ەلىمىزدەگى ساياسي ۇدەرىستەردەن ساياسي كۇشتەردىڭ مەملەكەتشىلدىك، ۇلتشىلدىق جانە رەجيمشىلدىك ۇعىمدارىن شاتاستىرىپ العانداي وي قالدىرادى. سوڭعى ۋاقىتتا ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن قازاقستاندىق ۇلت تۇجىرىمداماسى سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.

مەملەكەتشىلدىك يدەياسىنىڭ نەگىزىندە – ەلدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە، ۇلت رەتىندە دامۋىن قاراستىرۋ يدەياسىن جاتقىزۋعا بولادى. مەملەكەتشىلدىك رەسمي بيلىكتى قولداۋمەن عانا ەمەس، وعان كونسترۋكتيۆتى سىن ايتۋمەن دە، حالىقتى، مەملەكەتتى كەمەلدەندىرۋگە شاقىرۋمەن دە كورىنىس تابادى. ۇلتشىلدىق ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ ورتالىق، نەگىزگى ماسەلەسىنە اينالدىرۋ، ۇلت مۇددەسىن قورعاۋ، ۇلتتى ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋ، ونىڭ دامۋىنا جاعداي جاساۋ يدەياسىنان تۋىندايتىندىعىن تۇسىندىرمەسە دە بەلگىلى. ال رەجيمشىلدىك دەگەن بەلگىلى ءبىر مەملەكەتتە بيلىككە جەتكەن ساياسي پارتيانىڭ نەمەسە ساياسي ليدەردىڭ باعىتىن قولداۋ بولىپ تابىلادى.

وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى قازاقستاندا وسى ءۇش ۇعىم تەك شاتاسىپ قانا كەتپەگەن، ساياسي يدەولوگيا مەن پروتسەستىڭ دامۋىن تەجەۋشى نەگىزگى فاكتورعا اينالىپ وتىر. ۇلتشىلدىق، وكىنىشكە قاراي، فاشيزم يدەياسىنىڭ جالعاسى، مەملەكەتشىلدىك ينتەرناتسيوناليزم يدەياسىنىڭ ايقىن ايعاعى بىرلىككە شاقىرۋشىلىق، ال رەجيمشىلدىك ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتشىلدىك دەپ قاراستىرىلادى. بۇل تۇبىرىندە دۇرىس ەمەس ۇعىمدار. ۇلتتىق مۇددە ارقاشاندا مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ماقساتى، تىرەگى بولۋى كەرەك. سوندا عانا ءبىز شىنايى مەملەكەتشىلدىككە جەتەلەيتىن يدەولوگياعا بەت بۇرامىز. سوندىقتان بولار، قازاقستاندىق ۇلت يدەياسى بىرىكتىرۋشى فاكتوردان اجىراتۋشى فاكتورعا اينالۋى مۇمكىن. سەبەبى، وزگە ۇلت وكىلدەرى قازاقستاندىق بولعاننان وزگە ۇلتتىڭ وكىلدىگىنەن باس تارتپايدى. ال قازاق قازاقستاندىققا اينالا المايدى. سەبەبى، قازاق - قازاق. ياعني، مەملەكەتشىل بولۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتشىل بولۋى كەرەك. ال مەملەكەتشىلدىك پەن رەجيمشىلدىكتىڭ اراسىنداعى اراقاتىناس ودان دا ايقىن تۇسىنىكتى. قازاقستاندا ەلباسىمىزدىڭ ساياسي باعىتى مەن باعدارىن قولداۋ ناعىز مەملەكەتشىلدىك سەكىلدى كورىنەدى. بىراق كەز كەلگەن ساياسي جۇيەدەگىدەي يدەيالار ءپليۋراليزمى زامانىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامدا ءبىر يدەيا ءابسوليۋتتى باسىمدىققا نەمەسە ساياسي مونوپولياعا يە بولماۋى كەرەك. ياعني، ساياسي سەزىمى وپپوزيتسياعا يتەرمەلەگەن تۇلعالاردى دا مەملەكەتشىل مارتەبەسىنەن ايىرۋعا بولمايدى. مىسال كەلتىرۋ ءۇشىن الىسقا بارۋدىڭ كەرەگى جوق. قازاقتىڭ ۇلى داناسى ابايدىڭ ءوزى - مەملەكەتشىل، ۇلتشىل تۇلعا. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، قازاقتىڭ قامىن ويلاپ، ۇلتتى مودەرنيزاتسيالاۋ كەرەكتىگىن ۋاقىتىندا تۇسىنگەن ادام. بىراق ابايدىڭ پىكىرلەرىنىڭ كوبى ءوز كەزىندەگى ساياسي بيلىكتىڭ جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى بولدى ەمەس پە؟ ياعني، ساياسي سىن مەملەكەتشىل ادامداردىڭ بويىنان شىعادى. سەبەبى، مەملەكەتشىل ادام ءوز ەلىنىڭ بولاشاعىنا نەمقۇرايلى قاراي المايدى.

رەجيمشىلدىكتىڭ دە بىرنەشە كورىنىسى بار. ءبىر ادامدار رەجيمنىڭ يدەياسىن شىن جان تانىمەن قولداپ، ونىڭ مۇلتىكسىزدىگىنە سەنەدى. ەندى ءبىرى وسى يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، جاڭا باعدار وي قورىتۋعا تىرىسادى. ەندى ءبىر جاعدايلاردى رەجيمشىلدىك جاعىمپازدىققا، ەگويستتىكە، ساياسي بولاشاقتى بولجاي الماۋشىلىق ياكي ساياسي باسىرلىققا اپارىپ سوعادى. ولار ادەتتە جەكە مۇددە باسىمدىعىنا ارقا سۇيەيدى. ياعني، مۇنداي تيپتەگى رەجيمشىل ادام ءوزىنىڭ بويىنان ۇلت بولاشاعى جايلى ويدى الىستاۋ ۇستايدى. سەبەبى، ول ادام ءۇشىن باسقا ادام ويلاپ تۇجىرىمدامالاردى جاساپ قويادى. ول - ءوزىنىڭ ساياسي ەركىنەن باس تارتقان ادام. ول سول رەجيمشىلدىكتەن ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق تابىس تابۋدى كوزدەيدى. شىندىققا ءمان بەرمەيدى. سەبەبى، شىندىق اششى بولۋى مۇمكىن. قوجايىنعا قىزمەت ەتىپ سودان پايدا تابۋدى كوزدەيتىن كەيبىر قايراتكەرلەرگە شىندىق كەرەك ەمەس. سەبەبى، ولار ءوز مۇددەسىنەن باسقا مۇددەنى قابىلداي المايدى. ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا قالىپتاسقان پىكىرگە ساي كەز كەلگەن بيىك قىزمەتكە ورنالاسقان ادام، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. بىراق بىزدە قايراتكەرلىكتىڭ وڭ تۇسىنىگى بار ما؟ سوندا قايراتكەرلىك تەك قانا مەملەكەتتىك قىزمەتتە بيىك شەن الۋمەن عانا شەكتەلە مە؟ ارينە، جوق. قايراتكەرلىكتىڭ كريتەريى وسى مەملەكەتشىلدىك پەن ۇلتشىلدىق بولۋى كەرەك. ءوز بيلىگىنەن ايرىلعىسى كەلمەگەندىكتەن وتىرىك مالىمەت بەرىپ حالقىن الداعان شەنەۋنىكتەن قانداي قايراتكەرلىك كۇتۋگە بولادى؟ ودان دا سىنىن اشىق ايتىپ، ەلدىڭ قامىن ويلاپ جۇرگەن ازاماتتار قايراتكەرلىك قاسيەتكە كوبىرەك يە.

قازاقستان - ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ەل. بۇل، ارينە، وزگە ۇلتتاردى باسىپ-جانشۋ ماعىناسىن بىلدىرمەيدى. بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن قازاق ەلىنىڭ بولاشاعىنىڭ بەرىك نەگىزىن قالاۋ يدەولوگياسىنا ارقا سۇيەيتىن مەملەكەت. ءبىز بارلىق ۇلت وكىلدەرىنە ەشقانداي قىسىم كورسەتپەي، ءوز ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى سىڭدىرە الۋىمىز كەرەك. ەلباسىمىزدىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى قازاق تىلىندە» نەمەسە «قازاقستاندى بىرىكتىرەتىن نەگىزگى فاكتور قازاق ءتىلى» سوزدەرىنىڭ استارىندا دا وسى تۇجىرىمداما جاتقان بولۋى كەرەك.

بىراق بۇل باعىتتا نە ىستەلىپ جاتىر؟ وسىعان نازار اۋدارىپ كورەلىك. كوپ جاعدايدا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ورنىقپاعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. بىرىنشىدەن، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل اۋدارما ءتىل كۇيىندە ءومىر كەشىپ جاتىر. ياعني، رەسمي مالىمەتتەردىڭ كوبى الدىمەن ورىس تىلىندە جاسالىپ، سوسىن قازاق تىلىنە اۋدارىلادى. بۇل قۇجاتتىڭ ءسولىن جوعالتادى. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل ساياسي مالىمدەمەلەر ءتىلى بولماي تۇر. ەلىمىزدەگى جوعارى لاۋازىم يەلەرى ءوز سوزدەرىن ورىسشا دايىنداپ سوسىن ونى كۇرمەلگەن تىلدەرىمەن قازاقشاعا اۋدارۋى ءتيىس. ارينە، بۇل ءتىلدى بىلۋگە دەگەن ىنتانىڭ ءبىر كورىنىسى شىعار. بىراق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اتىنان وزگە ەلدەردە، ءتىپتى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءوز ويلارىن مەملەكەتتىك تىلدە جەتكىزە المايتىن تۇلعالار قالاي ەلدىڭ الدىندا ەسەپ بەرە الادى؟ ولار قالاي مەملەكەتشىل، ۇلتشىل بولا الادى؟ ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل كوممەرتسيالىق جانە وزگە دە وپەراتسيالار كەزىندە قولدانىلمايدى دەرلىك. نەلىكتەن؟ بيزنەستىڭ ءتىلى نە ورىسشا، نە اعىلشىنشا. قازاقتىڭ ءتىلى بيزنەس قاۋىمداستىقتىڭ كەلىسسوزدەرىندە كەرەك ەمەس تىلگە اينالىپ بارادى.  بۇل – قاۋىپتى. تورتىنشىدەن، اسىرەسە قالالىق جەردە ورىس ءتىلىن نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ دامۋ، وركەندەۋ كورىنىسى دەگەن قوعامدا پىكىر قالىپتاسقان. ءتىپتى جۇمىسقا تۇرۋعا ارنالعان حابارلاندىرۋلاردى وقىساڭىز، وندا ورىس نەمەسە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ تالاپ ەتىلەدى دەلىنەدى. قازاق ءتىلى جايىندا ءتىپتى ەشتەڭە كورسەتىلمەيدى. ياعني، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى تار. ال ونى كەڭەيتۋ ءۇشىن ماردىمدى شارالار جۇزەگە اسىرىلىپ وتىر دەپ ايتا المايمىز. ال ءبىز وسىنداي جۇيەنى ۇلتتىق مەملەكەت، ال ونى قۇرۋشىلاردى مەملەكەتشىل ادامدار دەپ ايتا الامىز با؟ ءاي، قايدام. ءبىز بۇگىنگى شەنەۋنىكتەردى ۇلتشىل دەپ تە مەملەكەتشىل دەپ تە ايتا الماسپىز.

شىڭعىس ەرگوبەك

Abai.kz