ودان قالسا، تىراشتانۋ. ءدۇبارالانۋ. دۇمشەلەنۋ. ماڭگiرتتەنۋ... (نالەت مۇنداي تiرلiككە!).

بۇرىندارى  بiزدiڭ ۇلتسىزدارىمىز “...قازاقستاندا قازاقتiلدi قازاقتار مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت بولا المايدى. ناعىز مەملەكەت قۇ­راۋشى ۇلت – ورىستiلدi قازاقتار! ...قازاقستاندىقتاردىڭ بارلىعى دا ورىس تiلiن بiلەدi, ەندەشە بارشامىز دا جاپپاي ءارi بiرجولاتا ورىس تiلiنە كوشسەك قايتەدi?! ويتكەنi قازاق تiلi – ارتتا قالىپ قويعان، ەسكiرگەن تiل. ونىڭ ۇستiنە  عىلىم تiلi بولىپ تا جارىتپايدى...” دەپ ماقالالار جازاتىن. بۇلار ەندi ماقالانى قويىپ، كiتاپ جازاتىن بولدى. وزدەرiنiڭ قيقى-جيقى ويلارىن “كەڭەيتiپ”، “دامىتىپ”، “عىلىمي تۇرعىدان” دالەل­دە­­گەنسiپ. جاقىندا عانا وسىنداي ەكi كiتاپ جارىق كوردi. بiرiنەن كەيiن بiرi. بiرiنiڭ اۆتورى – قانات قابدراحمانوۆ. ەكiنشiسiنiڭ اۆتورى – جۇماباي جاكۋپوۆ.

بۇل كىتاپتار شەتەلدە شىقسا دا ءبىر ءسارى-اۋ، ەكەۋى دە قازاقستاندا جارىق كوردى. بىراق نە قر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ، نە قازاق ۇكىمەتىنىڭ، نە قر مەملەكەتتىك حاتشىسى اپپاراتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى الگى ەكەۋدى جانە وسى كىتاپتى شىعارعان باسپانىڭ ديرەكتورلارىن شاقىرىپ الىپ: «بۇلارىڭ نە؟ قازاققا قارسى جۇمىس iستەيتiن مۇنداي كiتاپتى قولدارىڭ بارىپ قالاي جازدىڭدار؟ داتتەرiڭ بارىپ قالاي شىعاردىڭدار؟” دەگەن جوق. دەمەك، قولداعانى عوي... (نالەت مۇنداي تiر­لiككە!).

“باسسىز دۇنيە...”. تەمiرحان مەدەتبەك وسىدان كەيiن قالاي “باسسىز دۇنيە...” دەمەيدi?! ولەڭدi ءارi قاراي وقىلىق:

 

...سول ءسوزدi ەستiگەن

مىنا سۇم دۇنيە –

ۇستiنەن

توپىراق ساۋلاپ! –

سۇمiرەيiپ تۇردى.

تۇلا بويىن

ىزا مەن كەك،

اشۋ مەن نامىس بۋعان

قايران ماحامبەتتiڭ

باسسىز  مويىنى

وت قۇساتىن

ۆۋلكاننىڭ وڭەشiندەي بوپ

ۇڭiرەيiپ تۇردى...

 

سۇمدىق سۋرەت! سوزبەن سالىنعان سۋرەت! تاپ بiر سيۋررەاليست-سۋرەتشi سالۆادور داليدىڭ اۋەلi كوزiڭدi قانىقتىرىپ، ارتىنان كوڭلiڭدi قامىقتىراتىن سيۋجەتتi كارتيناسى دەرسiز!

 

قايران باتىردىڭ

امالى تاۋسىلدى.

 

تۇلا بويىنداعى

ىزا مەن كەك،

اشۋ مەن نامىس

كەۋدەسiن قىشقاشتاي قىسىپ

ءبۇرiپ بارا جاتتى.

سونان كەيiن

قاپالى ماحامبەت

باسىن كەۋدەسiنە قىسىپ

قابiرiنە قايتادان

كiرiپ بارا جاتتى...

 

كۇڭiرەنiپ. ەڭiرەنiپ. ارۋاقتى كۇ­ڭiرەنتۋگە “جاراپ تۇرىپپىز” ازiر­گە...

ارۋاق ءبارىن سەزەدى. ءبىز نەعۇرلىم ارۋاقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن ءىس-ارەكەتكە بارىپ، ارۋاقتىڭ قولايىنا جاعاتىن تiرلiك جاساساق، ارۋاق تا سوعۇرلىم تىنىشتالا، بايىرقالاي تۇسەدi. ال ەندi ارۋاقتى ريزا ەتۋدiڭ ورنىنا ونى اپشىتا، رەنجiتە بەرسەك، كوڭلiن جۇدەمەلەتە قالدىرا بەرسەك، نە بولادى؟ مۇلدە كۇدەر ءۇزiپ، بiرجولاتا كوڭلi قالسا، ارۋاق ەلدi, جەردi تاستاپ بەزiپ كەتەدi. باسقا جاققا  اۋا كوشەدi. ارۋاق بەزگەن، ارۋاق اۋا كوشكەن، ارۋاق تاستاپ كەتكەن جەردە قاسيەت تە قالمايدى، قاسيەت تە بولمايدى!  مۇنداي جۇرتتا ءوسiپ-ونگەن ۇرپاقتىڭ كوكتەپ-كوگەرۋi دە ەكiتالاي، نەعايبىل...

ماحامبەت قابiرگە كiرiپ كەتكەننەن كەيiن نە بولدى؟

 

اينالا تىم-تىرىس،

تىپ-تىنىش بوپ

Iشiنەن تىنا قالدى.

(اساۋ ولەڭدەرiم عانا

جۇرەگiمە تىعىلىپ

سولقىلداپ

جىلاپ الدى).

سiز دە جىلايسىز. اتادان ارىستان تۋعان ماحامبەتتi اياپ. تەمiرحان مەدەتبەكتi اياپ. ءوزiڭدi اياپ. تاۋەلسiز بولۋعا جارالسا دا تاۋەلدiلiكتەن ارىلا الماي-اق قويعان ۇلتىڭدى اياپ...

تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ “قارالى قارويدا بولعان تۇنگi وقيعاسى” – قازiرگi قازاق پوەزياسىنىڭ ۇلكەن ولجاسى. ۇلكەن ىرىسى. سەزiنۋi قانداي! سەزiندiرۋi قانداي! ولەڭنiڭ ءون بويىنداعى اۋليەگە شاشقان التىن تەڭگەدەي جارق-جۇرق ەتiپ جاتقان شىندىعى قانداي! شىندىقتان تۋىنداعان ۋايىمى مەن ەسكەرتۋi قانداي!

 

                             ***

 

 

تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ ولەڭدەرi­نiڭ ءۋازiنi دە، پiشiمi دە بولەك. ەرەك. بiر قاراساڭ، ەجەلدەگi جارشىلاردىڭ جار شاقىرۋىنا دا ۇقسايتىنداي. ەندi بiر قاراساڭ، ادەبيەتتە “اقىندىق پروزا” دەيتiن بار، وسى اقىندىق پروزاعا دا كەلiڭكiرەي­تiندەي. ادەتتە اقىندار ۇيقاس قۋادى ەمەس پە، تەمiرحان مەدەتبەك ۇيقاسىڭا پىسقىرمايدى دا. ايتپاقشى، “ۇيقاس” دەگەننەن شىعادى، ت.مەدەت­بەكتiڭ ءوز ولەڭدەرi تۋرالى ولەڭi دە بار (“مەنiڭ ولەڭiم”):

بiرەۋلەر – ولەڭنiڭ –

ۇيقاسىن كiرپiشتەي قالاپ.

سىلاعىن قايماقتاي جالاپ،

مۇنتازداي ەتiپ،

مايلاپ جاتىر.

مەنiڭ ولەڭiم

ءومiردiڭ وزiندەي بوپ

تالقانى شىعىپ،

Iشەك-قارىنى

اقتارىلىپ

جايراپ جاتىر.

 

ت.مەدەتبەكتiڭ ولەڭ­دەرi سىرتتاي قاراعاندا عانا شاشىراپ، شاشىلىپ جاتقانداي بوپ كورiنەدi. شىن مانiندە، ت.مەدەت­بەكتiڭ ولەڭدەرi اسا  شىمىر. مىعىم. نىعىز. اقىن ءوزiنiڭ كەڭ تىنىستى، قۇلاشتى ويلارىن ەرەكشە ەكشەپ، ەكi-اق سوزبەن جەتكiزەدi. وزگەلەر سەكiلدi كوپسiتiپ، داليتىپ جاتپايدى، قارا تاستى سىعىپ، سۋىن شى­عار­عانداي ەتiپ ايتاتىن ويىن دا ايرىقشا سىعىمداپ ايتادى. كوڭiل-كۇي سەزiمدەرiنiڭ تۇتاس گامماسىن بiر عانا تارماققا سىيعىزىپ جiبە­رەدi. وزگەلەردەي ويۋ­لاپ، كەستەلەپ تە جاتپايدى، “بiر-اق كەسەدi”. ۇلتتىڭ قايعىسى مەن قاسiرەتiن تارازىلاپ، مۇڭى مەن مۇددەسiن تۇگەندەگەندە دە كۇلبiلتەلەمەيدi. مايموڭكەلەمەيدi. ما­يىسپايدى، ويىن iركiپ قالمايدى: “باس كەسپەك بولسا دا، تiل كەسپەك  جوق!” (بiز بۇل پiكiرiمiزدi تە­مiرحان مەدەتبەكتiڭ “كوك تۇرiكتەر سارىنى” كiتا­بىنا قاتىستى ايتىپ وتىرمىز. جانە وسى ماقالادا كەلتiرiلگەن ولەڭ­دەردiڭ ءبارi دە “كوك تۇرiكتەر سارىنىنان” الىنىپ وتىر).

ت.مەدەتبەك مۇنداي فورمانى قايدان تاپقان، قايدان العان؟ كوك تۇرiكتەردەن. ادەتتە بiز ۇيرەنگiمiز كەلسە، ورىس پەن ەۋروپانى جاقاۋ­راۋ­شى ەدiك قوي، ال ەندi ت.مەدەتبەك نە ءۇشiن كوك تۇرiكتەرگە قۇشتار بوپ وتىر؟ قازاقتىڭ رۋحىن قايتا جانداندىرۋ ءۇشiن. قازاق رۋحانياتىنداعى ەجەلگi ۇلى سارىندى: ياكي ۇلتشىلدىق (جاقسى ماعىناسىنداعى) سارىندى، ەلدiك-ەرلiك-وتانشىل سارىندى قايتا تiرiلتۋ ءۇشiن.

ءالi ەسiمنەن كەتپەيدi, 1989 جىلى ماعجان جۇماباەۆ اقتالعاننان ەكi ايدان كەيiن قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا جيىن ءوتتi. ماعجان جۇماباەۆتىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. ارنايى باياندامانى  ۇلكە-ە-ە-ەن اقىنىمىز جاسادى. جيىن بiتكەننەن كەيiن:

– قالاي ەكەن؟ ماعجان جۇماباەۆ قانداي اقىن ەكەن؟ – دەپ جامىراي سۇرايمىز عوي كiلەڭ جاس ادەبيەتشi­لەر بايانداماشىنى قورشاپ الىپ.

– جiگiتتەر،– دەدi بايانداماشى باياعى سول “كوپ بiلەتiندiگiنە”، “بiلiمدiلiگiنە” باسىپ، –  سەندەردi بiلمەيمiن، ءوز باسىم ەشقانداي جاڭالىق كورە المادىم. ءبارi بەلگiلi نارسەلەر، بەلگiلi جايلار. بiز مۇنى باياعىدا يگەرiپ قويعانبىز... بالكiم، ماعجان وسىدان 20–30 جىل بۇرىن اقتالعاندا، سوندا... جاڭالىق بولار ما ەدi, قايتەر ەدi... ءاي، وعان دا كۇمانiم بار...

بايانداماشىنىڭ “جاڭالىق” دەگەنiنەن شىعادى، سوندا ماعجاننىڭ پوەزياسىنداعى iرiلiك قايدا قالادى؟ مiنەز iرiلiگi! وي ەركiندiگi! كۇرەسكەرلiك رۋح! بۇلار جاڭالىق ەمەس پە؟ ءبارiن قويىڭىزشى، ماعجاننىڭ اقىندىق ازات رۋحى مەن ازات بولمىسى جونiندە نەگە ءلام-ميم دەمەدi بايانداماشى؟ ماعجاننىڭ رۋحى – الاشتىڭ رۋحى! بiز مۇنداي iرiلiككە، بيiكتiككە، مۇنداي ازات جانە ءورشiل رۋحقا، “كۇشiگiندە تالانباعان” تاۋەلسiز دەڭگەيگە ءجۇز جىلدا دا جەتە الار ما ەكەنبiز؟! كورنەكتi اقىنىمىزدىڭ وسىنى كورە الماعانىنا ءالi كۇنگە تاڭدانامىن...

جاسىراتىن تۇك تە جوق، ءبىز كوبىنەسە پوەزياداعى تۇرلىك-ستيلدىك ىزدەنىستەرگە (سۋرەتتەۋ تاسىلدەرىنە، كوركەمدەۋ قۇرالدارىنا، ولەڭ تەحنيكاسىنا، ءسوز ساپتاۋداعى ەرەكشەلىكتەر مەن وزگەشەلىكتەرگە جانە ت.ت.) ءمان بەرىپ كەلدىك. ال «رۋح» دەگەن ماسەلەگە، «رۋح» دەگەن كاتەگورياعا ءمان بەرگەن جوقپىز. ونى ايتاسىز، بiز تiپتi رۋحقا ءالi كۇنگە دەيiن جەتكiلiكتi تۇردە ءمان بەرمەي كەلەمiز.

بiلە بiلسەك، رۋح دەگەنiمiز – پوە­زيانىڭ ەكiنشi اتى. قازاق پوەزيا­سى دەگەنiمiز – قازاق رۋحى. الاش رۋحى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ “كوك تۇرiكتەر سا­رىنى” – اسا قۇندى، ايرىقشا باعالى.

ارحيۆتiڭ شاڭىنا كومiلە ءجۇرiپ شالكيiزدiڭ مۇراسىن العاش تاپقان، شالكيiزدiڭ مۇراسىمەن قازاق جۇرت­شىلىعىن دا العاش تانىستىرعان مۇحتار ماعاۋين ءبۇي دەيدi: “شال­كيiزدiڭ ولەڭiن العاش رەت وقىعاندا... بiر ساتكە دەمiم بiتiپ قالعانداي بولدى”. م.ماعاۋيننiڭ نەگە دەمi بiر ساتكە بiتiپ قالادى؟ شالكيiز پوەزياسىنداعى كەمەلدiككە، iرiلiككە! دەگدارلىققا! قۇنار مەن قۋاتقا! ءور لەپەسكە! ورنەكتi ۇلگiگە! ءورشiل رۋحقا!

قازاق حاندىعى داۋiرiندەگi ادەبيەتتi (شالكيiز، قازتۋعان، دوسپامبەت جانە ت.ب.) م.ماعاۋين “ۇلى ادەبيەت” دەپ ەسەپتەيدi جانە ءوز پiكiرiن تۇبەيتتەپ دالەلدەيدi دە. سول سياقتى، كوك تۇرiكتەردiڭ تاسقا قاشاپ جازعان جازبالارى دا – ۇلى جازبالار.  ۇلى ەسكەرتكiشتەر. مۇ­نىڭ ۇلىلىعى نەدە؟ تەكتiلiگiندە. وتانشىلدىعىندا. مەملەكەتشiلدi­گiن­دە. نامىسشىلدىعىندا. ارلىلىعىندا. اساۋلىعىندا. مارتتiگiندە. وجەتتiگi مەن ورلiگiندە. ءسوز بەن سەرت­كە، ۋادە مەن ۋاجگە شەگەدەي بەرiك­تiگiندە. مازاق پەن قورلىقتىڭ، مۇقاتۋ مەن كەمسiتۋدiڭ قانداي ءتۇرi بولماسىن، قانداي كورiنiسi بولماسىن، كونبەۋi مەن توزبەۋiندە.

حالىقتىڭ ءسوزi دە ونىڭ وزiنە، مiنەزiنە تارتادى. كوك تۇرiكتەردiڭ حالىقتىق سيپاتى مەن مiنەزiنە وراي ولاردىڭ وزiندiك ءسوز ساپتاۋى مەن قولدانىسى قالىپتاستى. مiنە، كوك تۇرiكتەردiڭ وسى ايدىندى، حاندى دا، قاراشانى دا جالت قاراتقىزاتىن ايبىندى ءسوز ساپتاۋ ءۇردiسiن تەمiرحان مەدەتبەك بۇگiنگi قازاق پوەزياسىنا اكەپ ەندiرiپ، سiڭدiرiپ جiبەردi. بارشا قادiر-قاسي­ەتiن ساقتاي وتىرىپ.

كوك تۇرiكتەر – قازiرگi قازاقتاردىڭ وتارلاۋعا دا، بۇتارلاۋعا دا تۇسپەگەن، قۇلدىق پەن كۇڭدiككە ۇرىنباعان، ەزگi مەن قاناۋدان ازات، ەشكiمگە تاۋەلدi, كiرiپتار بولىپ كورمەگەن اتا-بابالارى. ودان دا ناقتىراق ايتساق، كوك تۇرىكتەر – بۇگiنگi قازاقتار سياقتى ۇساقتاماعان، شايالانباعان، كۇيكiلەن­بەگەن، ازباعان، ازعىنداماعان باعزى قازاقتار، ارعى قازاقتار. بiز وتارلاۋ مەن قۇلدىققا ءتۇسۋ ارقىلى، كەڭەستiك ەزگi مەن الاپات اشتىققا ۇشىراۋ ارقىلى تالاي اسىل قاسيەتتەرiمiزدەن ايىرىلىپ قالدىق. بۇگiنگi كۇنi دە قۇل-قۇتان­عا ءتان (كوربالالىق، قورعانشاقتىق، قورقاقتىق، جاسقانشاقتىق، كونبiستiك جانە ت.ت.) مiنەزدەن ارىلا الماي جۇرگەنiمiز جانە راس. ءسوز تۇزەلسە، تىڭداۋشىسى دا تۇزەلە باستايدى، وسى تۇرعىدا تەمiرحان مەدەتبەكتiڭ  ەڭبەگi ۇشان-تەڭiز. ول قازiرگi قازاق پوەزياسىنا كوك تۇرiك­تەردiڭ، ياعني بiزدiڭ داڭقتى ءارi ايبىندى اتا-بابالارىمىزدىڭ تاۋەل­سiز رۋحىن، ۇلت الدىنداعى، ءسوز ونەرi الدىنداعى بيiك جاۋاپكەر­شIلIگIن، “باس كەسپەك بولسا دا، تiل كەسپەك جوق” دەيتiن ۇلى ۇستانىمىن قايتا الىپ كەلدi. ت.مەدەت­بەكتiڭ “كوك تۇرiكتەر سارىنى” تەك اقىندى عانا بيiككە كوتەرiپ قويعان جوق، سونىمەن بiرگە قازاق پوەزياسىن دا زاۋ بيiككە كوتەردi. جاڭا ورiسكە شىعاردى. جاڭا ساتىعا، جاڭا ساپاعا كوتەردi.

 

 

***

 

كوك تۇرiكتەر سارىنى – كونە سارىن، كونە ءتۇر. كونەنi جاڭعىرتۋ، جاڭعىرتقاندا دا ۋاقىتقا ساي، جاڭا زامانعا، جاڭا تالاپقا ساي جاڭعىرتۋ – قيىننىڭ قيىنى. بۇل تۇرعىدا ت.مەدەتبەك كوپ بەينەتتەندi, كوپ تەر توكتi. كوك تۇرiكتەر سارىنىنا جاڭا مازمۇن دارىتىپ، جاڭا ماعىنا ۇستەدi. جەتiلدiردi. دامىتتى. وسىلايشا جاڭا فورما جاسادى، جاڭا “ينتەللەكتۋالدىق كونسترۋكتسيا” (تەرمين ۆ.روزانوۆتiكi) جاساپ شىعاردى. ت.مەدەتبەكتiڭ وسى جاڭا ينتەللەكتۋالدىق كونسترۋكتسيا بويىنشا جاراتقان، جاساعان ولەڭدەرiن  وقىعاندا، تالاي رەت، مۇحتار ماعاۋين ايتقانداي، بiر ساتكە دەمiمiز بiتiپ قالعانداي كۇي كەشتiك تە.

“مىقتى اقىننىڭ ءاربiر ولەڭi – ماڭىزدى وقيعامەن پاراپار”  دەيدi ك.پاۋستوۆسكي. تەمiرحان مەدەتبەك­تiڭ دە ءاربiر جاڭا ولەڭi – كiشiگiرiم وقيعا iسپەتتi: جاسى بار، جاسامىسى بار، جىرسۇيەر قاۋىم بiر-بiرiنە تەلەفونداسىپ، تالقىلاپ، تالاسىپ، قىزۋ پiكiر الىسىپ جاتادى. ءوز باسىم ت.مەدەتبەكتiڭ ءاربiر جاڭا ولەڭiنە سۇيiنەمiن. مىقتى اقىندى مەنشiكتە­گiڭ كەپ تۇرادى عوي، ولەڭiن وقىعاننان كەيiن “مەنiڭ تەماعام” دەيمiن ريزالىقپەن. ولەڭدi باعالاي ءھام تاني بiلەتiن ادەبيەتشiلەر قاۋىمىنىڭ اراسىنان ۇلكەن سۇيiسپەنشi­لiكپەن، زور قۇرمەتپەن “مەنiڭ تەمiرحا­نىم”، “مەنiڭ مەدەتبەگiم” دەيتiن­دەر­دiڭ ءالi-اق كوبەيە تۇسەتi­نiنە دە كامiل سەنەمiن. “مەنiڭ ابا­يىم”، “مەنiڭ پۋشكينiم”، “مەنiڭ اۋەزوۆiم”، “مەنiڭ ماحام­بەتiم”، “مەنiڭ ماعجانىم” دەگەن سياقتى. بۇعان قازiرگi قازاق پوەزياسىنىڭ ءسارۋارى (ليدەر) تەمiرحان مە­دەتبەكتiڭ ءوتiمدi ءھام ومiرشەڭ جىرلارى مەن “كوك تۇرiكتەر سارىنى” اتتى ۇلى ەڭبەگi تولىق كەپiل بولا الادى.

Abai.kz